مريم جباري
غارهاي ايران با توجه به قدمت چندين و چندهزار ساله شان مي توانند در جذب توريست از ديگر كشورها و ارزآوري براي كشور و نيز رونق دادن به اقتصاد گردشگري تأثير بسزايي داشته باشند. در حالي كه در بسياري از كشورها (بناهاي باستاني و نيز غارها و غيره) محل درآمد قابل توجهي براي آنهاست. به رغم وجود غارهاي فراوان در كشور ،كه هم حاوي كنده كاري ها و نقاشي هاي باستاني هستند و هم ارزش كشاورزي دارند، كمتر تمركزي براي سامان دادن به اين غارها صورت گرفته و جز چند غار مهم همانند عليصدر و كتله خور و ... كه نامشان باگوش ها آشناست بقيه غارها به دليل برنامه ريزي غلط به حال خود رها شده اند. پرسش اساسي اين است كه چه كسي بايد از اين غارها حفاظت كند يا به مرمت آنها بپردازد و يا اين كه مطالعاتي جدي و همه جانبه اي براي ارزيابي آن انجام دهد؟
آيا هيچ وقت به اين مسأله فكر كرده ايم كه اهميت دادن به غارها و شناسايي آنها،علاوه بر جذب توريست و اثر باستاني آن مي تواند يكي از منابع مهم و جدي براي اشتغال زايي باشد. آيا فكر كرده ايم كه اگر اكثر غارها داراي امكانات رفاهي مثل هتل ، رستوران و سيستم ترابري باشند، چه ميزان شغل مي توان از راه آن در كشور ايجاد كرد. در ارزيابي از وضعيت اطلاع رساني غارها دريافتيم كه اطلاع رساني در اين زمينه بسيار اندك و ناكافي است و شهروندان ايراني جز چند غار عليصدر ،كتله خور و يخ مراد شناختي نسبت به ساير غارها ندارند.
پرسش اينجاست كه اين اطلاع رساني از سوي چه كساني بايد انجام شود،جز چند كتاب كه درباره غارهاي ايران نوشته شده و جزواتي با اطلاعات اندك و پراكنده چه نوع اطلاع رساني ديگري در اين زمينه صورت گرفته است و اصولا از جريانات رسانه اي تا چه ميزان براي تبليغ و معرفي غارهاي ايران بهره برداري شده است؟!
آغاز يك تشكل
مهر ماه سال ۱۳۶۷ بود كه نمايندگاني از سازمان هايي كه زير نظر مستقيم نهاد رياست جمهوري سازمان تربيت بدني،انرژي اتمي ،محيط زيست،ميراث فرهنگي و زمين شناسي كشور قرار داشتند تشكيل جلسه دادند تا كميته غارشناسي را شكل دهند. از اين طريق شالوده اصلي كميته غارشناسي ايران بنا نهاده شد به موجب اساسنامه اين كميته قوانين و آيين نامه خاصي نيز طرح شدو كميته در چهارچوب استان ها كه شامل ۲۸ استان است شكل گرفت و فعاليتش را آغاز كرد. با شكل گيري كميته اعضاي آن براي شناسايي غارها به استان هاي مختلف سفر مي كردند تا غارهاي موجود را شناسايي ،مطالعه و بررسي كنند. اين كه اعضاي كميته در حلول ۱۴ سال تمامي غارهاي موجود در استان ها را مطالعه كردند يا تنها به شناسايي تعداد خاصي از غارها بپردازند، سؤالي بود كه از دكتر احمد نخلي رييس كميته غارشناسي ايران پرسيديم،دكتر نخلي در پاسخ به اين سؤال گفت : مسلما نمي توان همه غارهاي موجود در استان ها را مطالعه و بررسي كرد جهت شناسايي غارها با اعضاي گروه كميته غارشناسي به استان خراسان سفر كرديم،حدود ۱۱۰ غار در اين استان موجود بود و براي شناسايي و مطالعه اين ۱۱۰ غار به مدت زمان طولاني نياز بود ،اين كار به دليل هزينه هاي سرسام آور براي ما مشكل بود . بنابراين ما مجبور شديم غارها را بر اساس اولويت انتخاب كنيم. اين غارها عمدتا با همفكري نيروهاي استانداري و كميته غارشناسي انتخاب مي شوند پس براي غارهايي كه پرونده نداشتند ،شناسنامه اي باز مي شد.
دكتر نخلي سابقه ايجاد شناسنامه هاي غارها را به سال ۱۳۷۷ برمي گرداند، كه اولين بار و با توصيه وي انجام گرفت .در اين شناسنامه ها اطلاعات فراواني به چشم مي خورد . اين كه غاري انسان زي است يا فقط گياه دارد ، آيا بر ديوارهاي آن آثار نقاشي و خطاطي حك شده يا جانداري در آن زندگي مي كند و... در كل با بررسي زواياي مختلف يك غار جزييات ويژه هر غار در شناسنامه مربوط به آن قيد مي شود .
غارها ،راديو اكتيويته ،انرژي اتمي
در صورت بندي نهايي ماجرا، اين كميته غارشناسي است كه مسئوليت مطالعات مربوط به غارهاي كشور را برعهده دارد اما برخي از سازمان ها نيز در غارشناسي ايران ذي نفع هستند،لذا در تهيه اين گزارش با اين پرسش رو به رو بوديم كه جايگاه هر يك از سازمان هايي كه در كميته غار شناسي شركت مي كنند چيست؟
رييس كميته غارشناسي در پاسخ به اين سؤال كه نقش انرژي اتمي در شناسايي ومطالعه غارها چيست ؟
مي گويد:اولين چيزي كه در بدو ورود به غار ناشناخته بايد به آن توجه كرد وجود گاز رادن است و اگر اين گاز وارد ريه فرد شود آسيب جدي به فرد وارد مي كند.
اين گاز از خانواده اورانيوم ـ راديوم است و گازي بي رنگ و بو و سنگين با قابليت تحرك بطئي است كه معمولا درغارها و از امتداد شكستگي ها خارج شده و به ويژه در بخش تحتاني تونل ها و غارها جمع مي شود . اگر اين گاز وارد ريه شود ،موجبات ابتلا به بيماري سرطان و مشكلات كليوي را فراهم مي آورد. از سوي ديگر برخي از غارها كه بركه آبي دارند ممكن است داراي املاح راديو اكتيو باشند،شناسايي اين گاز برعهده سازمان انرژي اتمي است و ساير سازمان هاي ديگر چون محيط زيست و زمين شناسي و ... هم با توجه به حوزه كاريشان غارها را مطالعه و بررسي مي كنند. در اين كميته نماينده سازمان ميراث فرهنگي هم به عنوان يك عضو موثر حضور دارد و در كنار ساير اعضاي كميته وظيفه دارد بعد تاريخي غار را مورد توجه و بررسي قرار دهد بر مبناي يك اصل پذيرفته شده هر غاري كه درون آن نشانه اي از اثري تاريخي و انسان باشد جزو ميراث فرهنگي است و بايد در فهرست آثار اين سازمان ثبت شود .به عنوان مثال وقتي تكه سفالي در غار مشاهده مي شوددر ميراث فرهنگي مورد مطالعه قرار مي گيرد تا مشخص شودكه متعلق به چه زماني بوده است .
با همكاري اعضاي كميته غارشناسي تا كنون ۱۲۰۰ غار در سطح ايران شناسايي شده است كه همگي آنها داراي پرونده هستند و اگر امكاناتي در اختيار باشد اين پرونده ها به صورت اطلس غارشناسي ايران براي مردم ارائه مي شود.
براي حفاظت و حراست غارها و جلوگيري از آسيب وخرابي آنها در بسياري از كشورهاي جهان،قوانيني وضع شده است تا آثار طبيعي و تاريخي وميراث فرهنگي موجود در آنها از خرابي و دستبرد محفوظ بماند . وقتي از دكتر احمد نخلي پرسيديم كه آيا كميته بودجه اي براي حفاظت از غارهاي شناخته شده در نظر گرفته است ،گفت : كميته غارشناسي كمترين بودجه اي جهت حفاظت از غارها اختصاص نداده است حتي دريغ ،از يك قران !!اعضاي كميته حتي براي رفتن به سفر جهت شناسايي غارها دستمزدي دريافت نمي كنند، يعني هزينه به كميته تعلق نمي گيردتنها عامل انجام فعاليت كميته عشق به اين نوع كار است . در حالي كه ما وقتي به اعماق غارها مي رويم به دستگاهي جهت شناسايي مكان به لحاظ جغرافيايي نياز داريم ولي متأسفانه هيچ گونه بودجه اي در اختيار كميته غار شناسي قرار نمي گيرد. نوايي عضو كميته غارشناسي در خصوص نحوه حفاظت و مرمت غارها گفت:متأسفانه پديده هاي طبيعي اگر تخريب شوند قابل ترميم و بازسازي نيستند ،چرا كه اين پديده ها طي سال ها تلاش طبيعت درست شده و هرگز بشر قادر به بازسازي آن نيست. در پي پاسخ بر اساس مصوبه هيأت وزيران و شورايعالي حفاظت محيط زيست و حفاظت از غارها از وظايف سازمان حفاظت محيط زيست دانسته شده است كه آيين نامه اجراي آن به زودي تهيه و به تصويب هيأت دولت خواهد رسيد.
وي در پاسخ به اين سؤال كه آيا آماري از تعداد بازديد كنندگان غارها در دست داريد بيان كرد:«آمار دقيقي از تعداد بازديد كنندگان نمي توانيم ارايه دهيم ولي با توجه به گزارش شركت سياحتي عليصدر بيش از يك ميليون نفر مي باشند.»
هر يك از غارها در منطقه دور افتاده اي از كشور پهناور ما قرار گرفته اند و بازديد از آنها در شناخت و آموزش جغرافياي ايران ، بسيار راهگشا خواهد بود و از آنجا كه هر يك از غارها آثار و اطلاعات فراواني از زمين شناسي ،زيست شناسي ،تاريخ وباستان شناسي را در خود محفوظ نگاهداشته است بازديد از آنها مي تواند به نوعي باعث جمع آوري تحقيقات شود.
بهمن ابراهيمي غارنوردي است كه سال ها با عشق و علاقه به غارهاي مختلفي رفته است و برخي از غارها را شناسايي كرده است و تحقيقات بسياري در اين راستا انجام داده است. وي در اين خصوص گفت:«بسياري از غارها به صورت گذرا ديده مي شوند ولي كسي به آن توجه نمي كند و در نتيجه ناشناخته باقي مي مانند من غارهاي بسياري ديده ام كه متـأسفانه به دليل كم توجهي به زباله دان تبديل شده است از جمله غاري كه چاه مرگ نام دارد ، اين غار در شيراز قرار دارد و شهرداري آن را جايي براي زباله هاي شهر در نظر گرفته است . با وجودي كه كشور ما از نظر باستاني مخصوصا غار ها نسبت به كشورهاي ديگر در وضع بهتري قرار دارد ولي متأسفانه اهميتي به آن نمي دهند من به غارهاي كشور هاي ديگر نرفته ام ولي دوستانم كه رفته اند ،بروشورها و اطلاعات زيادي را براي من ارسال مي كنند . در بسياري از شهرهاي كوچك غارهايي قرار دارد كه حتي افراد بومي آنجا هم از وجود غارها خبر ندارند،در حالي كه وقتي اين غارها شناخته شوند و به عنوان ميراث فرهنگي در نظر گرفته شود حداقل بسياري از جوانان بومي ساكن در اطراف بنا يا غار به فروش محصولات و توليدات وصنايع دستي داخلي روي مي آوردند و در نهايت از مهاجرت آنها جلوگيري مي شود و از همه مهم تر به اقتصاد كشور از طريق توريست كمك مي شود.»
غار به عنوان يك پديده طبيعي جزيي از محيط زيست انسان بود كه افزون بر كاربردهاي ورزشي، گردشگري و اقتصادي بخشي از تاريخ زيست كره زميني، در آن نهفته است كه بسيار با ارزش است بنابراين بايد در حفظ آن كوشا بود.
از نوايي عضو كميته غارشناسي پرسيدم كه مسئول جلوگيري از فرسايش غارها چه ارگاني است ؟ گفت : اصولا غار پديده اي پويا و زاينده است،غار هرگز فرسايش پيدا نمي كند،بلكه مرتب گسترش مي يابد و رسوبات آهكي درون آن مانند چكنه ها و چكيده ها و غير رشد و توسعه پيدامي كند،مسئوليت حراست از غارها به طور عام با سازمان محيط زيست و غارهاي باستاني يعني غارهايي كه اثر فرهنگي در آنها وجود دارد به طور خاص سازمان ميراث فرهنگي است .
اي كاش مسئولين امر به اين مسأله اهميت و توجه لازم را داشته باشند.دكتر احمد نخلي رييس كميته غارشناسي ايران در خاتمه گفت:بد نيست كه اساتيد دانشگاه ها، رساله دانشجويان باستان شناسي را شناسايي غارهاي ناشناخته مطرح كنند تا از طريق دانشجويان البته با همكاري كميته غارشناسي بتوان غارهاي جديدي را شناسايي كرد.
