چند سال قبل، در جمعي كه مديران مدرسه ها حضور داشتند،
اين پرسش مطرح شد: «كتاب هاي درسي مدرسه هاي ما چگونه تهيه
مي شوند؟». گفتم: پرسشتان را عوض كنيد، بپرسيد: «كتاب هاي درسي
چگونه بايد تهيه شوند؟». قبول كردند. آنچه در پاسخ به پرسش دوم به آنها
گفتم، شرح مختصر و ساده گزارشي بود از يك سفر مطالعاتي كه در سال ۱۳۵۳
(۲۹ سال پيش از اين) از كشور هزار جزيره فيليپين نوشته و تقديم وزارت آموزش
و پرورش كرده بودم. آنچه در پي مي آيد پاسخي است كه به اين پرسشها داده شده است.
دكتر علي رؤوف
بخش قابل توجهي از اين سفر مطالعاتي بازديد از مدرسه ها، كلاس ها و سازمان هاي آموزشي بود كه بررسي نحوه تهيه و تدوين كتاب هاي درسي دانش آموزان را شامل مي شد. تهيه و تدوين كتاب هاي درسي، در ساختماني متمركز بود كه عنوان مركز آموزش علوم Science Education Centre - به خود گرفته بود.
اينجا مركزي فعال و زنده بود كه مسئوليت برنامه ريزي و تهيه كتاب هاي درسي را براي مدرسه هاي ابتدايي تا آخر دبيرستان و نيز براي تربيت معلم به عهده داشت. سالي كه اين مركز را بازديد مي كردم ده سال از عمرش گذشته بود. اين مركز هم با وزارت آموزش و پرورش و هم با دانشگاه  كار مي كرد. مركز يك گروه يازده نفري متخصص در اختيار داشت كه با وسواسي خاص و در خور تحسين كار مي كردند.
مدير اين مركز، همراه با همكارانش، نحوه تهيه و تدوين كتاب هاي درسي را در ۲۰ مرحله تشريح كردند و درباره هر محله توضيحات مفصلي مي دادند.
خلاصه توضيحات آنان چنين است:
مرحله اول- روزآمد كردن كتابخانه مركز
تصميم گرفته ايم كتابخانه اي داشته باشيم تا از تجربيات ديگران آگاهي پيدا كنيم. هم اكنون ۵۰۰۰ جلد كتاب در زمينه ۴۴ موضوع مختلف در اختيار داريم و همواره در جست وجوي كتاب هاي تازه و نوتري هستيم كه منتشر مي شوند.
مرحله دوم- جمع آوري اطلاعات
مجبور هستيم درباره وظيفه اي كه به عهده گرفته ايم، دانش بيشتري به دست آوريم. از متخصصين خود خواسته ايم روي مفاهيم مختلف به تفصيل كار كنند. عقيده داريم هر قدر اطلاعات بيشتري داشته باشيم، بهتر است. اين كار، خود نوعي كارآموزي ضمن خدمت، براي متخصصان ما نيز به حساب مي آيد.
مرحله سوم- پيدا كردن نيروي انساني از ميان معلمان
براي پيدا كردن معلماني كه بايد با ما همكاري داشته باشند، به تحقيق مي پردازيم. خلاق ترين و مبتكرترين معلمان را با اطلاعاتي كه از محيط كاري خود دارند، انتخاب مي كنيم. اين كار فقط از طريق تجربيات آنها و آشنائيهايي كه به وجود مي آيد، صورت مي گيرد.
مرحله چهارم- گفت وگو
با معلماني كه انتخاب مي شوند، جلسه هاي بحث و گفت وشنود گوناگون داريم. اين جلسه ها، ما را به يك نوع توافق رهنمون مي سازد. اما نظرها هنوز در مرحله تحقيق هستند. عجله اي هم براي زود به هدف رسيدن در كار نيست.
مرحله پنجم- گروه بندي
معلمان منتخب به هفت گروه تقسيم شده اند تا هر گروه مسئوليت هاي مختلف را به عهده بگيرند. اين گروه ها عبارتند از:
- گروه علوم ابتدايي؛
- گروه رياضي؛
- گروه علوم پايه يا گروه علوم در هم تنيده Integrated Science،
- گروه بيولوژي يا زيست شناسي،
- گروه شيمي،
- گروه فيزيك،
- گروه درس هاي علمي انتخابي براي كلاس هاي دبيرستان؛
مرحله ششم- تعيين فهرست مطالب
در اين مرحله مطالعه و كارهاي گروهي آغاز مي شود. براي داشتن اطلاعات بيشتر پنج نفر را براي مدت كمي به خارج از كشور مي فرستيم. در همين زمان برخي ديگر را به مركز تحقيقات منطقه اي آسيا (Regional Research Centre In Asia) فرستاده ايم.
مرحله هفتم- نوشتن
تدوين هر بخش از كتاب، به عهده يك معلم متخصص گذاشته مي شود. اين نويسندگان به طور پاره وقت با ما همكاري مي كنند و مركز براي نوشتن هربخش مبلغ معلومي پرداخت مي كند.
مرحله هشتم- مطالعه گروهي
هر گروه مربوط، نوشته هاي هر بخش را به طور دسته جمعي مطالعه مي كنند.
مرحله نهم- كتاب معلم و راهنماي آزمايشگاه
هر گروه به كمك رئيس مركز، موظف است راهنماي معلم را مطابق با محتويات كتاب و نيز راهنماي فعاليت هاي آزمايشگاهي درس هاي علوم را تهيه كند.
مرحله دهم- چاپ مقدماتي
كتاب هاي آماده به تعداد معيني چاپ مي شود. اين مركز مجهز به دستگاه هاي نو و چاپ افست است. ماشين هاي مدرن نيز به خدمت گرفته شده اند. متخصصان و تكنولوژيست هاي كاردان هميشه مشغول هستند. دانشجويان هنرهاي زيباي دانشگاه فيليپين نيز كار تهيه و ترسيم تصويرها را به عهده دارند. نيروي انساني اين افراد، با مبلغ نازلي خريداري مي شود.
مرحله يازدهم- انتخاب كلاس هاي آزمايشي
در چند مدرسه از نقاط پراكنده شهر مانيل(پايتخت فيليپين) تعدادي كلاس آزمايشي به طور تصادفي انتخاب مي شوند. با معلمان اين كلاس ها قرارداد بسته مي شود تا به طور آزمايشي كتاب ها را تدريس كنند و اجازه دهند مرتب در مورد كار آنها ارزشيابي به عمل آيد.
مرحله دوازدهم- تدريس آزمايشي
معلمان كلاس هاي برگزيده و كميته ارزشيابي اين كتاب ها را به مدت دو سال تحصيلي- يعني چهار ترم- تجربه مي كنند. در طي هر ترم تحصيلي، چندين آزمون به دانش آموزان داده مي شود. آزمون هايي از قبيل:
- آزمون مقدماتي (Pre-Test)
- سه يا چهار آزمون پيشرفت تحصيلي در خلال ترم (Achievement Test)
- آزمون  نهايي (Post-Test)
معلمان نيز در طي هر دوره تحصيلي، نظريات خودشان را درباره هر بخش از كتاب، طبق تجربه هاي عملي كه به دست مي آورند، ارائه مي دهند و اشكالات را توصيه مي كنند.
در اين مرحله، بايد عقيده رئيس مركز را ذكر كرد كه مي گفت: «هميشه بهترين توصيه هاي اصلاحي و جالب ترين تصحيح ها به وسيله اين معلمان، به ما ارائه شده اند.»
مرحله سيزدهم- بررسي
پيشنهادهاي تازه به كميته هاي مربوط ارجاع مي شود. افراد هر كميته كه به طور مداوم به مطالعات و تحقيق هاي خود ادامه مي دهند پيشنهادها را مورد بررسي قرار مي دهند و تغييرات لازم را در متن كتاب اعمال مي كنند.
مرحله چهاردهم- آخرين بررسي
پس از دو سال تجربه در كلاس هاي آزمايشي، آخرين بررسي روي كتاب ها پياده مي شود.
مرحله پانزدهم- چاپ تجاري
اكنون كتاب ها آماده هستند تا با يك مؤسسه انتشاراتي قرارداد چاپ انبوه بسته شود و كتاب ها به بازار عرضه گردند.
* بايد يادآور شد كه هر پنج سال يك بار، ممكن است تغييراتي در كتاب ها داده شود. اين تغييرها بر اساس نيازهاي تازه يا افزودن مطالب علمي و اطلاعات جديد و پديده هاي نوين آ موزشي است.
مرحله شانزدهم- سمينارها
اكنون وقت آن است كه براي معلمين كشور، دوره هاي كارآموزي بر اساس نحوه تدريس كتاب هاي جديد تدوين شود. اين مركز در ۱۷ منطقه در سرتاسر كشور گسترش يافته و هر منطقه مسئول محلي دارد. اين مناطق از سال ۱۹۷۱ سمينار اصلي خودشان را به مدت هر سال ۶ هفته ترتيب داده اند. معلمان براي شركت در اين سمينار انتخاب مي شوند. رؤساي مناطق مركز آموزش علوم و ساير مقام هاي آموزشي، مسئول برگزاري اين سمينار هستند. انتخاب اين معلمان براي شركت در اين سمينار وقت زيادي لازم دارد. چون بايد افرادي باشند كه بتوانند آموزش هاي مشابه را براي معلمين ديگر بدهند و از عهده كار برآيند.
مرحله هفدهم- سمينارهاي بازتابيEcho-) (Seminars
معلماني كه در سمينار اصلي- يا سمينار مادر- شركت داشته اند، بايد در هر استان يا منطقه براي تعدادي ديگر از معلمان سمينارهاي مشابهي ترتيب دهند تا تعداد بيشتري از معلمان با نحوه تدريس كتاب جديد آشنا شوند. البته شركت كنندگان در اين مرحله نيز، بايد از معلمان شايسته و برجسته اي باشند كه بتوانند از عهده كار مشابه در نقاط دورافتاده تر برآيند.
مرحله هيجدهم- سمينارهاي غيرشهري
هر يك از معلمان شركت كننده در سمينارهاي منطقه اي، بايد براي معلمان شهرهاي كوچك و مناطق روستايي سمينارهاي مشابه ترتيب دهند تا دست كم اكثر معلمان در تمام كشور، از كتابهاي جديد و طرز مدريتي آنها اطلاع كامل پيدا كنند.
مرحله نوزدهم- آشنا كردن مديران مدرسه
براي اين كه مديران مدرسه  نيز همپاي معلمان با كتاب هاي جديد و طرز استفاده از آنها آشنايي پبدا كنند لازم است براي آنها هم سمينارهايي ترتيب داده شود تا به كمك معلمان بشتابند و با برنامه هاي بهتر و سريع تر هماهنگ شوند، نه اين كه مدير مانع پيشرفت كار معلم گردد(!)
مرحله بيستم- كنفرانس هاي ماهانه
رؤساي مركز تحقيقات علوم در ۱۷ منطقه كشور، بايد جلسات ماهانه داشته باشند تا گزارش پيشرفت كار اين پروژه را بدهند و به بررسي اشكال هايي بپردازند كه با آنها روبه رو شده اند. با برگزاري كنفرانس هاي ماهانه مركزيت كنترل فعاليت ها در تمام جوانب حفظ مي شود.
پس از اين كه توضيحات مدير مركز و همكاران وي، طبق برنامه اي كه طراحي شده بود، از كلاس هاي آزمايشي مربوط به مرحله دوازدهم و دو سه مورد از مناطق دوردست در شهرهاي دورتر بازديد هايي به عمل آمد رضايت و خشنودي معلماني كه دراين پروژه درگير شده بودند چشم گيرتر از هر مطلب ديگر بود.
در گزارش مربوط، برداشت هاي چندي از اين مطالعه موردي آمده است كه برخي از آنها چنين است:
۱- به دلايل مختلف، نحوه فعاليت هاي مركز آموزش علوم اين كشور را مي توان روش علمي تهيه كتاب هاي درسي ناميد.
۲- در اين روش، معلم كه اساسي ترين عامل ياددهي- يادگيري است، نه تنها مورد فراموشي و غفلت قرار نمي گيرد، بلكه علاوه بر مشاركت در كار نظريات او نيز مورد توجه قرار مي گيرد.
۳- با وجود اين كه كتاب هاي درسي با وسواس زياد، طي دو سال آزمايش، آماده مي شوند، هنوز تعميم نيافته اند. چرا كه مدرسان مدارس مختلف كشور فيليپين اين آزادي را دارند كه كتاب درسي خود را خود انتخاب كنند. درست است كه اوضاع اجتماعي كشور مخلوطي از تمدن هاي مختلف همچون اسپانيايي، چيني، ژاپني و آمريكايي است، اما با اين قانون يك پارچگي ملي و ميهني به وجود نمي آيد.
۴- همان طور كه مدير مسئول اين مركز خود اعتراف داشت، هنوز بودجه اي كه بتواند، هم زمان با تهيه كتاب ها، كارگاه هاي مجهزي به وجود آورد كه وسايل آزمايشگاهي و تجهيزات عملي را براي دانش آموزان تهيه نمايد تعيين نشده است ولي تنها كارگاه مجهز و قابل ملاحظه در شهر مانيل است كه در دسترس مناطق ديگر نيست.
۵- گنجاندن درس هاي علوم انتخابي در برنامه هاي دبيرستاني از موارد بسيار پسنديده اي است كه وقت و انرژي جوانان را براي آنچه مي خواهند و نياز دارند هدر نمي دهد.
۶- نقش ۱۷ مركز منطقه اي اين پروژه بعداز مرحله پانزدهم ظاهر مي شود. يعني اين مراكز زماني فعاليت  هاي خود را آغاز مي كنند كه كار تهيه كتاب انجام شود و آنها تنها بايد به برگزاري سمينارهاي توجيهي بپردازند. بهتر است اين مراكز از مرحله يازدهم- يا حتي قبل از آن- مشاركت داشته باشند تا نيازهاي بومي و امكانات محلي هر منطقه نيز مورد توجه قرار گيرد.
۷- تقسيم درس هاي علوم، در دبيرستان، به اين ترتيب است كه سال اول علوم پايه(درهم تنيده)، سال دوم فقط بيولوژي(زيست شناسي)، سال سوم فقط شيمي و سال چهارم فقط فيزيك تدريس مي شود. به نظر مي رسد يك پارچگي علوم آن گونه نيست كه بتوان هر سال يك علم را آموخت بدون اين كه پيوند با علم ديگر قابل فهم باشد.
* * *
و در پايان، به جمع  مديران يادآور شدم كه نبايد ترديدي داشته باشيم كه اگر بخواهيم پاسخ اين پرسش را بر اساس تغييرات و دگرگوني هاي امروز بدهيم، حتماً بايد دنبال گزارش هاي ديگر بگرديم كه نوتر و روزآمدترند و از ارزش هاي علمي، تجربي، تحقيقي و اجرايي دقيق تر و به روزتر برخوردارند.