اشاره: آزولا سرخس كوچكي است كه با فرار از مزارع آزمايشي توانسته آبهايي را در مناطق شمالي كشور ما تحت اشغال خود درآورد به ترتيبي كه حتي چاه آب منازل مسكوني نيز از حضور اين گياه در امان نمانده است.
متني كه پيش رو داريد با بررسي آزولا از مناظر مختلف درصدد است مشكلات و مزاياي توليد شده توسط اين گياه را بشناساند.
مطمئن باشيد كه ديگر شعاع سوزان آفتاب در انعكاس از آبهاي ساكت تالاب انزلي چشمهاي شما را به هم نمي دوزد. تنها رو اندازي سبز است كه تصوير خورشيد و يك دنيا زندگي و حيات را در زير خود پوشانده است.
تار و پود اين پرده سبز را گياهي تشكيل مي دهد به كوچكي نوك ناخن. ميهماني ناخوانده به نام «آزولا» . ريشه واژه آزولا كلمه اي است يوناني به معني در خشكي مردن، وجه تسميه آن نيز شايد به خاطر محل زندگي اين گياه باشد كه در سراسر جهان سطح درياچه ها، باتلاقها، رودخانه ها، آبگيرها، كانالهاي آبياري و مزارع غرقابي برنج را از حيث وجود خود مفروش ساخته است.
در حقيقت آزولا يك نوع سرخس آبزي كوچك است به طول يك تا ۵/۲ سانتيمتر كه در همزيستي با جلبكي سبز - آبي به نام آنابينا توانايي جذب ازت مولكولي هوا را پيدا نموده. موطن اصلي اين سرخس را آمريكاي شمالي مي دانند. جالب است بدانيد سرخس آزولا براي نخستين بار در سال ۱۷۸۳ ميلادي توسط لامارك شناسايي شد و تاكنون هفت گونه از اين گياه به ثبت رسيده كه در آسيا، آمريكا، اروپا، آفريقا و استراليا گسترش پيدا كرده اند.
تاريخچه ورود آزولا به ايران
به منظور انجام تحقيقات كشاورزي گياه سرشار از پروتئين آزولا توسط سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي از كشور فيليپين وارد ايران شد. مطالعات اوليه بر روي اين گياه نيز از تير ماه سال ۱۳۶۵ در ايستگاههاي برنج رشت،  آمل و تنكابن آغاز گرديد كه نتايج جالبي را نيز در برگرفت. طبق گزارشي از سوي مهندس نصيريان مجري طرح ايستگاه تحقيقات برنج رشت پس از سپري شدن يك دوره ۳ ساله انتشار يافت، مشخص شد كه عملكرد محصول برنج در كشت توأم با آزولا نسبت به شاهد ۱۴۷۴ كيلوگرم در هكتار از خود افزايش نشان داده. اين روند جانشين شدن آزولا به جاي ۶۰ كيلوگرم كود ازته در هكتار است. يعني تأمين شدن نيمي از كود ازته مورد نياز محصول برنج.
شروع مشكلات
به طور خلاصه مي توان گفت فرآيند كشت و نمو آزولا زماني صورت مشكل به خود گرفت كه اين سرخس كوچك به تدريج از راه رودخانه ها و كانالهاي آبياري به قسمتهاي مختلفي از شمال كشور سرايت كرد و با توجه به سرعت خارق العاده رشد و تكثيري كه دارد حضور خود را در اين مناطق به خصوص تالاب انزلي به تثبيت رساند. سرعت رشد آزولا به حدي است كه يك توده كوچك آن در عرض ۳ تا ۵ روز به دو برابر افزايش مي يابد. به اين ترتيب آزولا موفق شد در مدت زمان اندكي پوشش يكپارچه اي را بر روي منابع آبي مناطق مورد تهاجم خود تشكيل دهد و زيستبوم اين مناطق را دستخوش دگرگونيهايي نمايد.
توده متراكم آزولا با كاهش دادن نفوذ نور خورشيد در آب به شكل محسوسي درجه حرارت آب را كاهش مي دهد. اين كاهش در مورد اكسيژن محلول و مواد غذايي معلق در آب نيز مشاهده مي گردد. همچنين پوشش يكپارچه آزولا با افزايش درجه سميت و اسيدي نمودن مناطق آبي موجبات مرگ ماهيان و اورگانيسم هاي ديگر اين محدوده را باعث شده است.
نتيجه اين كه حداقل به چهار دليل مي توانيم بگوييم آزولا حضور و گسترش خود را در تالاب انزلي تثبيت نموده و ديگر ريشه كن كردن آن غيرممكن است.
۱- مورد اول مربوط مي شود به پديده غني شدن تالاب انزلي بر اثر ورود فاضلابها به داخل آن به اين ترتيب كه وفور مواد غذايي مخصوصاً مواد فسفره محيط مناسبي را براي رشد و تكثير سريع آزولا فراهم آورده است.
۲- از هفت گونه آزولاي شناخته شده دوگونه نسبت به آب و هواي ايران سازگاري نشان داده اند. البته لازم به توضيح است كه گونه دوم A.Filiculoides بومي آلمان بوده و مقاوم به سرماست لذا با داشتن اين خصوصيت توانسته بقاي خود را در زمستانهاي شمال كشور تضمين نمايد.
۳- گونه ديگري كه سطح آبهاي تالاب انزلي را پوشانده با قدرت توليد اسپور فراوان موجبات تكثير و گسترش سريع اين گونه را فراهم آورده است.
۴- اسپوروكارپهاي رها شده توسط آزولا ديگر از بين رفتني نيست.
حال چه بايد كرد
بديهي ترين مسأله اين است كه بي تفاوتي در برخورد با اين موضوع عواقب زيست محيطي خطرناك و تأسف انگيزي را به دنبال خواهد داشت و آيندگان نسل ما را در عدم توجه به امانت داري از اين ميراثهاي كهن مقصر خواهند شمرد و اما در مرتبه بعدي جست وجوي راه حل مسأله حداقل سه روش را براي مقابله با آزولا در پيش روي ما قرار مي دهد. اولين راه مبارزه شيميايي است، البته بايد گفت در كالبد شكافي بيشتر موضوع زيان اين طريق را بيشتر از خطرات حمله آزولا به زيستبوم منطقه خواهيم يافت. دومين راه مبارزه به صورت بيولوژيكي پيشنهاد مي گردد. در اين روش با توسعه سرخس سالوينيا كه بومي كشورماست مي توان با آزولا رقابت ايجاد كرد و گسترش اين گياه را محدود نمود ولي بايد در نظر داشت كه اين شيوه يك روش دراز مدت است و در كوتاه مدت عملكردي نخواهد داشت و اما سومين راه مبارزه مكانيكي  است كه با استفاده از پمپ هاي مكنده و كمباين هاي مخصوص اقدام به جمع آوري آزولا از سطح آبها مي گردد.
از علف هرز تا گياه سودمند
اما گفتني است مطالب ياد شده همه چيز در مورد سرخس آزولا نيست. امروزه در دنيا سرخس آزولا را به چشم يك علف هرز نگاه نمي كنند بلكه آن را يك گياه مفيد و منبع غذايي به حساب مي آورند. به گفته يك كارشناس نظامي آمريكا يكي از دلايل شكست اين كشور در ويتنام كشت آزولا در مزارع برنج ويتنام بود چون اين گياه با رشد سريع خود هم غذاي مردم ويتنام را فراهم مي آورد و هم غذاي دام و طيور آنها را. آزولا گياهي است سرشار از پروتئين به طوري كه تا حدود ۲۴% از ماده خشك آن را پروتئين تشكيل مي دهد. بتاكاراتن آن از هويج بيشتر بوده و املاح كم مصرف و پرمصرف به حد وفور در اين گياه يافت مي شود. تاكنون هيچ گونه مسموميتي در اثر تغذيه دام از اين گياه كه به صورت مخلوط با ساير گياهان علوفه اي مصرف مي شود گزارش نشده، استفاده از آزولا در كشورهاي آسياي جنوب شرقي سابقه باستاني دارد. سطح زير كشت آزولا در ويتنام بيش از ۰۰۰/۸۰۰ هكتار و در چين ۴/۳ ميليون هكتار تخمين زده مي شود.
البته در كشور ما نيز تحقيقات زيادي درباره بهره برداري از آزولا صورت گرفته كه كشت توأم آن با برنج را به عنوان نمونه مثال مي زنيم. عملكرد محصول برنج در اين آزمايش نسبت به شاهد ۶۷% از خود افزايش نشان داد. اين در حالي است كه آزولا از طريق كاهش تبادلات گازي، كاهش نفوذ نور خورشيد و دماي آب باعث پايين آمدن رشد علفهاي هرز مي شود به ترتيبي كه ۴۰ تا ۶۰ درصد از وزن خشك كل علفهاي هرز مزرعه را كم مي كند. آزولا به طور متوسط ۳ كيلوگرم ازت در روز در هكتار تثبيت مي كند و همين امر باعث شده كه از آن به عنوان يك كود سبز بسيار خوب ياد كنند. همچنين از اين سرخس مي شود به عنوان غذاي دام و طيور استفاده كرد. مطالعات بر روي اين سرخس در كشور ما نشان داده كه جانشين كردن آزولا به ميزان يك سوم در جيره غذايي گاوهاي شيري باعث بالا رفتن مقدار شير و پروتئين هاي موجود در آن شده است و آن را جايگزين كنجاله تخم پنبه، جو و سبوس در كمپوستهاي غذايي مي كند و نيز آزولا را در غذاي فرموله شده مرغ، ماهي و ميگو مي توان به كار برد و به صورت زنده هم غذاي مناسبي براي ماهيهاي آمور، كپور و... است.
در نهايت به خاطر داشته باشيم كه اين گياه بومي كشور ما نيست و به همين لحاظ نمي توانيم تمامي اثرات ورود آن را در كشور پيش بيني كنيم. حال كه با رهاسازي به اشتباه اين گياه چهره تهاجمي اش را پديدار كرده ايم بر آن باشيم كه با بهره برداري درست از آن چهره آزولا را به گياهي مفيد و سودمند تبديل كنيم.
مهندس پيمان صلاح
منابع
۱- استفاده از آزولا در تغذيه گاوهاي شيرده. مجله علوم كشاورزي ايران. جلد ۲۳، شماره ۱ ، ۱۳۷۱
۲- نصيريان، محمدهادي. گزارش طرح تحقيقاتي آزولا در سالهاي ۱۳۶۶ و ۱۳۶۷
۳- ميرسليماني، سيد يعقوب. گزارش مأموريت سال ۶۴-۶۳ شركت در دوره آموزشي اينسفر در مؤسسه ايري
۴- سيستم كشت توأم برنج- آزولا ماهنامه آبزيان. شماره ۲۰ تير ماه ۱۳۷۱
۵- اصفياء، محمود. گزارش مسافرت تحقيقاتي به انستيتوي بين المللي تحقيقات برنج (ايري) واقع در فيليپين و مركز تحقيقات آزولا در چين.

هفته گذشته انتشار يك خبر تازه در مورد لايه اوزون،  موجب شگفتي دانشمندان شد. يكي از پژوهشگران دانشگاه آلاباما در آمريكا، اعلام كرد، طبق پژوهش هاي ماهواره اي لايه اوزون كه در يك دهه اخير آسيب ديده و به شدت نازك شده بود، در حال ترميم شدن است و اين روند به كاهش گاز اوزون در جو كمك كرده است. تصاوير ماهواره اي نشان مي دهد گاز اوزون با آهنگي آهسته تر از طبقات بالاي جو زمين ناپديد مي شود. ناسا، سازمان فضانوردي آمريكا اعلام كرد نازك شدن لايه اوزون نشانه هايي از ثبات آن دارد.
به گزارش خبرگزاري فرانسه از واشنگتن، لايه اوزون در طبقات بالاي جو زمين سالهاست كه نازك مي شود، اما ناسا گفت كه اين نازك شدن از سال ۱۹۹۷ كندتر شده است. مايك نيوچرچ، پژوهشگر دانشگاه آلاباما نيز طي بيانيه اي خاطرنشان كرد: به رغم علائم اميدواركننده اي كه در مورد ترميم لايه اوزون وجود دارد، ما هنوز چندين دهه تا ترميم كامل اوزون فاصله داريم. لايه اوزون زير حمله تركيبات شيميايي گازهاي افشانه ها (آئروسل) و گازهاي يخچال ها قرار دارد؛ گرچه اين مواد به تدريج براساس پيمان ۱۹۸۷ مونترآل از رده خارج مي شوند.
پژوهشگران اين كندتر شدن را به خاطر موفقيت پيمان مونترآل در كاهش اين مواد شيميايي مي دانند. لايه مولكولهاي اوزون اجازه نمي دهد پرتوهاي فرابنفش خورشيد كه مي توانند به انسان و ساير موجودات زنده آسيب برسانند، از جو عبور كنند. در سالهاي اخير، اين پرتوها در مناطقي چون استراليا و شيلي باعث افزايش بيماري سرطان پوست شده است و به شمار بيماران مبتلا به بيماري هاي چشمي به ويژه بيماري آب مرواريد افزوده است.