اشاره: يكي از مسائلي كه محيط زيست ما به آن مبتلاست، آلودگي منابع آب و خاك به وسيله سموم دفع آفات و بيماري هاي گياهي است. هر چند كارشناسان حفظ نباتات به منظور جلوگيري از آلودگي محيط زيست به سموم شيميايي، راهكارهاي ديگري به غير از مبارزه شيميايي براي كنترل آفات و بيماري هاي گياهي به كشاورزان و باغداران توصيه مي كنند، اما هنوز هم انتخاب اين روش اولويت نخست آنان است. دليل آن هم اثرات نسبتاً سريع و قاطعي است كه سموم بر روي آفات گياهي دارند. روشهاي ديگر مبارزه با روش بيولوژيك با همه مزيت هاي زيست محيطي است كه اثر آن دراز مدت است و نبايد با هدف نتيجه گيري سريع تر، با استفاده وسيع از سموم دفع آفات نباتي به محيط زيست آسيب رساند.
سموم شيميايي (شامل آفت كش ها، قارچ كش ها و علف كش ها) موادي هستند كه براي پيشگيري، نابودي و يا دفع آفات (اعم از حشرات و نرم تنان زيان آور)، بيماري هاي گياهي و علف هاي هرز مصرف مي شوند. مواد مؤثره سموم متنوع بوده و آنها را بر اساس اين مواد طبقه بندي مي كنند كه به عنوان مثال مي توان به سموم آلي كلردار(ارگانوكلره)، فسفردار (ارگانو فسفره) و يا كارباماتها اشاره كرد. اين گونه سموم نافذ بوده و براي محيط زيست آلوده كننده هستند. اما گروههاي ديگري هستند كه طبيعي بوده و سميت كمتري در مقايسه با گروه قبلي دارند. اين گروه از موادي تشكيل شده كه منشأ گياهي دارند. همچنين گروه ديگري از سموم كه به نام حشره كش هاي ميكروبي خوانده مي شوند، كه به صورت تجاري براي مبارزه با لارو و نوزاد آفات به فروش مي رسد- خطرات سموم نافذ را در پي ندارند. استفاده از اين گونه مواد بهترين راه جلوگيري از آلودگي محيط زيست مي باشد.
راه هاي ورود آفت كش ها به محيط زيست
همانطور كه مي دانيد محيط زيست از اجزاي زنده و غيرزنده تشكيل شده است. اجزاي زنده همان موجودات زنده (ارگانيسم ها) هستند كه با هم و با بخش غيرزنده در تقابلند و اجزاي غيرزنده شامل آب، هوا، غذا و مكان زيست ارگانيسم ها و تقابل آنها با خود و محيط است. آلودگي شيميايي محيط زيست غالباً از طرق آب، هوا و خاك صورت مي گيرد. آفت كش ها يا از طريق تبخير و يا مستقيماً  از طريق هوا وارد اتمسفر مي شوند. آبهاي سطحي، پسابهاي صنعتي و شهري و كاربرد مستقيم آفت كش ها براي كنترل آفات آبزي، از راههاي ورود سموم به منابع آبي است. خاك نيز از طريق گياهان تيمار شده با سموم، باران، دفن ظروف خالي سم و همين طور استفاده مستقيم آنها روي خاك آلوده مي شود.
مثال هايي براي آلودگي محيط زيست از طريق آب ذكر مي شود(۱) كه بد نيست در اينجا به برخي از آنها اشاره شود:
۱- آلودگي آب باران تازه با آفت كش ها در نقاط مرتفع هيماليا مشاهده شده است.
۲- دراقيانوس منجمد شمالي برف ها هم با آفت كش ها آلوده شده بود.
در مورد  آلودگي هوا نيز گفته اند كه سمپاشي هوايي د.د.ت،  ۹۰ درصد اكسيژن را از بين مي برد.
چه بايد كرد؟
خوشبختانه امروزه با افزايش آگاهي هاي عمومي اكثر مردم از زيان هاي ناشي از مصرف سموم آگاه هستند. ولي گاهي چنان وقت براي نجات يك گياه يا يك محصول تنگ مي شود كه حتي انسان آگاه به مضرات آفت كش ها ناچار مي شود ازاين سموم استفاده كند .در اين گونه مواقع مي توان با رعايت نكاتي از خطرات زيست محيطي سموم تا حدي كاست.
براي مصرف بهينه و مناسب آفت كش ها بايد نسبت به هدف و چگونگي انجام سمپاشي آگاه بود. منظور از هدف موجود مزاحمي است كه مايل به از بين بردن آن هستيم اقدام آگاهانه مي تواند در جلوگيري از آلودگي محيط زيست بسيار مفيد و مؤثر باشد. براي اين منظور بايد بدانيم سم را براي چه هدفي مي خواهيم استفاده كنيم. در واقع تعيين اين كه هدف ما يك حشره است (به عنوان آفت) يا ميكروبها و قارچها (عوامل بيماري زا) هستند، اولين گام در راه شروع يك مبارزه قاطع و در عين حال كم خطر است. بعد از تعيين مشكل گياه مي توان اقدام به تهيه نوع سم مناسب نموده و آن را با حداقل ميزان ممكن به كار برد.
نكته مهمي كه قبل از استفاده از آفت كش بايد مد نظر باشد مطالعه دستورالعمل استفاده از سم است. اين دستورالعمل حاوي اطلاعات مفيدي است كه به ما مي گويد در اين آفت كش چه مواد مؤثره اي و به چه ميزاني موجود است. همچنين به ما مي گويد چگونه اين سم را در حالي به كار ببريم كه خود، ديگران و محيط زيستمان را در برابر اثرات سوء آن محافظت كنيم. همواره به اندازه دز توصيه شده در دستورالعمل سمپاشي كنيد. دقت كنيد!  گزاره «اگر كم خوب است بيشتر بهتر است» يكي گزاره نادرست است.
نكته ديگري كه لازم است هنگام مصرف آفت كش ها مد نظر قرار گيرد اين است كه سمپاشي به گونه اي انجام شود كه آفت كش دقيقاً به همانجايي كه بايد، برسد و از پاشيده شدن آن در اطراف محل سمپاشي پرهيز شود. براي نيل به اين هدف تنظيم ادوات سمپاشي از اهميت قابل ملاحظه اي برخوردار است. بادبردگي ذرات سم يكي از عوامل پراكنش آن در محيط مي باشد كه به  آلودگي آب و خاك و همين طور هوايي كه تنفس مي كنيم، مي انجامد. لذا يكي از اصول سمپاشي موفق و مؤثر، اقدام به سمپاشي در هوايي كاملاً آرام است. اين مسأله بخصوص در فضاي سبز شهري اهميت فوق العاده اي مي يابد. چرا كه پاشيده شدن سموم روي سطح پياده روها و خيابانها سلامت شهروندان را تهديد مي كند. همچنين سمپاشي در مواقعي كه احتمال بارندگي مي رود، توصيه نمي شود، زيرا سموم شسته شده توسط باران، مي تواند كليه منابع آبي را آلوده كند. اين منابع شامل آب شرب شهروندان نيز مي شود. در همين زمينه گزارش هايي از آلودگي رودخانه هاي كارون و دز و همچنين بابلرود موجود است.
ملاحظات زيست محيطي پس از مصرف، در برگيرنده روش صحيح انبارداري سموم باقيمانده از عمليات سمپاشي است. البته بهتر آن است كه آفت كش ها به اندازه نياز خريداري شوند كه علاوه بر اقتصادي بودن مبارزه، خطرات زيست محيطي ناشي از انبارداري را در پي نداشته باشد. اما از آنجايي كه اين موضوع كمتر اتفاق مي افتد و اغلب مقداري سم اضافه خواهد ماند، بايد در انبارداري اصول ايمني را رعايت كرد. نگهداري غيراصولي سموم در انبارها و براي مدت طولاني به آلودگي محيط زيست مي انجامد. يكي از شرايط انبارداري، نگهداري سموم در دماي مناسب است. گرماي زياد باعث انفجار و آتش سوزي مي شود. به عقيده يك كارشناس ارشد فائو(FAO) آفت كش هايي كه به نحو نامطلوبي انبار گرديده يا در معرض فروش قرار مي گيرند، به آساني به مواد غذايي نفوذ كرده يا در محيط زيست انتشار مي يابند. مواد شيميايي كشنده، خاكها، آبهاي زيرزميني و سطحي را آلوده مي سازند و به نحو شديدي روي آبهاي آشاميدني اثر مي گذارند.
جنبه ديگر مسأله آلودگي خاك به آفت كش هاست. رها نمودن ظروف خالي سم در محيط بدون دفع صحيح آنها، يكي از عوامل آلودگي خاك مي باشد. هنگام دور انداختن ظروف خالي بايد آنها را چندين مرتبه با آب شستشو بدهيم وپساب شستشو را نيز به سمپاش برمي گردانيم و آنگاه ظرف خالي شسته شده را با احتياط در كاغذ باطله پيچيده و به سطل زباله مي اندازيم.
در پايان بايد گفت شايد با رعايت نكات بالا بتوان تا حدي از عوارض آفت كش ها كاست، اما نكته اي كه اهميت دارد اين است كه بايد به سمت حذف سموم شيميايي گام برداريم. براي اين كار خوب است راهكارهاي ديگر مبارزه با آفات نباتي در قالب مديريت تلفيقي آفات نهادينه شوند. در اين راه نقش رسانه هاي گروهي بسيار برجسته و ممتاز است. به ياد داشته باشيم محيط زيست
از آن آيندگان نيز هست پس بايد آن را براي نسلهاي آينده پاس داشت.
مهدي ميرزايي
كارشناس گياهپزشكي
پي نوشت:
(۱) سم شناسي حشرات، ترجمه دكتر محمد حسن سرايلو ۱۳۷۶

اسماعيل عباسي
چند سال پيش و در گرماگرم بحث هاي مجلس شوراي اسلامي درباره لوايح دولت، هنگامي كه درخصوص تعهدات ايران مبني بر كاهش توليد گازهاي گلخانه اي و جلوگيري از نازك شدن لايه اوزون سخن به ميان آمد، يكي از نمايندگان در اظهارنظر احتمالاً آميخته به طنز گفته بود، ما مسئول پاره شدن لايه اوزون نيستيم، هركس اين كار را انجام داده، خودش هم برود و لايه اوزون را ترميم كند. هرچند اين اظهارنظر مدتها در قالب لطيفه و شوخي هاي روزمره در محافل نقل مي شد، اما حتي كارشناسان محيط زيست مي دانستند كه در پس اين سخن آميخته به طنز واقعيتي نهفته است كه نبايد در غبار شوخي و لطيفه از نظر دور بماند.
در تمام كتاب هاي درسي ما از دوره دبستان تا پايان دوره نظري، درس مفيد و مؤثري در زمينه مراقبت از محيط زيست به چشم نمي خورد.
اين كمبود به نوعي تعادل بيان فرهنگ و توسعه را بر هم زده وزيان هاي سنگيني به بار آورده است. فرهنگ ها به محيط زيست خود شكل مي دهند و نحوه استفاده يا سوءاستفاده از منابع طبيعي را تعيين مي كنند. فرهنگها تعادل ظريف و شكننده بوم شناختي و تنوع زيستي سياره ما را دگرگون و گاه نابود مي كنند. اما فرهنگها به نوبه خود از محيط زيست تأثير مي پذيرند. آب و هوا و منابع طبيعي بر روش هاي زندگي مردم بر چگونگي و ابعاد كنش هاي متقابل آنها با ديگر گروه هاي انساني تأثير مي گذارند و الهام بخش آثار هنري مي شوند. اين فرهنگ چگونه و بر چه شالوده اي بايد ساخته شود؟ بديهي است خانه و مدرسه به عنوان مهم ترين هسته هاي اجتماعي در ايجاد و شكل گيري فرهنگ محيط زيست نقش تعيين كننده اي دارند.
در كشور ما، به ويژه در دهه هاي اخير توسعه شتابي به مراتب فزاينده تر از آگاهي هاي جامعه درخصوص شناخت و مراقبت از محيط زيست داشته است و به همين دليل، بسياري از ضايعات و زيان هاي وارده بر محيط زيست ايران ناشي از عدم آگاهي جامعه نسبت به دارايي ها و ذخاير و منابع طبيعي كشور مي باشد. زمان آن رسيده است كه دانش زيست محيطي از تعريف هاي ساده و ابتدايي تا تعاريف تخصصي و پيچيده به صورت بخشي از فرهنگ ملي ما درآيد و در حوزه هاي هنر و ادبيات تجلي پيدا كند.
«هانس آندرسن» نويسنده شهير دانماركي، در قالب يك داستان كوتاه بسيار شيرين و جذاب كه با نام «پسرك زيرك» سالهاي سال زينت بخش كتاب هاي درسي دوره ابتدايي ما نيز بود، فرهنگ مراقبت از آب و آبخيزداري را در موطن خود، رواج داد. دانش آموزان ما هنوز نمي دانند براي توليد يك دفترچه ۴۰ برگي، چند درخت بايد نابود شود. اما اگر اين فرايند در قالب يك داستان يا فيلم جذاب به آنها منتقل شود، فرهنگ صرفه جويي در كاغذ در جامعه ما نهادينه مي شود و به تبع آن مردم نسبت به حفظ جنگل ها حساس تر مي شوند و به يك نهال جوان به مثابه يك سرمايه بزرگ ملي نگاه مي كنند.
غريب است اگر همايش ها و جشنواره هاي زيست محيطي ما، تنها بر محور مسايل كلان مثل «لايه اوزون» برپا شوند، اما جاي ابتدايي ترين آموزه هاي زيست محيطي در مدرسه و جامعه ما خالي باشد. آن هم در شرايطي كه كشورهاي بزرگ صنعتي به ويژه ايالات متحده آمريكا، بيشترين سهم را در توليد گازهاي گلخانه اي و صدمات وارده بر لايه اوزون دارند.