اشاره: براي نخستين بار در طول ۳۰ سال اخير، تابستان امسال آلودگي هواي تهران به مرزهاي خطرناكي رسيد. معمولاً در طول سال، در اواخر پائيز و هفته هاي نخست زمستان به علت وضعيت اقليمي خاص و بروز وارونگي دما در شهر تهران آلودگي هوا به اوج مي رسد اما در بهار و تابستان، شهر با آلودگي كمتري روبه روست چون جريان باد در ساعاتي از شب و روز مانع انباشت گازهاي آلاينده برفراز شهر تهران مي شود، اما تابستان امسال هم به دليل وضعيت خاص آب و هوايي و بروز بي سابقه و پي درپي وارونگي دما ، آلودگي هوا شدت كم سابقه اي داشته، به طوري كه مراتب از سوي شركت كنترل كيفيت هوا نيز اعلام شده است اما در واقع آلودگي هواي تهران را بايد در علت هاي اصلي ديگري جست وجو كرد.
سيلاب خودرو و سيلاب جمعيت كه هر دو ناشي از گسترش بي رويه شهر است. نبود طرح جامع و آينده نگري تهران را با بحران جدي روبه رو كرده است. با اين حال هنوز مي توان از توسعه و تجهيز حمل و نقل عمومي به مثابه راهبردهاي مؤثر، از بار ترافيك شهر و آلودگي هوا كاست. نوشته حاضر بر اهميت گسترش حمل و نقل شهري به ويژه مترو براي حل مسايل بغرنج حمل و نقل تهران تأكيد دارد. با اين يادآوري كه «مترو» تنها راه حل نيست، مي توان در كنار مترو از روش هاي كارآمد ديگر كه در پايتخت هاي جهان تجربه شده است بهره گرفت.
بايد مشكلات و معضلات زندگي در شهرها را به حداقل رساند. ارتباط صحيح بين انسان و طبيعت و انسان و جامعه را برقرار ساخت، هرچند سرمايه گذاري و صرف وقت زيادي براي حل اين مشكل لازم است. تداخل انواع فعاليت هاي شهري در تهران باعث شده است كه تهران از نظر شبكه هاي آمد و شد در موقعيت نامناسبي قرار بگيرد و همين عامل، محلات را از حالت مسكوني به سوي يك فضاي ناآرام زيستي سوق مي دهد.
انسان امروز وابسته به طبيعت است و زيبايي را دوست دارد. او نيازمند سكونت، آرامش و برقراري ارتباط، تعالي فكري و رواني به همراه داشتن امكانات مادي و معنوي در كنار هم است.
احداث شبكه هاي حمل و نقل عمومي علاوه بر آنكه كارآيي مطلوب در آمد و شد جمعيت دارد، بايد در ارتباط با عوامل محيطي هماهنگ باشد. سازگاري با اقليم، رفع نياز محله اي و خصوصيات فرهنگي و اجتماعي محلات از جمله اين عوامل است تا فناوري پاسخگوي نيازهاي انسان باشد. همواره ارتباط محيط هاي مسكوني، كار، تفريح، آموزش و خريد از طريق راه ها صورت مي پذيرد. وظيفه مهم راه ها در جامعه انساني پيوند بين محيط هاي اجتماعي و اقتصادي است.
اما علي رغم آنچه گفته شد همواره در مطبوعات و ساير رسانه هاي گروهي، اخبار و گزارش هاي ويژه ترافيك سنگين تهران با ديدگاه هاي انتقادي و نگرش هاي منفي از عملكرد مجموعه عوامل شهري تهران منعكس مي گردد. عوامل ضروري در برون رفت از بحران ترافيك كور شهر تهران كاهش استفاده از وسايل حمل و نقل شخصي و تجهيز شبكه حمل و نقل عمومي است. كمبود توقفگاه و سپس تراكم وسايل نقليه بر گره كور ترافيك تهران روز به روز مي افزايد، لذا يكي از بهترين راه حل ها، توسعه و افزايش خطوط انواع وسايل حمل و نقل عمومي در محدوده طرح ترافيك كلان شهر تهران است.
گسترش و افزايش شبكه حمل و نقل عمومي مي تواند تراكم رفت و آمد در خيابان هاي شهر را كاهش دهد. از اين رو با افزايش استفاده از وسايل حمل و نقل عمومي مي توان به كاهش آلودگي هاي هوا، صدا و محيط دست يافت. اين مسأله از نظر اقتصادي اثر قابل توجهي در كاهش مصرف سوخت وسايل نقليه، راه بندان ها و ثبت چراغ راهنمايي چهارراه ها خواهد داشت.
بنابر اين هر برنامه شهري بايد براساس خصوصيات اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي مردم و هماهنگ با خواسته ها و علايق آنان عملي گردد. از آنجا كه برنامه ريزي به منظور رشد و ترقي و رفاه اجتماعي، در جهت رسيدن به اهدافي است كه مفهوم توسعه را بيان مي كند، در خصوص تهران نيز هدف ها، سياست ها، ابزارها و راه حل هاي منطبق با نيازهاي اين كلان شهر مطرح است. اين برنامه ريزي چه از نظر استراتژيك و عمليات، جهت برون رفت از بحران موجود، تمامي ويژگي هاي برنامه ريزي در كلان شهرها را مي بايست دارا باشد.
معضل ترافيك تهران علاوه بر وقت كشي و هرز رفتن منابع انرژي كشور شديداً بر سلامتي شهروندان تأثير منفي و جبران ناپذير دارد. ميان آلودگي هوا و ميزان مرگ و ميرهاي ناشي از بيماري هاي قلبي رابطه مستقيمي وجود دارد. طبق آمار سازمان بهشت زهرا ماهانه حدود ۳۵ تا ۴۰ درصد از مرگ و ميرها به علت سكته قلبي است و ترافيك تهران متهم شماره يك اين تلفات انساني و تهديد سلامتي شهروندان است. تهران بزرگترين ميزان ترافيك را دارا است. معادل ۹۸ درصد منواكسيد كربن توليد شده در تهران از اتومبيل هاي شهر ناشي مي شود و بيش از ۷۰ درصد از آلايندهاي هواي تهران به معضل ترافيك مربوط مي شود.
براساس تازه ترين يافته هاي آماري هر شهروند تهران
۷/۱۶۷ كيلوگرم آلاينده دريافت مي كند كه اين آلاينده ها موجب ناراحتي هاي رواني، تنفسي، ريوي و نظاير آن مي گردد.
بررسي هاي كارشناسي و علمي از سيستم حمل و نقل عمومي اما سالم عبارتست از:« ايمني، سرعت، اقتصادي بودن و راحتي يا تأمين رفاه مسافران. قطعاً گسترش و افزايش شبكه حمل و نقل راه آهن شهري تهران مي تواند پاسخگوي همه مسايل فني و ساير عوامل فرهنگي و اجتماعي شهروندان و كلان شهر تهران باشد.
تهران حدود ۳۶ درصد جمعيت شهرنشين كشور را جا داده است و از رشد ۳ درصدي جمعيت نيز در سال برخوردار است. احداث مترو در شهر تهران موجب صرفه جويي قابل ملاحظه اي در سوخت مصرفي وسايل نقليه، زمان مصرف شده در ترافيك، همچنين كاهش آلودگي هوا و هزينه هاي درمان بيماري هاي ناشي از آن، خسارت هاي ناشي از تصادفات وسايل نقليه، تعمير و نگهداري خيابان ها، استهلاك خودروها و موارد متعدد ديگر مي شود.
تهران نيز مانند همه شهرهاي بالاي يك ميليون نفر جمعيت جهان نياز به گسترش خطوط شبكه مترو دارد. از تاريخ ساخت و راه اندازي اولين متروي جهان كه به ۱۴۰ سال پيش برمي گردد، تا حال حاضر بيش از يكصد كشور از اين سيستم برخوردارند. دولت ها همواره با سياست هاي خاصي از گسترش شبكه متروي شهري به نحوي حمايت مالي را ارايه كردند. به طور مثال در هنگ گنك با اختصاص مساحت تقريبي ۶۲ هكتار و با مجوز ساخت و ساز نزديك به ۲۵ هزار آپارتمان كوچك مسكوني ۴۰۰ هزار متر مربع فضاي تجاري و خدماتي ۱۵ برج مرتفع اداري و ۴۵۰۰ اتاق هتل در كنار ۵ ايستگاه مترو در نظر گرفته شد. هرچند در داخل شهر نيز اجاره ساخت مراكز تجاري و خدماتي چند ده طبقه را روي هر ايستگاه مترو داده اند تا تسهيلات مالي و تأمين بودجه شبكه مترو فراهم گردد.
تدارك هزينه هاي احداث و تداوم بهره وري از خدمات مترو به همراه گسترش اين شبكه سالم حمل و نقل عمومي شهرها ضرورت تعيين كننده اي دارد. به طوري كه اخيراً در كشورهاي توسعه يافته براي كسب درآمد جهت هزينه هاي شبكه حمل و نقل شهر اقدام به وضع عوارض به عنوان «عوارض تقرب» يا شعاع ۳۰۰ متري ايستگاه مترو، نموده اند كه از اماكن تجاري، اداري و پروژه هاي جديد مسكوني دريافت مي گردد. بدين صورت منابع لازم را براي توسعه مترو تأمين مي نمايند. تأمين هزينه هاي مالي در هر كشوري به نحوي سياستگذاري مي شود و در بسياري از شهرهاي بزرگ براي تأمين هزينه هاي دوران بهره برداري مترو اقدام به اخذ عوارض شماره گذاري، عوارض سوخت و غيره از خودروها مي گردد. به عنوان مثال در كشور كانادا از هر خودرو به هنگام شماره گذاري برابر ۳۰ دلار به عنوان عوارض مترو و از هر ليتر بنزين مصرفي خودروهاي شهري مبلغ ۵/۱ سنت به همين عنوان اخذ مي شود.
اتخاذ سياستهاي مالي از سوي مسئولين شبكه متروي شهرهاي جهان گوياي هزينه هاي احداث و دوران بهره برداري شبكه حمل و نقل عمومي به وسيله مترو مي باشد. به عنوان مثال متروي شهر توكيو سالانه حدود ۱۸ ميليون دلار به ازاي هر كيلومتر هزينه بهره برداري مي پردازد.
بر اساس هزينه هاي بهره برداري شركت متروي توكيو، برآوردي كه شركت متروي تهران انجام داده است در خوشبينانه ترين حالت تعداد مسافران به بيش از ۵/۲ ميليون نفر مسافر مي رسد كه با محاسبه درآمد حاصل از فروش بليت روزانه حدود ۲۰ درصد از هزينه هاي بهره برداري را تأمين مي كند.
با توجه به آنچه گفته شد، علي رغم ضرورت احداث متروي تهران و اهميت جامع نگري اين شاخص مهم در برنامه ريزي شهري كلان شهر تهران، راه اندازي شبكه مترو داراي آثار اقتصادي- اجتماعي پايدار براي شهروندان و توزيع عادلانه امكانات براي همه مناطق شهري به همراه ارتقاء بهره وري اجتماعي در خصوص حمل و نقل عمومي مي گردد كه به تفكيك موضوع به شرح زير بيان مي شود :
آثار اقتصادي
وقت هر فرد از آنجا كه بايد صرف كار و توليد گردد داراي ارزش مالي است و تأخير يا اتلاف وقت ناشي از تراكم ترافيك هميشه بازدهي توليد جامعه را كاهش داده و نوعي هزينه اقتصادي محسوب مي گردد. طبق پيش بيني  شركت مطالعات حمل و نقل ترافيك شهر تهران در سال ۱۳۸۳ تعداد سفرهاي روزانه مردم تهران در حدود ۱۵ ميليون سفر خواهد بود و با احتساب ۲۵ دقيقه وقت تلف شده در هر سفر و محاسبه ارزش يك ساعت وقت مردم معادل يك هزار ريال، به طور ساليانه برابر ۲/۲ بيليارد ساعت يا ۲۲۰۰ ميليارد ريال از وقت مردم تهران به هدر مي رود. طبق پيش بيني كارشناسان خطوط متروي تهران برابر ۱۰ درصد از جابجايي سفرهاي روزانه شهر تهران را عهده دار خواهد بود. لذا با احتساب اتلاف وقت در هر سفر به ميزان ۴۲/۰ ساعت(۲۵ دقيقه) و ارزش ريالي يك ساعت به ازاي يك هزار ريال، در حدود ۲۳۰ ميليارد ريال موجب كاهش ارزش مادي در اتلاف وقت شهروندان تهراني خواهد گرديد.
صرفه جويي در مصرف سوخت:
پيش بيني مي گردد در حدود ۸۵۰ هزار دستگاه خودرو شخصي در سال ۱۳۸۳ در شهر تهران در حال حركت باشند و حجم مصرف روزانه سوخت در حدود ۹ ميليون ليتر خواهد بود كه با كاهش ۱۰درصد از بار ترافيك توسط خطوط متروي تهران، مصرف سالانه بنزين به مقدار ۳۲۸ ميليون ليتر و به ارزش ۲۹۶ ميليارد ريال كاهش خواهد يافت.
صرفه جويي در هزينه هاي درمان ناشي از آلودگي  هوا:
هوا ضروري ترين ماده براي ادامه حيات موجودات زنده است. هر انسان به طور متوسط روزانه ۱۶ كيلوگرم هوا مصرف مي كند و اين در حالي است كه فقط ۵/۱ كيلوگرم آب و حدود ۱۲ كيلوگرم غذا به مصرف مي رساند.
آلودگي هوا مي تواند حدود ۱۱ برابر از  آلودگي آب و حدود ۱۶ برابر از آلودگي غذا خطرناك تر باشد. بر اساس گزارش بانك جهاني، آلودگي هواي تهران بسيار بالاتر از حد قابل قبول سازمان بهداشت جهاني براي زندگي انسان است. بنابراين گزارش در خون ساكنين تهران مقدار زيادي سرب يافت مي شود كه هشداري خطرناك براي سلامت و بهداشت شهروندان تلقي مي گردد.
آلودگي هوا مردم را از نظر رواني، اقتصادي و عاطفي آسيب پذير مي كند. افزايش قابل توجه ميزان فشارهاي عصبي، اضطراب، تشويش، يأس و بالاترين ميزان اختلافات خانوادگي و طلاق در شهرهاي آلوده از جمله پيامدهاي جانبي آلودگي هوا تلقي مي گردد.
از سوي ديگر، افزايش سكته هاي ناگهاني، افزايش بيماريهاي سرطاني و عصبانيتهاي جنون آميز، سردردهاي مزمن، ناراحتي هاي تنفسي و قلبي ناشي از آلودگي بيش از اندازه هواي تهران است.
چنانچه در اثر پيامدهاي آلودگي هواي تهران هر خانوار تهراني به طور متوسط فقط يك بار در سال به پزشك مراجعه نمايد، هزينه ناشي از آلودگي هوا، هزينه هاي پزشكي را به ميزان ۱۱ ميليارد ريال كاهش مي دهد.
صرفه جويي حاصل در هزينه هاي نظافت ناشي از آلودگي هوا:
آلودگي هواي تهران هزينه پاكيزه نگهداشتن لباس، منزل و غيره را بالا مي برد. آلودگي هوا علاوه بر افزايش هزينه  هاي فردي، هزينه هايي مثل حفظ نماسازي بناها و نقاشي داخل ساختمان را نيز به دنبال دارد.
هزينه سرانه مصرف مواد پاك كننده يك خانوار شهري مبلغ ۶۳۰/۳۱۲ ريال و هزينه سرانه سوخت مرتبط با مصارف شستشوي ناشي از آلودگي هوا به مبلغ ۶۱۵/۲۶۳ ريال است. بنابراين خانواده هاي تهراني در سال ۱۳۸۳ درحدود ۹۲۲ ميليارد ريال صرف هزينه ناشي از آلودگي هوا خواهند نمود.
اما به دليل استفاده از مترو در شبكه حمل و نقل عمومي تهران و كم شدن ۷ درصدي آلودگي هواي تهران، مقدار
۶۵ميليارد ريال در مصرف مواد شوينده صرفه جويي مي شود.
مهران حاتمي
منابع:
۱- مقدمه اي بر مباني برنامه ريزي شهري دكتر اسماعيل شيعه- تهران ۱۳۸۱ چاپ يازدهم- انتشارات دانشگاه علم و صنعت ايران
۲- جامعه شناسي شهري دكتر محمدتقي شيخي- تهران ۱۳۷۸ چاپ اول- انتشارات نور گيتي
۳- با شهر و منطقه در ايران- اسماعيل شيعه -تهران ۱۳۷۸چاپ اول- دانشگاه علم و صنعت ايران
۴- جزوه هاي موجود در آرشيو شوراي اسلامي شهر تهران