پيشينه حضور اقوام متعدد در سرزمين فرهنگي ايران، دغدغه كساني است كه به ميراث فرهنگي، فراتر از اشيا و ابنيه مي نگرند. بررسي اين حضور و نگرش مي تواند نگاه تازه اي را به شرايط فعلي جامعه ايران بگشايد و در بهترين حالت راهكاري براي برون رفت از وضعيت فعلي پيش رو بگذارد.
دكتر «ناصر تكميل همايون» دكتراي تاريخ و جامعه شناسي از دانشگاه پاريس و عضو هيأت علمي پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي از جمله كساني است كه در زمينه حضور اقوام در گستره ايران زمين مطالعات بسياري داشته است. او كه بيش از ۱۰ جلد كتاب و مقاله درباره تاريخ و فرهنگ ايران تأليف كرده، حرف هاي بسياري درباره قوميت ها و لزوم هويت بخشي به آنها دارد. گرچه بحث ما در اين باره واقعيت موجود را تغيير نخواهد داد، اما همچنان كه تكميل همايون هم معتقد است، طرح اين مباحث در جامعه مي تواند به بازيابي بخشي از هويت فراموش شده مان كمك كند.
خبرگزاري ميراث فرهنگي، گفت وگوي زير را با وي انجام داده است كه با هم مي خوانيم:
* در هزاره هاي گذشته اقوام مختلف با حفظ هويت مستقل خود در كنار حكومت مركزي زندگي مي كردند. در حالي كه امروزه به نظر مي رسد اقتدار حكومت ها در نفي هويت مستقل اقوام است. براي ما كه در چنين شرايطي به دنيا آمده ايم، درك موقعيت پيشين و امكان وجود چنان استقلالي با شرط حفظ امنيت و تماميت ارضي كل كشور، مشكل است. آيا رابطه اي كه بين اقتدار دولت ها و هويت اقوام برقرار شده، رابطه درستي است؟
- در گذشته در سرزمين وسيع ايران زمين كه معتقديم فرهنگ و تمدن مشخص هم داشته است، حكومت هاي مختلفي به وجود آمدند. اين حكومت ها كه در گوشه و كنار ايران بوده اند، گاه بخش كوچكي از ايران را در برمي گرفتند و گاه بخش بزرگي از آن را.
در يك زمان چند نهاد سياسي در يك جامعه واحد حاكميت داشته و اين جدايي ها، در آن زمان مبتني بر قدرت داخلي درون جامعه اي بوده است. آل بويه، سامانيان، صفاريان و... هرچه بودند، ايراني بودند. اما در دوران جديد، ما با سياست بالكانيزاسيون مواجه شديم. بالكانيزاسيون يعني تكه پاره كردن يك جامعه واحد به چند جامعه مثل بالكان. اين امر با تسخير و اشغال از طرف خارجي ها همراه بوده است. يعني ما هيچ جايي را در ايران زمين نمي شناسيم كه مردم آن منطقه خودشان در ايجاد مملكت شان تلاش كرده باشند. معتقدم كه روسيه و انگليس در وهله اول و مقداري هم زد وبند با عثماني ها، موجب به وجود آمدن ايران به شكل فعلي شد. ما در قفقاز نه با گرجي ها جنگيديم نه با ارمني ها و نه با اراني ها و شرواني ها كه الان به آنها آذري مي گويند، ما با روس ها جنگ كرديم، شكست خورديم و درازايش آن منطقه را با حقارت تمام واگذار كرديم كه الان به سه كشور آذربايجان، ارمنستان و گرجستان تجزيه شده است. يا اين طرف درياي مازندران، آيا زماني را سراغ داريد كه ملت تركمان با ملت ايران جنگيده و اين دو كشور به وجود آمده باشد؟ چنين چيزي نبوده. دقيقاً زد و بند ناصرالدين شاه و ميرزا آقا خان نوري و... با روس ها بود، با اين خيال واهي كه در سركوب تركمن ها توسط روس ها، زوار امام رضا(ع) مشكلي نخواهند داشت يا ديگر اسيري از اين منطقه گرفته نخواهد شد. يا قضيه معاهده هرات كه افغانستان را از ايران جدا كرد، قراردادي بود كه با پا در مياني ناپلئون سوم در پاريس توسط انگليس ها به ايران تحميل شد يعني آن طور كه فرانسوي ها با آلماني ها بر سر مرزهايشان اختلاف داشتند، ما با افغان ها اختلافي نداشتيم. مرزها با پاكستان هم عيناً به همين شكل ايجاد شد.
|
|
|
حالا مي آييم اين طرف، مرز با تركيه، يا عثماني آن زمان: در تمام اين مرزبندي ها روس ها و انگليس ها دخالت داشتند، چه قسمت بالا كه تركيه نام گرفت چه بخش پايين كه عراق را تشكيل داد. يعني مرزهاي ما، مرزهاي سياسي و حكومتي به وجود آمده توسط مردمي كه در آن منطقه ها زندگي مي كردند، نبوده و مرزهاي فرهنگي هم نبوده است. شما در اروپا به محض اين كه از فورباخ به ساربروكن برويد كاملاً متوجه مي شويد كه وارد منطقه ديگري شده ايد؛ آنجا آلمان است، اينجا فرانسه. ولي در ايران اگر بتوانيد از مرزها عبور كنيد، مثلاً از تربت حيدريه، تربت جام و بعد تايباد، برويد به سمت هرات و... احساس مي كنيد همه آنها يك كشورند. يا در كردستان به همين شكل است.
يعني آمدند تكه تكه ساخته و كشورسازي كردند. آن چه كه به وجود آمد، از اول بيمارگونه بود. در اين مرزبندي ها حتي از عوامل جغرافيايي مثل دريا، رودخانه هاي بزرگ يا كوه ها هم براي مرزبندي ها استفاده نشده است. قدرت هاي غربي آمدند روي جامعه وسيع ايراني و صاحب فرهنگ، كشور سازي كردند. فرهنگ عميق ايراني، هيچ گاه رنگ واحدي نداشته است. فرهنگ ايراني در عين تنوع، دگرگوني ها و تفاوت هايي كه پاره اي عناصر آن با هم داشته اند، مجموعه واحدي را شكل مي دادند. مرحوم بازرگان در دادسراي ارتش در دفاعيه اش درباره ايران مطالبي قريب اين مضمون مي گويد: «ايران مثل قاليچه است. در قاليچه انواع رنگ ها اعم از سياه، سفيد، قرمز، زرد و... انواع خطوط از جمله مستقيم، منكسر، منحني و... را مي بينند. اما وقتي اين قاليچه را به ديوار نصب مي كنند و از دور آن را نگاه مي كنند، يك مجموعه واحد است.» يعني در عين تنوع وحدت دارد ما داراي فرهنگ ايراني هستيم ولي در درون جامعه خود كرد، لر،عرب، بلوچ، گيلك، خراساني و... داريم. قوم هايي داريم كه اصالتاً ايراني بوده اند ولي جريانات سياسي آنها را از ما دور كرده است، مثل ارامنه. ارامنه مثل قزويني ها و گيلاني ها و... بوده اند اما چون در مرز روم بوده اند به مرور مسيحيت را قبول كردند و پايگاهي براي دولت روم شدند و به نظر مي رسد كه از ما جدا شده اند. يا بر عكس قومي مثل تركمن كه غير ايراني بودند و وارد ايران شدند. يا يهودي ها كه ۲۵۰۰ سال است در ايران زندگي مي كنند و اكنون ايراني هستند. فرهنگ به اين صورت نيست كه با نژاد تعيين شود. موضوع ديگري را هم بايد در نظر گرفت؛ ما در جامعه هم فرهنگ داريم و هم پاره فرهنگ ها. فرهنگ متعلق به كليت جامعه است. براي مثال مي گوييم فرهنگ ايراني. بگذاريد با يك مثال موضوع را روشن تر كنم. ما يك خانه داريم، در درون خانه اتاق، ديوار، طاقچه و... داريم. اينها هم جز خانه اند، اما در عين حال هويت مخصوص خودشان را هم دارند. فرهنگ ايراني، فرهنگ عام متعلق به تمام ايران است اما در درونش پاره فرهنگ هاي كردي، آذري، لري، بلوچي و... داريم. تفاوت اقوام در مراسم مختلف و نوع زندگي آنها متجلي مي شود. اما وقتي عناصر شكل دهنده فرهنگ ها را پيدا كنيم، مي شود بررسي كرد كه اين عناصر با كدام قوم بيشتر همخواني دارد و به اين ترتيب به ارتباط بين اقوام به ظاهر مستقل پي ببريم.
ديرگاهي است كه امپرياليسم مي خواهد روي اين پاره فرهنگ ها به گونه اي كار كند كه آنها را به فرهنگ تبديل كند. يعني برساند به جايي كه مثلاً كرد بگويد من كردم، ايراني نيستم، در حالي كه الان مي تواند بگويد من كردم، فارس نيستم. دوران استالين حدود ۲۶ مليت ايراني درست كردند براي تكه پاره كردن مملكت. الان هم اين كار را مي كنند ولي سردمدارش روس ها نيستند، آمريكايي ها هستند. مسأله ديگري كه در جهان پيدا شد تبديل مليت از فرهنگ به نهاد سياسي است.
هيچ گاه تنها به يك عامل، به عنوان تعيين كننده مليت نمي توانيم اكتفا بكنيم. ما متأسفانه يا غيرمتأسفانه از دوراني كه با اروپا پيوند پيدا كرديم. آرام آرام مليت را در چارچوب حكومت برديم و هركس را كه در اين چارچوب قرار گرفت، ايراني دانستيم. مثلاً ديگر هراتي را ايراني نمي دانيم. اين، يكي از بلاهاي جديدي است كه بر ايران وارد آمده است. اين مشكل از دوران پهلوي كه خواستند آن جامعه را تبديل كنند به موكت يك رنگ، اين كه همه يك دست لباس بپوشند، همه ريش هايشان را بتراشند و همه به يك زبان صحبت كنند، به وجود آمد.
زمان قديم اين مسائل مطرح نبود. اين كه تو پارسي يا هيركاني، كارماني هستي يا تپوري هستي، مهم نبوده است. زندگيشان را مي كردند. گفتم كه اين پديده ناسيوناليزم غربي بود. اتفاقاً اين بخش از قانون اساسي ما خيلي خوب است. طبق همين اصل ما بايد قبول كنيم كه در ايران قوميت هاي متعدد داريم كه هريك در پاره فرهنگ هاي خودشان متولد مي شوند و بايد در همان پاره فرهنگ هم زندگي كنند، ولي چون ايراني اند بايد با همه ايراني ها در تماس و ارتباط قرار گيرند. به همين دليل يك زبان ملي براي جامعه لازم است. زبان ملي هم به زور جا نخواهد افتاد. وقتي مي بينيم در زبان فارسي اين ادبيات غني به وجود مي آيد، معني اش اين است كه به طور طبيعي زبان فارسي زبان ملي جامعه ما شده است. ولي اين زبان، نبايد موجب شود كه ما گويش ها و زبان هاي منطقه اي را فراموش كنيم. با توجه به اين كه اغلب اين گويش ها از جمله زبان هاي ايران زمين قلمداد مي شوند، با تقويت آنها مي توان زبان فارسي را تقويت كرد. اين موضوع درباره ساير مصاديق فرهنگي اقوام هم قابل تعميم است. هريك از اين موارد از موسيقي و زبان تا لباس و آيين ها را طبيعت، جغرافيا و اقليم آن جامعه به وجود آورده است. مردم اين سرزمين از همه اقوام بايد يادشان باشد كه بايد با كل ساكنان ايران زمين صحبت كنند، كما اين كه ساير مردم اين سرزمين هم بايد بتوانند با آنها حرف بزنند.
پس با توجه به اين كه زبان رسمي ما، فارسي است، آنها بايد در كنار حفظ لهجه و زبان محلي و گويش خود، زبان فارسي را هم بياموزند.اگر شوراهايي كه در قانون اساسي پيش بيني شده كارآمد عمل كنند و سياسي نباشند مي تواند مقدمه اي باشد براي اينكه قوميت ها به يكديگر نزديك شوند و در اداره امور خود مشاركت نمايند.يك مثال برايتان مي زنم. هيچ وقت توي سر قزويني ها نزدند ولي تابعيت آنها از استان زنجان براي آنها چندان خوش آيند نبود. زنجان براي قزويني ها در گذشته يك ده بيشتر نبوده، حالا اينها كه ۲۴ فرسنگ با تهران فاصله دارند، خودشان را به زنجاني وصل كنند كه ۵۰-۶۰ فرسنگ از تهران دور است. اين موضوع از نظر منطقي هم درست نبود.
از وقتي كه قزوين، استان شد، كتاب هايي در قزوين منتشر مي شود، اشعاري سروده مي شود، فيلم هايي توليد مي شود، رسيدگي ويژه اي كه به اماكن تاريخي در اين منطقه مي شود و قبولي در كنكور، همه و همه نشان دهنده يك جهش ناگهاني است. اگر ما به لر و كرد و بلوچ و عرب هم همين آزادي ها را بدهيم و براي آنها موقعيت مشابهي ايجاد كنيم، شاهد چنين وضعي خواهيم بود. اگر اين گروه ها ايراني اند، ما موظفيم از پول نفت براي آنها خرج كنيم، دانشگاه بسازيم، مدرسه بسازيم، سينما تأسيس كنيم. با اين كار، هماهنگي ها هم بيشتر مي شود.
ما بايد ناسيوناليسم فرهنگي ايراني را در بين تمام اقوام تقويت كنيم.
* اگر نگاهمان را به مسايل فرهنگي معطوف كنيم، اين مسأله احساس مي شود كه ما در حال حاضر بخشي از فرهنگ و هويت فرهنگي خود را در گوشه و كنار كشور از دست داده ايم. عدم تمايل برخي اقوام به محاوره با زبان ها و لهجه هاي مرسوم خودشان، فراموشي بسياري از آداب و سنت ها، كنار گذاشتن لباس هاي محلي و... گوشه هايي از بي هويتي نامحسوسي است كه مي تواند مانع بزرگي براي اقدامات ما در جهت تشخص بخشي به اقوام باشد.
- ما نمي توانيم به يك منطقه برويم و به زور از آنها بخواهيم كه لباس محلي شان را بپوشند. به طور كلي هركاري كه به زور انجام شود، بي حاصل خواهد بود. به عقيده من هيچ چيز جز در پناه آزادي و انتخاب تحقق درستي نخواهد داشت.
* فاصله بين مردم و هويت فرهنگي را چگونه مي توانيم پر كنيم؟
- اين فاصله را بايد از لحاظ فرهنگي پر كرد، مثل همين كاري كه ما الان انجام مي دهيم. اين گفت وگوها انتشار كتاب ها و مقالات مختلف در اين زمينه و يادآوري به مردم كه در چه شرايطي بوده اند و الان چه شرايطي دارند؛ دلايل اين تغييرات چه بوده و باز به آنها بگوييم كه وضعيتي كه رخ داده تحول منطقي نبوده، تحول امر بسيار خوبي است، اما براي ما فشار خارجي تأثير گذار بوده. ما بايد آن فشار را از خودمان دور كنيم.
* آيا اصلاً نيازي به بازيابي هويت فرهنگي طوايف هست؟ يعني آيا بدون وجود اين طوايف نمي توانيم به توسعه، آن هم توسعه پايدار دست پيدا كنيم؟
- نياز هست. لازم نيست به بلوچي ها بگوييم كه بايد لباس محلي بپوشند و غذاي محلي ميل كنند. اما لازم است اگر خواستند لباس محلي بپوشند كاري به كارشان نداشته باشيم يا اگر كردها خواستند به زبان كردي حرف بزنند جلويشان را نگيريم. حالا اگر در برخي از اين مناطق مثلاً سازي نامتناسب با محيط پيرامونشان استفاده مي شود، تنها مي توان فرهيختگان را از پيشينه تاريخي- فرهنگي قومشان آگاه كرد. اين مسأله مستلزم فعاليت هاي فرهنگي و آموزشي است.
اما پيش از اينها بايد اين موضوع را درك كنيم كه همه اين اقوام ايراني اند و براي پايداري ايران بايد به تمام قوميت ها احترام گذاشت و از تمام اقوام براي آباداني و سربلندي ايران استفاده كرد. معتقد باشيم كه چه كردستان، چه لرستان، چه خوزستان و... سراي من است. همه اين مسايل به برنامه ريزي فرهنگي نياز دارد. بايد در نهادهاي فرهنگي كه اهميت بالايي در سامان بخشي برنامه هاي فرهنگي دارند، از همه اقوام بهره برد و نمايندگان آن مناطق را هم در مسير برنامه ريزي مشاركت داد.
* در برنامه ريزي فرهنگي مدنظر شما، برخوردهاي فرهنگي طوايف هم لحاظ مي شود؟ يعني آيا در اين برنامه ريزي، مي توان به مرور لطيفه هايي را زدود كه طوايف را برحسب زادگاهشان مسخره مي كنند؟ اين لطيفه ها مي تواند نشان دهنده عدم توجه مردم به فرهنگ ايراني به معني وسيع كلمه اش باشد.
- لطيفه ها وقتي ايراد دارد كه خصلتي منفي را به يك قوم نسبت مي دهند. اين مشكل را هم تنها به مرور مي توان اصلاح كرد.
* ارتباط فرهنگي ما با ايرانياني كه خارج از مرزهاي سياسي ما قرار گرفته اند چگونه مي تواند شكل بگيرد؟
- اين مسأله از طريق اقتصادي و فرهنگي انجام مي پذيرد. ما بايد قوه جاذبه درست كنيم. ما امروزه نمي توانيم با حكومت ها وارد جنگ شويم و از مردم اين كشور بخواهيم با ما زندگي كنند. بايد چه از لحاظ فرهنگي و چه از نظر اقتصادي براي اين قوميت هاي تكه پاره جذابيت ايجاد كنيم و مطمئناً آنها با ما پيوند خواهند يافت. اين امر را در تاجيكستان و سمرقند و بخارا در ازبكستان مطالعه كرده ام. حتي در افغانستان هم همگرايي هاي فرهنگي، بسيار وجود دارد.
به عقيده من اول بايد در همين ايران وحدت و يگانگي فرهنگي را پديد آوريم و آنگاه به سراغ ايرانيان جدا مانده برويم.
