محمد صادق جنان صفت
ده سال پيش، يحيي آل اسحاق كه اكنون قائم مقام بنياد مستضعفان است، وزير بازرگاني دولت دوم آقاي هاشمي رفسنجاني بود. در آن سال حسين محلوجي معاون اجرايي مركز مطالعات استراتژيك (وابسته به مجمع تشخيص مصلحت نظام) وزير معادن و فلزات بود. محمدرضا نعمت زاده وزير صنايع، محمدحسين عادلي رئيس بانك مركزي، شادروان محسن نوربخش معاون اقتصادي رئيس جمهوري و روغني زنجاني رئيس سازمان برنامه و بودجه بودند. گروه اقتصادي دولت آقاي هاشمي رفسنجاني در سال ۱۳۷۲ به اين نتيجه قطعي رسيدند كه ايران بايد مهيا شود تا تقاضاي خود را براي عضويت در سازمان جهاني تجارت كه به تازگي جانشين توافقنامه عمومي تعرفه و تجارت (گات) شده بود به اين سازمان ارائه كند.
يحيي آل اسحاق به عنوان بالاترين مقام بازرگاني كشور از طرف دولت مأموريت پيدا كرد، مطالعات در اين باره را آغاز و گزارشي از وضعيت اقتصادي ايران تهيه كند تا با استناد به آن بتوان تقاضاي عضويت در سازمان جهاني تجارت را ارائه كرد.
در حالي كه اين مطالعات در حال انجام بود و برخي تصميم هاي مهم اقتصادي براي آزادسازي اقتصاد و تجارت گرفته شده بود به دلايل گوناگون وضعيت در داخل تغيير كرد.
نرخ رشد شتابان تورم كه از پاييز ۱۳۷۳ آغاز و در زمستان و فروردين ۱۳۷۴ به اوج رسيد، شرايط را براي برگشت به عقب آماده كرده بود.
در حالي كه بيانيه ۲۹ ارديبهشت ۱۳۷۴ بانك مركزي همه آزادسازي هاي انجام شده در اقتصاد و تجارت را بر باد داد، اتاق بازرگاني و صنايع و معادن به عنوان مشاور ۳ قوه در امور اقتصادي بار ديگر به صورت رسمي پيشنهاد الحاق ايران به سازمان تجارت جهاني را ارائه كرد كه دير شده بود.
۱۴ بار مردودي
فكر پيوستن به سازمان جهاني تجارت از۱۳۷۴ با فراز ونشيب هايي كه متأثر از نوسانات اوضاع اقتصادي داخلي بود، پيگيري شده است.
اسفنديار اميدبخش، در روزهاي گذشته آخرين خبر ناراحت كننده را داد. وي كه نماينده تام الاختيار تجاري ايران است خبر داد تقاضاي عضويت ايران براي چهاردهمين بار توسط آمريكا وتو شده است.
طبق اصل ۱۲ موافقتنامه سازمان تجارت جهاني، عضويت در اين سازمان شرايط خاصي پيدا كرده است كه بايد مورد پذيرش دولت متقاضي و سازمان ياد شده قرار گيرد. عضويت در اين سازمان براساس روندي از مذاكرات است كه كاملا با روند عضويت در ساير نهادهاي بين المللي كه به صورت خودكار انجام مي شود تفاوت دارد. تقاضاي هر كشور متقاضي در اين سازمان بايد با تسليم يك درخواست عمومي از سوي دولت متقاضي آغاز شده و اين درخواست از سوي مجمع عمومي كه يك گروه كاري است براي بررسي دنبال مي شود.
دشمن شماره يك
اختلافهاي بنيادين ايران و آمريكا بر سر موضوعهاي مختلف منطقه اي، جهاني و ايدئولوژيك كه بيش از دو دهه است ادامه دارد، شرايط خاصي را براي دو كشور ايجاد كرده است. به اين معني كه هر دو كشور تا جايي كه توانايي دارند و شرايط اجازه مي دهد مانع از توفيق ديگري در هر عرصه اي مي شوند. اين وضعيت در اقتصاد نيز كاملا نمايان است . آمريكا با استفاده از اهرمهاي فشاري كه در اختيار دارد، تنگناهاي پرشماري براي اقتصاد ايران ايجاد كرده و مي كند.
تحريم اقتصادي ايران از ۱۳۵۸ كه تا امروز ادامه دارد، تحريم سرمايه گذاري در نفت و گاز ايران حتي براي شركتهاي غيرآمريكايي كه تمايل دارند در ايران سرمايه گذاري كنند ايجاد مانع بر سر راه عبور خط لوله نفت و گاز خزر از ايران كه به گمان همه كارشناسان ارزانترين راه عبور نفت و گاز آسياي ميانه به بازارهاي مصرف است و سرانجام مخالفت جدي براي پذيرش تقاضاي عضويت ايران در سازمان جهاني تجارت در سه سال اخير بخشي از اين سنگ اندازيهاي آمريكا است.
علينقي خاموشي رئيس اتاق بازرگاني و صنايع و معادن ايران در روزهاي گذشته در نامه اي به همتاي اروپايي خود از رفتار آمريكا گلايه و به اتحاديه اروپا شكايت كرد. در اين نامه آمده است: «ممانعت آمريكا درباره بررسي تقاضا و رسيدگي به درخواست عضويت ايران در WTO مبتني بر انگيزه هاي سياسي است و اين يك نمونه بارز سوءاستفاده از فرصتي است كه سازماني بين المللي با عملكردهاي اقتصادي مثل سازمان تجارت جهاني به آمريكا داده است... جاي تأسف است كه اعضاي اين سازمان در برابر سوءاستفاده آمريكا از امكانات بالقوه سازمان و عقيم كردن هدفهاي اعلام شده در سازمان تجارت جهاني به قيمت قرباني كردن منافع تجاري خويش ساكت و غيرفعال باقي مانده اند.»
بي تفاوتي اتحاديه اروپا
در همه سالهاي ۱۳۷۶ به بعد كه تقاضاي عضويت ايران به سازمان جهاني تجارت ارائه شده است، تا همين چند ماه پيش كشورهاي عضو اتحاديه اروپا كه از تجارت با ايران سود سرشاري مي بردند، همواره ايران را اميدوار مي كردند كه براي پذيرش تقاضاي عضويت ايران در سازمان جهاني تجارت تلاش خواهند كرد. اتحاديه اروپا به دليل نفوذ ويژه اي كه در اين سازمان دارد مركز لابي تعداد پرشماري از كشورهايي است كه خواستار عضويت در سازمان تجارت جهاني هستند. اين اتحاديه، اما برخلاف وعده هاي پرشماري كه داده بود هرگز به ايران كمك نكرد. مقامهاي اقتصادي و سياسي فرانسه، آلمان، ايتاليا و انگليس كه بزرگترين اقتصادهاي اتحاديه اروپا به شمار مي روند، در ديدار با مقامهاي ايراني بارها وعده داده بودند كه مشكلات بر سر راه ايران را كاهش خواهند داد.
پاسكال لامي سخنگوي اتحاديه اروپا ۷ شهريور ماه خبر داد كه توافق هاي اوليه اين اتحاديه با عربستان سعودي در زمينه پيوستن عربستان به سازمان تجارت جهاني پايان يافته است. اتحاديه اروپا از عربستان خواسته بود قانون مربوط به سقف سرمايه گذاري شركتهاي خارجي در اين كشور كه ۴۹ درصد بود را بردارد تا شركتهاي عضو اين اتحاديه بتوانند سهم غالب را پيدا كنند كه عربستان پذيرفت.
اين رويكرد مثبت به عربستان از سوي اتحاديه اروپا در حالي ديده مي شود كه اقتصاد اين كشور به لحاظ سخت گيري قانوني درباره تجارت آزاد نسبت به ايران برتري زيادي ندارد.
مشكلات ما
آيا اگر مخالفت سياسي آمريكا براي پذيرش تقاضاي عضويت ايران در سازمان تجارت جهاني روزي برطرف شود، ايران شرايط لازم براي عضويت در اين سازمان را دارد؟ برخي از كارشناسان اقتصادي معتقدند با وجود همه آسان سازيهايي كه از سوي ايران در عرصه اقتصاد صورت پذيرفته است باز هم تنگناهاي زيادي وجود دارد.
وجود انحصارهاي پرشمار و نيرومند در بخش هايي حتي غير از نفت و گاز و آب و برق در اقتصاد ايران يك مشكل بنيادين است. دولتي بودن فولاد، مس، آلومينيوم، خودروسازي، بانكها، بيمه ها و... يك واقعيت انكارناپذير است. موانع حقوقي و غيرحقوقي براي ورود سرمايه هاي خارجي در بخش هاي مختلف هنوز در اقتصاد ديده نمي شود. با وجود حذف و كاهش موانع تجاري بر سر راه واردات، هنوز در اين باره به شرايط لازم دست نيافته ايم.
۱۶ كشور مانده اند
محمدشريعتمداري بالاترين مقام بازرگاني كشور مي گويد تنها ۱۶ كشور در دنيا تقاضاي عضويت در سازمان تجارت جهاني را مطرح نكرده اند و بقيه كشورها در حال پيوستن به اين سازمان هستند.
براي حفظ رشد اقتصادي كشور و تحقق ساير برنامه ها در بخش اقتصادي بايد با بررسي تمام مزايا و معايب به اين سازمان بپيونديم.
ايران با عضويت در اين سازمان مي تواند از تعرفه هاي ترجيحي در صادرات كالا و خدمات استفاده كند.
اسفنديار اميدبخش نماينده تام الاختيار تجاري ايران مي گويد فرايند توسعه اقتصادي كشورها پيوند محكمي با اقتصاد جهاني دارد و هيچ كشوري نمي تواند در چارچوب مرزهاي ملي به توسعه برسد و به اقتصاد جهاني بي تفاوت باشد. بنابراين بايد به اين سازمان پيوست.
رامين پاشايي فام مدير كل بازرگاني سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور نيز گفته است با شرايط نامناسب موجود نه تنها در مذاكرات به حقوق خود نمي رسيم، بلكه ناچاريم امتياز بدهيم.
ايران در كنار ليبي و سوريه، ۳ كشوري اند كه تقاضاي عضويت در سازمان تجارت جهاني را داده اند، اما تقاضاي آنها بررسي نشده است. واقعيت اين است كه ايران از نظر سازمان اقتصادي بسيار فراتر از سوريه و ليبي است و نبايد در كنار آنها باقي بماند.