Hamshahri Newspaper

اشاره: بررسي ملاك هاي ترجيحي انتخاب رشته داوطلبان ورود به مراكز آموزش عالي دولتي در سال ۸۱ عنوان پژوهش جالبي است كه توسط احمدرضا نصر، حميدرضا عريضي، محمدحسين علاقت ساز و محمدرضا نيلي در دانشگاه اصفهان انجام شده است.
جامعه آماري اين پژوهش ۱۸ هزار و ۳۳۹ نفر از داوطلبان مجاز به انتخاب رشته در سال تحصيلي ۸۲-۸۱ در شهر اصفهان بوده است كه ۱۵۰۰ نفر از آنان، نمونه آماري پژوهش را تشكيل داده اند.
روش اين پژوهش از نوع پيمايشي و ابزار آن پرسشنامه اي حاوي ۳۶ سئوال بسته پاسخ براساس طيف ليكرت بوده است. ملاك هاي مورد نظر داوطلبان با استفاده از منابع مكتوب، مصاحبه با دانشجويان و بررسي ديدگاههاي صاحب نظران تدوين شده است.
در بررسي ملاك هاي ترجيحي انتخاب رشته، امكان پيشرفت فردي در رشته، ششمين ملاك زنان بوده است. در حالي كه اين مسئله نزد مردان در اولويت بيستم قرار دارد.
* ملاك تصدي پست هاي مديريتي بالا در انتخاب رشته داوطلبان كنكور، اولويت سوم داوطلبان مرد بوده است. در حالي كه اين ملاك در ميان داوطلبان زن در اولويت بيست و پنجم قرار دارد.
نخستين آزمون سراسري دانشگاهها در سال ۱۳۴۸ برگزار شد و در سال ۱۳۵۱ براي نخستين بار، آزمون هوش و استعداد تحصيلي نيز از شركت كنندگان به عمل آمد. همچنين براي نخستين بار در سال ۱۳۵۴ معدل كتبي پايان دوره دبيرستان، نقش بيشتري در آزمون سراسري پيدا كرد.
پس از انقلاب، در سال ۱۳۵۸ براي نخستين بار كنكور در چهار گروه آزمايشي علوم تجربي، رياضي و فني، علوم اجتماعي و اقتصاد و علوم سياسي و زبان هاي خارجي به صورت سراسري برگزار شد.
پس از وقفه اي دو ساله كه به دليل انقلاب فرهنگي به وجود آمد، مجددا از سال ۱۳۶۱ آزمون سراسري برگزار شد. علي رغم انتقادات زياد، شكل كنوني كنكور چون به وجود آمدن شيوع اضطراب در بين دانش آموزان، به نظر مي رسد كه شيوه كنوني انتخاب دانشجو در سالهاي آينده، همچنان ادامه داشته باشد. البته به خاطر كثرت داوطلبان و مشكلات اجرايي، برخي اعتقاد دارند كه تا سال هاي زيادي در آينده، اين شيوه همچنان بهترين شكل گزينه دانشجو است و شا يد دست كم تا پنج سال آينده، شكل كنوني برگزاري آزمون سراسري تغيير نكند.
دكتر علي اكبر مجتهدي عقيده دارد، برخلاف بسياري از كشورهاي پيشرفته كه براي سنجش توانايي دانشجويان، از آزمون هاي توانايي هاي شناختي از قبيل SAT و يا آزمون هاي شخصيت و انگيزه استفاده مي كنند. در نظام كنوني انتخاب دانشجو در ايران، چنين سنجش هاي روانشناختي صورت نمي گيرد. اين مي تواند باعث شود تا احتمالا داوطلبان به رشته هايي وارد شوند كه براي گذراندن آنها، انگيزه لازم را ندارند. اين در حالي است كه بين علاقه به رشته و موفقيت در عملكرد دانشگاهي، رابطه مثبتي وجود دارد.
مشكل انتخاب رشته
شيوه انتخاب رشته داوطلبان ورود به دانشگاهها، داراي مشكلات زيادي است كه مسئولان سازمان سنجش نيز به آن اذعان دارند.
در حال حاضر علاقه به رشته، تنها يكي از عوامل انتخاب رشته در ايران است. طيف ملاك هاي انتخاب رشته بين دانشجويان، بسيار گسترده است. تا جايي كه براي برخي افراد صرفا قبول شدن در دانشگاهها و براي ديگران به دست آوردن شكل هاي خاص از طريق قبول شدن در دانشگاه مورد نظر است.
انتخاب رشته از نظر رئيس سازمان سنجش آموزش كشور به چند ملاك بستگي دارد. وي فقط به نوع رشته، نوع دانشگاه، علاقه و نمره كل به عنوان ملاك هاي انتخاب توجه كرده است. اما ملاك هاي انتخاب رشته، در واقع گسترده تر از اين تعداد است.
مجتهدي يكي از عيوب مهم كنكور را در سال هاي اخير اين مي داند كه با افزايش تعداد گزينه هاي انتخاب رشته، شركت كنندگان در كنكور به احتمال زياد وارد رشته هايي مي شوند كه هيچ علاقه اي به آن ندارند. براساس نتايجي كه دكتر مجتهدي در تحقيق خود به آن دست يافته است، افرادي كه در پنج رشته اول انتخاب خود پذيرفته شده اند، نسبت به افرادي كه در رشته هاي بعدي برگزيده شده بودند، در دانشگاه عملكرد بهتري داشته اند.
ملاك هايي متفاوت
در پژوهش هايي كه در خارج از كشور انجام شده است، ملاك هاي انتخاب رشته در دانشگاه تا حدودي متفاوت استف دليل آن به اين موضوع برمي گردد كه عدم تعادل بين عرضه و تقاضا كه در ورود به دانشگاه در ايران جلب نظر مي كند، در اين كشورها وجود ندارد. براي مثال مولت و نتو (۱۹۹۲) دريافتند كه دانش آموزان، رشته هايي را در دانشگاه انتخاب مي كنند كه پس از گذراندن آنها بتوانند با سرعت يشتري به شغل دسترسي يابند. مثلا بين دو رشته دندانپزشكي و پزشكي، دسترسي به شغل مورد نظر در رشته دندانپزشكي با سهولت بيشتري انجام مي گيرد. زيرا افراد ناگزير نيستند تا سطوح خيلي بالاتر از ادامه تحصيل دهند. اين دو تحقيق، اين ملاك را دسترس پذيري به عنوان تابعي از هزينه و طول زمان تحصيل مي نامند. در پژوهش آنها، ملاك ديگر در انتخاب رشته اين است كه داوطلبان به معدل تحصيلي و ديگر ويژگي هاي تحصيلي خود به عنوان ملاك انتخاب رشته توجه مي كنند و بر اين اساس، همواره رشته هاي تحصيلي سطح بالا را انتخاب نمي كنند.
در راستاي بررسي ملاكهاي انتخاب رشته، يك سئوال مهم اين است كه آيا ديگران در انتخاب رشته دانشجويان در دانشگاه نقش دارند؟ پژوهشها به اين سئوال پاسخ مثبت مي دهند. حداقل در مورد بسياري از داوطلبان، يكي از ملاكهاي ترجيحي، همانندسازي با ديگران است
ملاك مهم ديگر، ارزشهاي دروني خود رشته تحصيلي است كه بسياري از افراد به دليل اين ارزشها، اين رشته ها را انتخاب مي كنند (نتو و مولت، ۱۹۸۷)، از جمله اين ارزشها، ملاك پيوستاري فكري عملي است كه افرادي به رشته هاي عملي، از قبيل مهندسي و پزشكي، ديگران به رشته هاي فكري از قبيل فلسفه، روانشناسي و تعليم و تربيت علاقه مند هستند. ملاك مهم ديگر براي انتخاب رشته، نگرش فرد و يا اجتماع به رشته هاي تحصيلي در دانشگاه است. براي مثال، در بين خانواده هاي سنتي، رشته تعليم و تربيت و يا نظاير آن كه افراد را براي خدمت و آموزش و پرورش آماده مي كند، نقش جنسيتي زنان بيش از ساير رشته ها تناسب دارد. با اين حال، نبايد تصور شود كه همه دانشجويان از طريقي معقول به انتخاب رشته مي پردازند و به صورتي دقيق، همه گزينه هاي احتمالي را بررسي و تحليل مي نمايند. در بسياري از موارد ملاك انتخاب رشته بسيار سطحي و مثلا گذراندن اوقات فراغت در دانشگاه و نظاير آنها است.
نخستين اولويت
براساس داده هاي ۱۳۰۷ پرسشنامه كه مبناي محاسبات آماري قرار گرفته است علاقه مندي به رشته و امكان ادامه تحصيل، اولويت اول و دوم داوطلبان در انتخاب رشته بوده است.
اولويت هاي سوم تا هشتم نيز داراي ميانگين هاي نسبتا مناسبي بوده اند كه حاكي از اهميت اين ملاك ها است. سه ملاكي كه با فاصله قابل توجهي نسبت به اولويت اول، داراي كمترين ميانگين بوده اند، همراه بودن با دوستان سابق، تناسب رشته با شغل والدين و انتخاب رشته بر مبناي مشاوره هاي رايانه اي بوده است. قرار گرفتن اين سه ملاك در آخر فهرست اولويت ها، حاكي از آن است كه داوطلبان، مصالح فردي و آينده خود را به همراه بودن با دوستان سابق و ا نتخاب شغل پدر به عنوان شغل آينده خود، ترجيح مي دهند.
قرار گرفتن ملاك انتخاب رشته رايانه اي به عنوان آخرين ملاك، حاكي از آن است كه داوطلبان معتقدند كه در حال حاضر، نرم افزارهاي فعلي، توانايي انتخاب رشته صحيح را ندارند.
تفاوت ملاك هاي دختران و پسران
براي بررسي تفاوت ملاك هاي انتخاب رشته مورد توجه زنان و مردان، ميانگين نظريات آنها محاسبه و اولويت بندي شده است. در رجوع ديدگاه داوطلبان زن و مرد در پنج مقوله، تفاوت معناداري ندارد. اين امر، نشان دهنده آن است كه ملاك هاي مورد نظر آنان در اكثر موارد، يكسان است. براي مثال، هر دو علاقه مندي به رشته، امكان ادامه تحصيل، توجه به رتبه كنكور و تناسب رشته با ويژگي هاي شخصيتي را به عنوان برترين ملاك ها، مورد توجه قرار داده اند.
بيشترين تفاوت ديدگاه زن و مرد در ملاك تصدي پست هاي مديريتي سطح بالا است. در حالي كه مردان با ميانگين بسيار بالا (۹۷/۳) آن را به عنوان سومين ملاك خود ذكر كرده اند. زنان توجهي به آن نداشته و با ميانگين (۹/۲) آن را در اولويت بيست و پنجم خود قرار داده اند.
ملاك نزديكي دانشگاه به محل زندگي خانوادگي در كل ششمين اولويت بوده است. ولي زنان اهميت بيشتري به آن داده و آن را در اولويت سوم قرار داده اند. در حالي كه از نظر مردان، هشتمين ملاك بوده است.
توجه به نظر والدين از نظر زنان نهمين ملاك بوده است، در حالي كه پسران، آن را به عنوان پانزدهمين ملاك برگزيده اند.
در حالي كه ملاك درآمد آينده شغلي، در كل شانزدهمين ملاك بوده است، تفاوت زيادي بين ديدگاههاي زنان و مردان وجود داشته است. مردان آن را در نهمين اولويت و زنان آن را بيست و يكمين اولويت خود قرار داده اند.
در مقابل «امكان پيشرفت فردي در رشته» ششمين ملاك زنان براي تعيين رشته بوده است، در حالي كه اين مسئله نزد مردان، اولويت بيستم بوده است.
وضعيت اقتصادي خانواده ها و ملاك هاي داوطلبان
به نظر مي رسد پايگاه اقتصادي خانواده داوطلبان، يكي از مواردي است كه در نوع انتخاب رشته آنها تأثير مي گذارد.
از اين نظر، با پرسشي از داوطلبان، خواسته شد تا از نظر اقتصادي خانواده خود را در يكي از سه دسته ضعيف، متوسط و مرفه دسته بندي كنند. سپس، اولويتهاي انتخاب رشته هر كدام از سه گروه، محاسبه و آورده شد. در مجموع، ملاكهاي اين سه گروه در شش مقوله از هفت مقوله، تفاوت معناداري ندارند كه نشان دهنده وجود ملاكهاي بسيار مشابه آنهاست. ويژگيهاي مادي رشته هاي دانشگاهي، تنها مقوله اي است كه ديدگاههاي آنان درباره آن به طور معنادار متفاوت است به عبارت ديگر، داوطلباني كه خانواده هاي خود را از نظر اقتصادي ضعيف دانسته اند، به ملاكهاي اقتصادي توجه بسيار زيادي داشته اند. براي مثال، در حالي كه ملاك پايين بودن هزينه تحصيلات بيست و ششمين اولويت داوطلبان با خانواده مرفه بوده، پنجمين اولويت داوطلبان با خانواده هاي ضعيف بوده است. در همين راستا، تفاوت كاملا محسوسي بين ديدگاههاي آنان در ملاكهاي درآمد آينده شغلي (اولويت ۱۳ در مقابل ۲۳) و سرعت وارد شدن به بازار كار (۱۵ در مقابل ۲۵) وجود دارد.
ملاك ها بر حسب رتبه
براي بررسي و مقايسه ملاكهاي مورد نظر داوطلبان با رتبه هاي مختلف كنكور، پاسخ دهندگان به سه دسته داراي رتبه هاي دو رقمي، سه رقمي و چهار رقمي و بيشتر دسته بندي شدند. به عبارت ديگر، اين دسته بندي در پي آن است تا ملاكهاي مورد نظر داوطلبان را بر مبناي ميزان موفقيت آنها در كنكور كه تا حد زيادي گوياي ميزان توانايي علمي و استعداد آنان است، بررسي كنند برخلاف مقايسه هاي قبلي بر مبناي جنس و پايگاه اقتصادي خانواده ها، نتايج تحليل واريانس حاكي است كه در پنج مورد از هفت مقوله، ديدگاههاي داوطلبان داراي رتبه هاي مختلف، تفاوت معناداري دارد .
بنابراين، مي توان اينگونه استنباط كرد كه در اكثر موارد، ملاكهاي مورد نظر داوطلبان رتبه هاي بالا با داوطلبان رتبه پايين متفاوت است. براي مثال، در حالي كه پايين بودن هزينه تحصيل در كل ، اولويت چهاردهم بوده، داوطلبان داراي رتبه دو رقمي آن را اولويت بيست و هشتم خود دانسته اند. برعكس، در حالي كه توجه به شهر دانشگاه اولويت بيست و دوم داوطلبان بوده، داوطلبان با رتبه دو رقمي، آن را ملاك پنجم خود دانسته اند. اين تفاوت مي تواند نشان دهنده اين موضوع باشد كه داوطلبان دو رقمي به دنبال ورود به بهترين دانشگاهها هستند، ولو اينكه از محل زندگي آنان دور باشد.
در همين راستا، در حالي كه نزديكي دانشگاه به محل زندگي خانواده ششمين ملاك همه داوطلبان و دانشجويان رتبه هاي سه رقمي و چهاررقمي است، داوطلبان داراي رتبه دو رقمي آن را ملاك نوزدهم خود دانسته اند.
نتيجه گيري
توجه به نتايجي كه از طرف اكثريت داوطلبان به عنوان برجسته ترين و كم اهميت ترين ملاك هاي انتخاب رشته گزارش شد، حاكي از عقلاني فكر كردن داوطلبان است.
آنان علاقه مندي به رشته، امكان ادامه تحصيل و تناسب رشته با توانايي هاي علمي و ويژگي هاي شخصيتي را از مهم ترين ملاك هاي خود دانسته اند.
اينها مواردي است كه صاحب نظران تعليم و تربيت، توجه به آنها را در انتخاب رشته بسيار مهم مي دانند. كم اهميت ترين ملاك هاي داوطلبان مانند «صرفا قبول شدن در دانشگاه و انتخاب رشته بر مبناي مشاوره هاي رايانه اي» نيز همان توصيه هايي است كه مشاوران تحصيلي داوطلبان را از توجه به آنها باز مي دارد.
ملاك هايي را كه داوطلبان گزارش كرده اند بسيار عالي است. اما اين كه تا چه اندازه اين ملاك ها را در انتخاب رشته خود اعمال كرده اند، جاي بررسي دارد. از آن جا كه در حال حاضر، داوطلبان امكان انتخاب يكصد رشته و محل را دارند، ممكن است رشته هاي اول خود را بر مبناي ملاك هاي مذكور انتخاب كنند. اما هر چه جلوتر مي روند، ميزان اعمال ملاك هاي عالي كاهش مي يابد و در حد بسيار منفي آن، به جايي مي رسد كه صرفا به فكر ورود به دانشگاه باشند.
بدتر از اين، گزينه اي است كه در انتخاب رشته براي ورود به دانشگاه آزاد اسلامي وجود دارد، به طوري كه دانشجو به دانشگاه اختيار مي دهد كه هر جا ظرفيت خالي وجود داشت او را پذيرش كند.
براي بررسي ميزان واقعي خود به ملاكهاي آرماني در انتخاب رشته، بايد پژوهشهاي ممتدي انجام داد.
براي مثال، مي توان بعد از ورود به دانشگاه داوطلباني كه در مرحله اول پژوهش شركت داشته اند، از آنها سئوال كرد كه تا چه اندازه رشته آنها با ملاكهاي آرماني مورد نظرشان تناسب دارد. در هر حال، بايد اقداماتي انجام داد تا افراد به ملاكهاي ايده آل خود بينديشند و در همان مسير گام بردارند. براي مثال، شايد مناسب باشد تعداد انتخاب رشته كم شود و تعداد دانشگاهها و رشته ها گسترش يابد تا افراد بتوانند راحت تر به رشته مورد نظر دسترسي يابند. راه حل ديگر اين است كه اشتغال، مراكز حرفه آموزي و ساير آموزشگاههاي فني زياد شود تا افراد بتوانند به دنبال مشاغل و رشته هايي بروند كه با ايده آلهاي آنان سازگاري بيشتري داشته باشد و دانشگاه را تنها گزينه نجات بخش ندانند.
يافته هاي پژوهش حاضر در مواردي سئوال برانگيز است و مي طلبد تا پژوهشهاي بيشتري انجام شود تا در صورت تأييد اين يافته ها، اقدام لازم متناسب با موضوع انجام شود.