اشاره:
روزهاي ۲۵ و ۲۶ شهريور دومين كنگره بين المللي جغرافيدانان جهان اسلام با حضور و استقبال استادان برجسته داخلي و خارجي در تهران برگزار شد. اين همايش فرصتي براي نگارنده بود تا با طرح ديدگاه هاي جديد در خصوص گردشگري طبيعت و توانمندي هاي محيطي كشورهاي اسلامي مقاله اي را با نام «نقش اكوتوريسم يا گردشگري طبيعت در تعاملات مشترك محيطي و فرهنگي جهان اسلام» ارائه نمايد.
مقاله حاضر چكيده اي از متن سخنراني در اين همايش است.
امروزه سمت و سوي حركت سيطره جهاني به سمتي است كه تفكرات تصميم گيران بيش از تنازعات سياسي و نظامي به ارتباط بين مردم و دولت ها، به عنوان عاملي در جهت توسعه كشورها معطوف شده است. پس از اينكه نظام تك قطبي، سيستمي ناموفق شناخته شد و به نظام چند منظومه اي بدل گرديد، جنگ نظامي و رويارويي مستقيم نيز در قرن بيستم جاي خود را به جنگ سرد و منازعات فرهنگي داد.
در اين راستا ارتباط ميان مردم و فرهنگ ها تأثيري شگرف را در پي دارد، از اين رو است كه كارشناسان ژئواستاتيك بر اين باورند كه قرن آينده، قرن قوميت ها و مليت ها و تقسيم بندي جهان براساس فرهنگ و مذهب خواهد بود.
در چنين شرايطي نياز به ارتباط بين اجزاي مردم بيشتر مي شود و در اين ميان است كه صنعت گردشگري به عنوان بهترين عامل گسترش ارتباط ميان مردم نمود پيدا مي كند. در جهان كنوني، گردشگري (توريسم) به يكي از مهم ترين فعاليت هاي اقتصادي در سراسر جهان تبديل شده است.
بي ترديد اين صنعت در قرن آينده اولين شاخص اقتصادي هر كشوري خواهد بود. اين بدان معني است كه در قرن بيست و يكم، صنعت جهانگردي از نظر ميزان سرمايه گذاري و اشتغالي كه ايجاد خواهد كرد، نقش مؤثري را در تأمين منافع ملي كشورها و نيز در بخش اقتصاد، فرهنگ و... خواهد داشت.
در اين ميان، گردشگري طبيعت كه با نام اكوتوريسم نيز ناميده مي شود، پديده نسبتاً تازه اي است كه فقط بخشي از كل صنعت توريسم را نشان مي دهد. اكوتوريسم به آن دسته از توريسم اطلاق مي شود كه مبتني بر مسافرت هدفمند به مناطق نسبتاً طبيعي براي مطالعه، لذت جويي و استفاده معنوي از مناظر، گياهان و جانوران و هر نوع جنبه فرهنگي معاصر يا گذشته موجود در اين مناطق باشد.
بايد توجه داشت كه گردشگري طبيعت با گردشگري معمولي و فراگير تفاوت اساسي دارد. زيرا در توريسم طبيعت، يا اكوتوريسم، اثرات كمتري بر پيكر محيط زيست و بافت فرهنگي وارد شده و ضمناً اين نوع فعاليت، عوامل زيربنايي كمتري را طلب مي كند.
با توجه به تبعات مختلف فرهنگي و اجتماعي گردشگران خارجي در كشورهاي اسلامي، تأكيد بر جنبه هاي محيطي و جغرافيايي طبيعي ممالك اسلامي، همگام و همراستا با سرمايه گذاري در جهت جذب گردشگر طبيعت، مي تواند آينده بهتري را براي برنامه ريزي منسجم در جهت توسعه صنعت اكوتوريسم و بالطبع رشد اقتصادي و افزايش مراودات فرهنگي ترسيم نمايد.
از آنجا كه تعاليم حيات بخش اسلام به كرات مسلمانان را به ديدن سرزمين هاي مختلف و مراودات فرهنگي تشويق نموده است، بستر جغرافيايي مناسب جهان اسلام مي تواند راهگشاي رهيافت هاي نويني در عرصه ارتباطات مسلمانان عالم گردد. امروزه جهانگردي به يكي از فعاليت هاي مهم اقتصادي و فرهنگي دنيا تبديل شده است و در اين ميان جهان اسلام از نظر جاذبه هاي گردشگري به واقع در رديف بهترين ها قرار دارد.
رواج گردشگري بر اساس تسهيل رفت و آمد بين كشورهاي اسلامي هدف والايي است و توجه به ويژگي هاي محيطي و جغرافيايي جوامع اسلامي مي تواند انواع جديدي از گردشگري را بنيان نهد كه هر چند اكنون در قالب هاي سنتي مورد توجه است، اما به صورت سيستماتيك و مدرن مي تواند مورد توجه كارشناسان قرار گيرد.
دين مبين اسلام هم در قرآن و هم در سنت به كرات به بعد تبادل فرهنگي و تعامل صلح آميز ناشي از سفر اشاره فرموده است. در بيش از بيست آيه شريفه قرآن مجيد، سير و سفر مورد سفارش قرار گرفته و به صيغه امر آمده است. نماز مسافر نيز مشمول تخفيف قرار گرفته و شكسته است، همچنين از امر واجب روزه نيز معاف مي باشد.
حضرت علي(ع) پيشواي شيعيان اسلام براي گردشگري پنج خاصيت را ذكر فرموده اند كه از آن جمله مي توان به افزايش علم و آگاهي گردشگر به سبب ديدار از وادي ها و سرزمين هاي گوناگون و آشنايي با دانشمندان و انديشمندان مختلف اشاره كرد.
بررسي هاي انجام گرفته در سال ۲۰۰۰ نشان مي دهد كه صنعت گردشگري با ايجاد درآمدي معادل ۴۷۶ ميليارد دلار، ۱۲ درصد اقتصاد جهاني را شامل مي شده است. در اين سال صنعت گردشگري داراي نرخ رشد ۴/۷ درصدي بوده و تعداد گردشگران به ۶۹۹ ميليون نفر بالغ گرديده است.
بر طبق پيش بيني انجام گرفته توسط سازمان جهاني گردشگري، در سال ۲۰۲۰ تعداد گردشگران به ۵۶/۱ميليارد نفر خواهد رسيد. متأسفانه سهم جهان اسلام در اين ميان بسيار ناچيز و قابل اغماض است، كه از اين بابت هم در درون خود و هم در عرصه هاي بين المللي زيان هاي فراوان مادي و فرهنگي را متحمل شده است.
از ديگر جنبه هاي مثبت جهانگردي، تأكيد بر تبادل فرهنگ ها و همزيستي مسالمت آميز بين ملت هاست. توريسم ابزاري براي ارائه ارزش هاي فرهنگي، اسلامي و انساني به جامعه بشريت است.
در واقع توريسم بستر مناسبي را براي ارزش هاي انساني فراهم مي سازد و در صورتي كه كشورهاي مسلمان به ويژه، جمهوري اسلامي ايران در اين زمينه آگاهانه قدم بردارند، مي توانند از طريق توريسم بخشي از پيامدهاي انقلاب اسلامي را به ملت هاي جهان كه جويندگان حقايق معنوي و فرهنگي هستند انتقال دهند.
در اين بين از آنجا كه گردشگري نوين در جهان اسلام رويكردهاي متناسب با فرهنگ و حساسيت هاي اجتماعي و اخلاقي خود را مي طلبد، نوع جديدي از گردشگري يعني اكوتوريسم يا گردشگري طبيعت بر پايه توانمندي هاي محيطي ممالك اسلامي مي تواند بيانگر گوشه اي از اقتدار فرهنگ و تمدن جهان اسلام باشد.
در ميان گزينه هاي مختلف نظام جهاني گردشگري، اكوتوريسم با اهداف ماهوي آن، يعني حفاظت از محيط زيست، التزام به توسعه جوامع محلي و احترام به ويژگي هاي فرهنگي جوامع ميزبان از جمله گزينه هاي برنامه ريزي مي باشد كه داراي بيشترين سازگاري با مفهوم توسعه پايدار است و حتي مي توان گفت كه بيشترين سازگاري را با نظام هاي سياسي دارا مي باشد.
اگر برخي از گرايشات گردشگري جهاني داراي زيان هايي در زمينه تخريب محيط زيست و تعارضات فرهنگي در جوامع ميزبان مي باشند، اكوتوريسم به علت تعهد ذاتي آن به حفاظت از عرصه هاي طبيعي و تقويت فرهنگ ها مناسب ترين گزينه گردشگري براي برنامه ريزان توسعه به ويژه در كشورهاي درحال توسعه است كه داراي منابع قابل توجه فرهنگي و طبيعي براي جذب گردشگر از سراسر نقاط دنيا مي باشند.
اگر مشكلات فرهنگي، طبق عقيده بسياري از پژوهشگران داخلي، بزرگترين عامل بازدارنده صنعت گردشگري در جوامع امروزين مسلمان است، اين نوع گردشگري به علت ويژگي ذاتي آن يعني احترام به فرهنگ و سنن اقوام مختلف، مي تواند بيشترين تناسب را با خصوصيات فرهنگي جوامع ميزبان داشته باشد و بالطبع كمترين تعارض را ايجاد نمايد و در نهايت مي توان اين ادعا را داشت كه توسعه بخش اكوتوريسم در كشورهاي اسلامي با عنايت به رعايت اصول پايداري و پاسداري از حساسيت هاي اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و به ويژه در رأس همه طبيعي، مي تواند از بهترين راهكارهاي بهبود وضعيت صنعت گردشگري منطقه باشد.
بهنام بلمكي