مروري بر رابطه مذهب و نگارگري در دوران تيموري و اوايل صفويه
اهميت عقايد شيعي در نقاشي هاي نسخ خطي
|
|
مذهب در دورانهاي تيموريان و صفويان نقش مهمي در شناخت هنر ايران در قرون پانزدهم، نهم تا اوايل قرن هفدهم ويازدهم دارد. اين مقاله رابطه هنر و مذهب اين دوران را با اشاره به نكات مهم و مشخص آن مورد بررسي قرار مي دهد و همچنين دربرگيرنده معرفي و بيان نسخ خطي با مضامين و تصاوير شيعي است كه به عنوان تاريخ هنر اسلامي مي تواند مورد مطالعه و توجه قرار گيرد. افرادي چون شاهرخ ۱۴۴۷- ۱۴۰۵ ۸۵۰،-۸۰۷ در دوره تيموريان و شاه طهماسيب (۱۵۷۶-۱۵۲۴ ۹۸۴،-۹۳۰) از حمايتگران هنري معروف دوره صفويان، فعاليت هاي گسترده اي در بعد مصور كردن كتب خطي با مضامين و معاني شيعي داشته اند كه در اين مقاله به آنها پرداخته شده است. اين افراد در گسترش و توسعه ميراث تاريخ ايران و هنر و ادبيات وجه مشترك داشتند.
برنامه هاي فرهنگي و علايق حاكمان تيموري نشانگر وجود ارتباطي مستقيم بين هنر و عقيده آن زمان و حمايت شان در آن زمينه است. آنها از آثار هنري خود كه در برگيرنده مضامين شيعي بود، پشتيباني و حمايت مي كردند كه اين سياست شهرت آنها را با توجه به علايق شان به تشيع دو چندان كرد. همچنين با ايجاد رقابت در انجام امور هنري، سرانجام اصول و قواعد جديدي براي هنرهاي تجسمي در دنياي شرق اسلامي بنا نهادند. سلسله تيموري در ضمن قادر بود كه تصور متقاعد كننده اي از قدرت در ايران از طريق قواي فرهنگي و تاريخي به نمايش بگذارد كه بازگوكننده علايق و سلايق هنري آنها نيز بود.
حضور پر قدرت سلسله صفويان در اوايل قرن شانزدهم يك نكته قابل توجه و مهم در تاريخ ايران به شمار مي رود. به دنبال غلبه يافتن بر سلسله تيموري، صفويان موفق به يكپارچه كردن ايران تحت يك سياست و سلسله واحد شدند. اين واقعه تاريخي با خود تغييرات مهم اجتماعي را به همراه آورد كه از جمله مي توان به پايه گذاري مذهب شيعه به عنوان مذهب رسمي ايران اشاره كرد. تغييرات مهم اجتماعي، سياسي و مذهبي كه با توجه به از بين رفتن تيموريان و روي كار آمدن صفويان رخ داد، موجبات پيدايش تغييرات هنري مشابه، با توجه به در نظر گرفتن سياستهاي حاكمان تيموري و صفوي در انتخاب موضوعات شيعي براي تصاوير كتب خطي شد.
اين مسأله كاملاً روشن است كه تصاوير نسخ خطي مسأله مهم تأثير تغييرات سياسي و مذهبي در سنت هاي هنري تيموريان تا صفويان را به نمايش مي گذارد. تكيه اين مقاله بر تصاوير نسخ خطي اي است كه در برگيرنده فضاي قابل توجه بعد تأثير تغييرات سياسي و مذهبي در سنت هاي هنري است كه نقش خود را در تغييرات عقايد مذهبي در مرحله عبور از هنر تيموري به صفويه بازگو مي كند. دو زير مجموعه از نقاشي شيعه كه شامل شمايل هاي پيامبر (ص) و خاندانش است و همچنين حضور دوازده امام در نسخ خطي قابل دسترس از دوران تيموريان تا صفويان كه بازگوكننده معنا و عنصر شيعي است به اين مطلب و حقيقت اشاره مي كند.
كتابها در برگيرنده عناصر اصلي در برنامه هاي فرهنگي هستند. آنها همچنين بيان كننده و نشانگر مشخصات عقايد، اهداف و تواناييهاي حاكمان و علاقه منديهاي يك سلسله به ادبيات و مذهب را نشان مي دهند. بسياري از كتابهاي مذهبي جالب و قابل توجه، به وسيله اي براي انعكاس دادن سلايق و مقاصد تيموريان تبديل شدند. اكثريت كتابهايي كه از طرف حكومت تدوين و تهيه مي شد در ميان بهترين و نفيس ترين نمونه كتابهاي مصور شده اي هستند كه تاكنون تهيه و توليد شده اند.
تنظيم و تدوين متون مذهبي در ايران حداقل از زمان رشيد الدين فضل الله (وزير غازان خان و اولجايتو)، زمان مغولها، مربوط به اوايل قرن چهاردهم تمرين و ممارست مي شد. دستور تهيه دو نمونه از اين نسخ خطي به وسيله شاهرخ صادر شد. نفيس ترين آنها «كليات تاريخي» است كه به وسيله حافظ ابرو تدوين يافته كه نمونه عالي دوران تيموريان و در برگيرنده تصور و انديشه آنها نسبت به تاريخ است.
دو تصوير از اين نسخه خطي نشان دهنده خصوصيت قدرتمند و خارق العاده حضرت علي (ع) است.
دومين نسخه خطي، «معراجنامه» است. ويژگي اين نسخه خطي اين است كه به نظر مي رسد در هنر ايراني، معراج پيامبر بيش از يك واقعه معمولي و بيش از يك نسخه خطي مذهبي مورد توجه قرار مي گرفته است.
اگرچه در طول دوران خليل (۹-۱۴۷۸/۳-۸۸۲)، پسر رهبر طايفه آق قويونلوها (۱۵۰۸- ۱۳۹۶/۹۱۴-۷۹۸) مذهب غالب، ظاهراً سنتي بود، مينياتورهاي نسخه خطي معروف «خاورنامه»، كه تصويري است از زندگي امام علي (ع) و به رشادتها و دلاوريهاي او اشاره مي كند، به روشني نشان مي دهد كه حاميان، مشوقان و هنرمندان درچندين موقعيت به علي (ع) احترام و ارادت داشتند و اين كار را از اين طريق قراردادن او در كنار پيامبر (ص) در حالي كه هاله اي از نور در اطراف سر وجود دارد، انجام مي دادند. بنابراين مي توان به اين نتيجه رسيد كه حاكمان تركمني پيرو همان سياستي بودند كه تيموريان دنبال مي كردند و اين كار را از طريق حمايتهاي هنري در مصورسازي نسخه اصلي «خاورنامه» انجام مي دادند.
در بعضي از موارد ارتباط بخشيدن هويت و ماهيت دروني شان با اصول و قواعد شيعي آنقدر نزديك و وابسته بود كه تعدادي از حاكماني كه از آنها انتظار مي رفت سني باشند، شيعه مي شدند و يا اساساً شيعه بودند. يكي از اين موارد اسكندر سلطان (۱۴۱۵-۱۳۸۴/۸۱۸-۷۸۶) بود. چنين اشخاصي حتي سعي داشتند كه خودشان را در انظار عموم به عنوان حافظان و حاميان فرهنگ تشيع نشان دهند كه نهايتاً به نظر شيعه جلوه نمايند. بنابراين قسمتي از قدر و منزلت عظيم دوران تيموري ناشي از كتب خطي است كه تدوين كرده و مصور مي ساختند و زير مجموعه آن كتبي است كه داراي تصاويري با مضامين شيعي بود. در بسياري از موارد اين نوع حمايت هنري از كتب، دربارشان را به جايگاهي فرهنگي و مذهبي تبديل مي كرد. اين فعاليتهاي ادبي كه به عنوان نشانه يا جلوه گاه قدرت در نظر گرفته مي شد، با اضافه كردن تصاويري با مضامين و مفاهيم شيعي به دربار تيموريان منزلتي مذهبي مي بخشيد. در رابطه با اين مسأله اهميت و مشخصه مراكز فرهنگي شيعي ايراني همانند قم، ري، كاشان، خراسان و تأثير مهم افكار شيعي فرقه هاي صوفي- كه نقش اساسي و اصلي را در تشويق حاكمان تيموري براي صدور شمار زيادي از اينگونه تصاوير بر عهده داشتند- حايز تعمق و بررسي است. اين تحولات با روي كارآمدن شاه اسماعيل (۱۵۲۴-۱۵۰۱/۹۳۰-۹۰۷) و فداكاريهايش و همين طور خدماتش نسبت به مذهب شيعه افزوده مي شد.
در طول دوران سالهاي اوليه حكومت صفويان تعدادي از علماي مذهبي مهم همانند كاشفي همكاري زيادي نسبت به توسعه و گسترش سنت شيعي داشتند. اين همكاري منجر به توليد نسخ خطي چون روضه الشهداء شد كه به نوبه خود موجبات تحول مكتب بغداد را فراهم آورد.
در زمان حاكميت شاه طهماسب، ادبيات ايراني و هنرهاي تزييني در نهايت، خود به كمال رسيدند. او خود استادي بزرگ و حامي نقاشي، تذهيب و خوشنويسي بود. نسخ خطي كه در تبريز براي شاه طهماسب تدوين و مصور مي شد در شمار گرانبهاترين و نفيس ترين نسخ خطي هستند كه تهيه شده اند. ويژگي سبك آنها با ظرافت بي مانند طراحي، غناي تزييني و بهبود تكنيك همراه است. يكي از خصوصياتي كه مشخصه بارز هنري اين نسخ هنري است و بالاتر از طرحهاي ظريف و زيبا و سمبل ها، اين است كه تلاش هنرمندان در جهت پرداختن و تأكيد بر قداست وروحانيت بود؛ نه تنها براي پيامبر (ص) بلكه براي اهل بيت كه با قراردادن آنها در موقعيت و شرايط يكساني همانند پيامبر(ص) اين مهم را به انجام مي رساندند.
كاهش شمار نسخ خطي مصور شده نفيس در ابتداي قرن يازدهم و جانشين شدن تعداد زيادي از نقاشي ها و طراحي هاي تك ورقي به جاي آنها، اشاره به موقعيت تغيير يافته اجتماعي، سياسي و هنري زمان است كه توجه به جنبه اقتصادي نقوش را بازگو مي كند. به هر حال تعدادي تصاوير كه انعكاس دهنده عقايد سياسي و مذهبي است از نسخه خطي روضه الصفا باقي مانده است كه در دو تصوير از اين نسخه خطي تعاريف و معاني مذهب شيعه جلوه گر هستند. در يكي از اين تصاوير پيامبر (ص)، حضرت علي(ع) را به عنوان جانشين خود در صحنه غدير خم انتخاب و معرفي مي كند. اين دو حادثه در شمار حوادثي است كه از سوي روحانيون و علماي شيعه به عنوان مدرك و گواهي بر انتخاب حضرت علي (ع) از سوي پيامبر (ص) به عنوان جانشين بر حق او در نظر گرفته مي شود.
دكتر مهناز شايسته فر- عضو هيأت علمي دانشگاه تربيت مدرس
|