نقشه ۱- وضعيت رؤيت هلال رمضان ۱۴۲۴ براي مواضع جغرافيايي نقاط شاخص ايران در شامگاه ۴ آبان ۱۳۸۲ مطابق ۲۹ شعبان ۱۴۲۴ و ۲۶ اكتبر ۲۰۰۳-
* در اين نقطه، هلال ماه با چشم مسلح رؤيت پذير است.
* در اين نقطه، هلال ماه در صورت داشتن شرايط مناسب جوي و رصدي با چشم غيرمسلح رؤيت پذير است.
* در اين نقطه، هلال ماه با چشم غيرمسلح رؤيت پذير است.
* در اين منطقه، هلال ماه با چشم مسلح رؤيت پذير است.
* در اين منطقه، هلال ماه در صورت داشتن شرايط مناسب جوي و رصدي با چشم غيرمسلح رؤيت پذير است.
* در اين منطقه، هلال ماه با چشم غيرمسلح رؤيت پذير است.
اشاره: موضوع رؤيت هلال ماه هاي رمضان و شوال در سال هاي اخير از مباحث مهم جامعه ما بوده است و از اهميت خاصي برخوردار است، مقاله اي كه ملاحظه مي فرماييد به اين موضوع به طور كلي مي پردازد و وضعيت رؤيت هلال ماه مبارك رمضان را مورد بررسي قرار مي دهد.
با نزديك شدن ماه مبارك رمضان، راصدين مشتاقانه به ديدار اين هلال مي روند. رؤيت هلال اين ماه به خاطر جنبه هاي ديني و مذهبي آن دوچندان مي شود زيرا اين ماه به «شهرالله» معروف است و مسلمين ميهمان خداوند سبحان هستند و شبي در اين ماه قرار دارد كه «خير من الف شهر» است يعني برتر از هزار ماه است.
تعيين ماه قمري مبتني بر رؤيت هلال است و ناظران در آغاز هر ماه مي كوشند تا هلال را رصد نمايند ولي ديدن هلال در اولين شب پس از خارج شدن از محاق كار دشواري است.
ماه شب اول به صورت هلال باريكي در غرب آسمان در نزديكي افق براي مدت كوتاهي نمايان مي شود و رؤيت پذيري آن به شرايط متعددي بستگي دارد.
اگرچه ماه تقريباً هر ۵/۲۹ روز يكبار به دور زمين گردش مي كند ولي به خاطر پيچيدگي هاي مدار آن، تعيين دقيق زمان ظاهر شدن هلال بسيار مشكل است، علاوه بر آن ممكن است وجود غبار، ابر يا محدود بودن افق ناظر سبب شود تا راصدين نتوانند هلال را به آساني شكار كنند.
دكتر مرتضي چيت سازان استاديار و عضو هيأت علمي دانشگاه
بناء اسلام بر سال و ماه قمري
خداوند سبحان در آيه كريمه: «اِنّ عدّهَ الشهور عنداللّه اثنا عشر شهراً في كتاب اللّه يوم خلق السمواتِ والارض منها اربعهُ حرم ذلك الدين القيّم».۱ تعداد ماه ها را ۱۲ عدد معرفي نموده است و ترتيب آنها را منوط به خلقت و آفرينش دانسته و همگام با فطرت انساني دانسته است.
اهل شرع ماه هاي قمري را از رؤيت هلال تا رؤيت هلال ديگر محاسبه مي كنند. بيروني يكي از منجمين بر اين نظر است كه امكان دارد دو ماه پيوسته تمام باشد و تا سه ماه پيوسته ناقص رؤيت شود ولي صاحب زيج بهادري پس از محاسبه اي دقيق مي نويسد: «ممكن است چهار ماه متوالي هر ماه سي روز و سه ماه متوالي هركدام بيست و نه روز واقع شود.»۲
اهميت ماه هاي قمري به اين جهت است كه بسياري از اعمال عبادي همچون روزه، حج و... با رويت هلال ارتباط تام دارد و لذا تاريخ هجري قمري نخستين تاريخي است كه مورد استفاده دنياي اسلام و مسلمانان جهان قرار گرفته و در آن اعياد و سوگواري هاي مذهبي به كمال و تمام يادشده است.
تاريخ هجري قمري كه مبنايش هجرت پيغمبر اسلام صلي الله عليه و آله از مكه به مدينه است با ماه محرم آغاز مي شود و با ماه ذي الحجه پايان مي پذيرد.
هلال از منظر قرآن
قرآن كريم از هلال ماه، منازل ماه و... بارها سخن به ميان آورده و ذيل آيات اهدافي را دنبال نموده است، در آيه ۵ سوره يونس مي فرمايند:
«هوالذي جَعَلَ الّشمسَ ضياءً والقَمَرَ نوراً و قَدَّرهَ منازل لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السنينَ و الحساب، ما خَلَقَ اللّه ذلكَ اِلاّ بالحق».۳
«او كسي است كه خورشيد را روشنايي و ماه را نور قرارداد و براي آن منزلگاه هايي مقدر كرد تا عدد سال ها و حساب كارها را بدانيد، خداوند اين را جز به حق نيافريده است.»
معلوم مي شودكه از اشكال مختلف ماه در آسمان همچون هلال، تربيع، تثليث، تسديس و بدر و سپس رو به نقصان گذاردن آن براي مردم بدون محاسبات نجومي و رجوع به اهل خبره امكان پذير است.
همچنين فرمود: «يَسئلونَك عن الاهّله قُلُ هي مواقيُت للناسِ و الحج».۴
«اي پيامبر درباره هلال هاي ماه از تو سئوال مي كنند، بگو آنها بيان اوقات براي نظام زندگي مردم و تعيين وقت حج است.»
و همچنين فرمود:
«الشمسُ والقُمر بِحُسبان».۵
«يعني خورشيد و ماه بر طبق حساب منظمي مي گردند.»
و بر حركت زمين گرد خورشيد و گردش نجومي ماه دور كره زمين تكيه مي نمايد. و فرمود:
«والقَمر قدرناه منازلَ حّتي عادَ كالعرجون القديم.»۶
كه براي ماه منزل هايي را مقدر فرموده است.
اسباب اختلاف رؤيت
عوامل ذيل موجب اختلاف رؤيت مي شود:
الف ) اختلاف طول شهرها
هر شهري كه طول آن نزديك تر به مبداء طول (گرينويچ) باشد در بسياري از اوقات رؤيت در آن بيش از مناطقي است كه طول شرقي آنها زيادتر از مبداء مزبور باشد يعني در بلاد غربي تر امكان رؤيت بيش از بلاد شرقي است.
ب) اختلاف عرض شهرها
دوري بعد معدل النهار از منطقه البروج و نزديك شدن به آن در كوتاهي و بلندي شب و روز تاثير دارد و بنابراين اگر دو شهر در طول و عرض برابر باشند اما يكي در نيم كره جنوبي و ديگري در نيم كره شمالي باشد امكان دارد هلال در شهر اول ديده نشود و در شهر دوم رؤيت شود. از طرفي بعد (عرض) قمر از دايره بروج مؤثر است.
ج) اوضاع فلكي
دور و نزديك بودن ماه به زمين در رؤيت مؤثر است لذا امكان رويت در حال حضيض بيش از حال دوري است.
همچنين بعد معدل (بعد و فاصله غروب ماه پس از غروب خورشيد) فاكتور مهمي است و لذا هر اندازه فاصله غروب ماه زيادتر باشد زمان مكث هلال فوق افق بيشتر است و بهتر مي توان رؤيت نمود.
عناصر ديگري مثل قران نيرين (نزديكي ماه و خورشيد يا به عبارتي در يك راستا قرارگرفتن ماه و خورشيد) و ارتفاع ماه و سن هلال مي تواند نقش تعيين كننده اي داشته باشد.
ثبوت هلال
در اين كه حلول ماه به رؤيت و مشاهده هلال ثابت مي شود اختلاف و ترديدي وجود ندارد، اكثر فقها، اثبات هلال را به رؤيت ضروري دين شمرده و اجماع و اتفاق مسلمانان را بر اعتبار آن ثابت دانسته اند.
در سيره پيامبر ثابت است كه حضرت به جستجوي هلال مي پرداخت و اين امر را به عهده داشت.
در احاديث متواتر رؤيت هلال موجب صوم و فطر داشته شده است.
صحيحه محمدبن مسلم از امام باقر عليه السلام نقل مي كند كه حضرت فرمودند:اذارايتم الهلال فصوموا واذريتموه فافطروا
با ديدن هلال روزه بدار و با ديدن آن روزه بگشا.
البته بسياري از فقها رؤيت عن حس را معتبر مي دانند يعني با چشم غيرمسلح ماه ديده شود و اگر توسط دوربين و تلسكوپ هلال ديده شود آنرا معتبر نمي دانند. اما فقيهاني هم هستند كه رؤيت با چشم مسلح را در حكم رؤيت با چشم غيرمسلح مي دانند و هر دو را حجت مي دانند.
پس اگر دو شخص عادل ادعاي رؤيت هلال نمود و شهادتش بر مبناي دليل و مدرك بود از او پذيرفته مي شود.
اقوال فقها
گروهي از فقها با بهره گيري از اصول و قواعد علمي بر اين نظرند كه ادله نقلي (آيات و روايات) دلالت تام بر لزوم اتحاد آفاق (شهرهاي نزديك به هم) و موضوعيت رؤيت دارند و نقطه مقابل گروهي ديگر با استفاده از قواعد و ادله مزبور معتقدند اتحاد آفاق لازم نيست و ادله نقلي هم طريق و كاشف از واقع مي باشند.
قائلين به اتحاد افق از اطلاقات و عمومات روايات استفاده نموده اند كه پيامبر اسلام فرمود: صوموا لرؤيته وافطروا لرؤيته يعني باديدن ماه روزه بگيريد و با ديدنش افطار كنيد؛پس رؤيت شرط دخول ماه است و ديدن هلال موضوعيت دارد. اما گروهي كه رؤيت را براي همه آفاق معتبر مي دانند به دعاي وارده در قنوت نماز عيد فطر اشاره كرده اند. در اين دعا مي خوانيم:
واسئلك بحق هذااليوم الذي جعلته للمسلمين عيدا،يعني اين عيد براي همه مسلمين است.
همچنين ليله القدر ظاهر در اين است كه اين ليله معين داراي احكام مشخص براي جميع مسلمين است.
اين اختلاف ميان علماي عامه هم وجود دارد. حنفي ها و مالكي ها و حنبلي ها قائل به ثبوت رؤيت هلال براي همه نقاط عالم در صورت رؤيت در يك نقطه هستند و شافعيه معتقدند اگر افقها مختلف باشند رؤيت هر ناحيه براي همان ناحيه حجت است.
وضعيت هلال ماه مبارك رمضان
سال ۱۴۲۴ هجري قمري
با توجه به اينكه قران نيرين ساعت ۱۶ و ۲۰ دقيقه و ۱۰ ثانيه روز شنبه سوم آبان اتفاق مي افتد و بعد معدل ۱۱ درجه و ۲ دقيقه و بعد سوا ۱۴ درجه و ۳۷ دقيقه و ارتفاع آن ۹ درجه و ۳۰ دقيقه مي باشد، پيش بيني اوليه منجمين و كارشناسان رؤيت هلال حكايت از آن دارد كه اين هلال شامگاه يكشنبه چهارم آبان در بسياري از نقاط كشور در صورت مساعدبودن شرايط جوي قابل رؤيت است و لذا دوشنبه پنجم آبان آغاز ماه مبارك رمضان در ايران است. اما در روز شنبه سوم آبان به دليل فاصله زماني بسيار كم بين مقارنه ماه و خورشيد نه تنها در ايران بلكه در هيچ نقطه اي از خشكي هاي كره زمين هلال ماه رمضان قابل رؤيت نيست.
همانگونه كه در نقشه شماره ۱ مشاهده مي نماييد هلال ماه مبارك با چشم غيرمسلح (بدون استفاده از دوربين و تلسكوپ) در صورت مساعدبودن شرايط جوي در بخش عظيمي از كشور به راحتي قابل رؤيت است.
وضعيت رؤيت پذيري هلال ماه رمضان
در كشورهاي مختلف
طبق نظريه منجمين در غروب روز يكشنبه چهارم آبان بخشهاي بزرگي از استراليا تمامي كشورهاي آسياي جنوب شرقي، بخشهاي مركزي و جنوبي شبه قاره هند، تمام شبه جزيره عربستان، قاره آفريقا، قاره آمريكاي جنوبي، كشورهاي حوزه آمريكاي مركزي، ايالات متحده و جنوب كانادا هلال با چشم غيرمسلح به خوبي قابل رؤيت است.
در كشورهاي ژاپن، كره شمالي و جنوبي، بخشهاي وسيعي از روسيه، كشورهاي اسكانديناوي، ايرلند جنوبي، ايسلند و كشورهاي حوزه درياي بالتيك و اكثر مناطق انگلستان هلال قابل رؤيت نمي باشد اما در ساير مناطق جهان هلال با چشم مسلح در صورت شرايط مناسب جوي و رصدي قابل رؤيت خواهد بود.
شايد خوانندگان اين مقاله اظهار نمايند پس چرا در بعضي كشورها زودتر ماه مبارك رمضان اعلام مي شود و نمي شود كاري كرد كه ابتداي ماه رمضان در همه جا يكسان باشد؟ در جواب بايد گفت معيارها نزد منجمين و ستاره شناسان و علماء مختلف است. اگر ديديد كشور ليبي روز يكشنبه سوم آبان را آغاز ماه اعلام نمود تعجب نكنيد زيرا آنها معتقدند هر روز مقارنه ماه و خورشيد رخ دهد، روز بعد اول ماه است و با توجه به اينكه اين مقارنه شنبه اتفاق مي افتد بنابراين كشور ليبي روز يكشنبه را به عنوان اول ماه اعلام مي كند.
در ديگر كشورهاي اسلامي نيز چنانچه يكشنبه را آغاز ماه اعلام نمودند براساس مباني و مستنداتي است كه به آن دست يافته اند ولي بايد توجه داشت تنها ملاك شرعي آغاز ماه هاي قمري رؤيت هلال است (صوموا لرؤيته و افطروا لرؤيته) و چنانچه راصدين هلال ماه را ولو با چشم مسلح رؤيت نمايند اين بينه محسوب مي شود و به عنوان شهادت پذيرفته است.
نقشه شماره ۲ وضعيت رؤيت پذيري در جهان را نشان مي دهد.
پيشاپيش حلول ماه مبارك رمضان را تبريك عرض مي نماييم و اميدواريم از فيوضات اين ماه بهره كامل ببريم.
والسلام
پانويس ها
۱- سوره توبه، آيه ۳۶
۲- مولي غلامحسين جونپوري شيرازي - زيج بهادري، طبع هند، صفحه ۵۰
۳- سوره يونس، آيه ۵
۴- سوره بقره، آيه ۱۸۹
۵- سوره الرحمان، آيه ۵
۶- سوره يس آيه ۳۹
۷- وسايل الشيعه، شيخ حر عاملي، ج ۷، ص ۱۸۲
