Hamshahri Newspaper

دكتر اصغر واعظي
دوران هشتاد و چهارساله خلافت امويان درحالي با كشته شدن محمدبن مروان به پايان رسيد كه بني اميه در طي اين دوران از هيچ قتل و شكنجه اي عليه اهل بيت پيامبر عليهم السلام و علويان مضايقه نكردند.
پس از بني اميه، عباسيان زمام امور مسلمين را بدست گرفتند. حكومت بني عباس در سال ۱۳۲ هجري با به قدرت رسيدن ابوالعباس سفاح آغاز شد. عباسيان گرچه با انتساب خود به ائمه (ع) به عنوان عموزادگان اهل بيت پيامبر (ص) و با استفاده از ارادت مسلمين به ائمه اطهار به حكومت رسيدند، اما ديري نپاييد كه آشكار از عباسيان نيز با شيوه اي متفاوت همان سياست دنيامدارانه امويان را دنبال مي كنند.
از اين رو، مخالفت و دشمني با ائمه (ع) و علويان كه در دوران حكومت امويان فجايع و مصائبي چون واقعه خونين كربلا را به همراه داشت، در ايام خلافت عباسيان ادامه يافت. بني عباس كه حتي تاب ديدن شكوه محافل درس و تاسيس حوزه هاي علمي شيعه توسط امام محمدباقر (ع) و امام جعفر صادق (ع) بنيانگذار و موسس مكتب جعفري را نداشتند، اين دو امام همام را به شهادت رساندند.
منصور خليفه عباسي كه به هنگام تصميم براي به شهادت رساندن امام صادق(ع) خود اعتراف كرده بود «تاكنون از ذريه فاطمه هزارتن يا بيشتر را كشته ام ولي آقا و پيشوايشان جعفربن محمد هنوز زنده است»، همان كسي است كه براي نخستين بار ويران كردن مرقد امام حسين (ع) در كربلا را بدعت گذا شت و پس از او بار ديگر هارون الرشيد مرقد امام حسين (ع) را خراب كرد و زمين كربلا را شخم زد . رعب و هراس عباسيان از عشق و محبت مسلمانان نسبت به امامان شيعه، هارون الرشيد را بر آن داشت تا امام موسي بن جعفر (ع) را براي سالها به مظلومانه ترين وجه در سياهچال ها زنداني و در نهايت به شهادت رساند.
امامت علي بن موسي الرضا (ع)
پس از شهادت امام كاظم(ع) و آغاز دوران امامت علي بن موسي (ع)، چرخش كاملا آشكاري در سياست عوامفريبانه عباسيان به وجود آمد. اين چرخش در دوران خلافت مامون به اوج خود رسيد. امام رضا (ع) در سال ۱۴۸ هجري، يعني همان سال كه جد بزرگوارش امام صادق (ع) به شهادت رسيد، ديده به جهان گشود و در سن ۳۵ سالگي به مقام امامت نائل شد. دوران بيست ساله امامت علي بن موسي الرضا (ع) مقارن با سه خليفه عباسي بود: هارون الرشيد به مدت ۲ سال، امين به مدت ۵ سال و مامون به مدت ۱۳ سال.
با مرگ هارون الرشيد و تيرگي روابط و اختلاف ميان امين و مامون برسر خلافت مسلمين، فرصت مناسبي براي امام رضا (ع) فراهم شد تا به ترويج اسلام ناب بپردازد. شيعيان نيز اين فرصت و توفيق را يافتند كه دائما با امام در ارتباط باشند و از راهنمايي هاي ايشان بهره مند شوند. اينگونه بود كه نفوذ معنوي امام در دل مسلمانان فراگير شد. امام رضا (ع) هنگامي كه با مامون درباره ولايتعهدي خود صحبت مي كرد در اين خصوص گفت: «اين امر هرگز بر من نعمتي نيفزوده است. من در مدينه كه بودم دستخطم در شرق و غرب اجرا مي شد.»
همچنين استقبال بي نظير و وصف ناپذير مردم نيشابور از امام (ع) هنگامي كه امام به دعوت مأمون از مدينه به طرف خراسان حركت مي كرد شاهد ديگري بر صدق اين مدعاست.
نمونه ديگر، واقعه مشهور اقامه نماز عيد فطر توسط امام رضا (ع) و همراهي بي سابقه مردم بود.مأمون كه به بهانه كسالت، اقامه نماز عيد فطر را به امام رضا (ع) واگذار كرده بود، وقتي از خبر استقبال و ازدحام چشمگير مردم مطلع شد، پيش از آنكه امام (ع) به مصلي برسد پيكي را نزد امام فرستاد و از او خواست بيش از اين به خاطر او متحمل زحمت نشود و اقامه نماز را به شخص ديگري واگذار نمايد.
امام رضا (ع) نيز بي آنكه مخالفتي نشان دهد از همان راه بازگشت و مردم نيز چون مشاهده كردند كه حضرت نماز نخوانده مراجعت كرده است، آنها هم بي آنكه نماز به جاي آورند به خانه هاي خويش بازگشتند. بدين ترتيب، امام رضا (ع) در طي دوران ۵ ساله خلافت امين و به واسطه درگيري هاي امين و مأمون دو فرزند هارون الرشيد، فرصت مناسبي را براي تحكيم پايه هاي دين بدست آورد. پس از قتل امين به دست مأمون، خلافت سلسله عباسيان به دست يكي از باهوش ترين و زيرك ترين خلفاي عباسي افتاد. مأمون مرو را مركز حكومت قرارداد و با بهره گيري از سياست و هوش سرشار وزير خود فضل بن سهل پايه هاي حكومت خود را مستحكم كرد.
بيشتر دوران امامت علي بن موسي (ع) در زمان خلافت مامون بود. مامون در علوم و فنون مختلف تبحر داشت و دانشمندترين خليفه عباسي بود. او به فراست دريافته بود كه براي دورماندن از گزند علويان و عاشقان امام رضا (ع)، بجاي مخالفت مستقيم با حضرت، از در دوستي و ابراز محبت به اهل بيت پيامبر درآيد و بدين ترتيب از نزديك رفتار و سكنات امام را زير نظر داشته باشد.
به همين سبب در سال ۲۰۰ هجري امام رضا (ع) را از مدينه به خراسان دعوت و به او ابتدا عهده داري امر خلافت و پس از آن ولايتعهدي خود را پيشنهاد كرد. امام كه به خوبي مي دانست پيشنهاد خلافت تنها يك بازي و نيرنگ سياسي است از پذيرش خلافت سر باز زد، اما مأمون با تهديد به قتل، امام (ع) را مجبور به پذيرش ولايتعهدي خود كرد. اين درحالي بود كه حضرت در پاسخ به اصرارهاي مأمون براي پذيرش ولايتعهدي فرموده بود: «پدرم از قول رسول اكرم (ص) نقل كرده است كه من قبل از تو، مظلومانه و درحالي كه ملائك آسمان بر من مي گريند از دنيا خواهم رفت. ليكن حال كه چنين اصرار مي كني ولايتعهدي را به شرطي مي پذيرم كه هيچ والي و فرمانداري را عزل و نصب نكنم و در امور كشور مداخله اي نداشته باشم.» مأمون نيز اين شرط را پذيرفت و امام رضا (ع) را به عنوان وليعهد و خليفه پس از خود معرفي كرد و دستور داد تا به نام حضرت سكه زنند و از آن پس مردم به جاي لباس سياه كه نشان عباسيان بود، لباس سبز بر تن كنند.
هدف هاي مأمون از تحميل ولايتعهدي به امام (ع)
همانگونه كه اشاره شد امام رضا (ع) علي رغم ميل خويش و به واسطه اصرار و تهديدهاي مأمون، مجبور به پذيرش ولايتعهدي شد. امام (ع) به خوبي بر اين حقيقت واقف بود كه امتناع از پذيرش ولايتعهدي نه تنها جان او بلكه جان شيعيان و همه علويان را به خطر خواهد انداخت. اگر بر امام جايز بود كه در آن شرايط جان خود را به خطر اندازد، آيا مي توانست جان علويان و پيروان راستين خود را نيز به مخاطره افكند؟
مأمون نيز با تحميل ولايتعهدي به امام ( ع ) هدفهاي چند گانه اي را دنبال مي كرد كه مهمترين آنها به شرح ذيل است :
۱ - كاهش امكان قيام و شورش علويان عليه دستگاه خلافت عباسيان؛ مأمون بر اين اعتقاد بود كه با پذيرش ولايتعهدي از سوي امام(ع)، ديگر دليلي براي قيام علويان كه در دوران خلفاي پيشين عباسي و نيز خلافت او به كرات اتفاق افتاده بود، وجود نخواهد داشت.
۲ - احساس امنيت از خطري كه شخصيت والاي امام و ارادت و عشق مردم به آن حضرت، مأمون را تهديد مي كرد؛ مأمون همواره بيم آن را داشت كه محبوبيت امام روز به روز در ميان مسلمانان افزايش يابد و پايه هاي حكومت او سست تر شود. اما با ورود صوري امام به دستگاه خلافت، ديگر در نگاه ظاهري مسلمانان دوگانگي و ناسازگاري ميان امام (ع) و مأمون مشاهده نمي شد.
۳ - كنترل امام (ع) و نظارت بر ارتباط علويان با ايشان؛ يكي ديگر از هدف هاي مأمون در انتقال امام (ع) از مدينه به مرو، تحت نظر داشتن امام بود. از اين روست كه پس از ورود امام رضا (ع) به مرو، «هشام بن ابراهيم راشدي» را كه از نزديكان امام به شمار مي رفت نگهبان و دربان خانه امام كرد و او را مامور ساخت كليه ملاقات هاي علي بن موسي (ع) را تحت نظارت و كنترل داشته باشد. از آن پس تنها كساني مي توانستند با امام ملاقات كنند كه هشام به آنها اجازه مي داد. در نتيجه، دوستان امام (ع) كمتر به او دسترسي پيدا مي كردند.
۴- موجه جلوه دادن حكومت به عوام؛ مأمون كه خود اهل علم و فضل بود و دانشمندان را گرد خود جمع مي كرد، بر آن بود تا با دعوت امام به مرو و قبولاندن ولايتعهدي خود به ايشان، آبرو و منزلتي خاص براي دستگاه حكومت فراهم آورد.
۵- مشروعيت بخشيدن به خلافت؛ مأمون اگرچه به ظاهر يكي از هدف هاي مهم واگذاري ولايتعهدي به امام رضا(ع) را زدودن زنگارهاي كدورت علويان و عباسيان جلوه مي داد، ولي در واقع بدنبال اعتراف گرفتن از علويان بر مشروعيت حكومت عباسيان بود. چنانكه خود در اين باره مي گويد: «ما علي بن موسي(ع) را وليعهد خود قرار داديم تا... بر ملك و خلافت ما اعتراف كند.»
مأمون حيله ها و ترفندهاي بسياري را براي كاهش نفوذ معنوي امام(ع) در بين مسلمانان به كار بست، اما هيچيك از اقدامات او نتيجه بخش نبود. كتمان فضايل امام، طرح شايعات دروغ و تلاش براي محكوم كردن امام در مناظرات با دانشمندان، متكلمان معتزلي و پيروان ديگر اديان هيچكدام ره به جايي نبرد تا آنكه سرانجام تاب تحمل امام(ع) را نياورد و در سال ۲۰۳ هجري امام(ع) را به شهادت رساند.