آ.مهاجر
ب. هوشيار يوسفي
...« در كشور ايران بيش از يك ميليون سال سابقه زيست مستمر وجود دارد و حدود دوازده هزار سال سابقه زيست يكجانشيني، حدود پنج هزار سال سابقه دوران تاريخي، بيش از هزار و چهارصد سال سابقه دوران اسلامي. ايران يكي از هفت تمدن اوليه بشري بوده است؛ بنابراين مهم ترين مزيت نسبي ايران در جهان و منطقه وجهه تاريخي - فرهنگي آن است نه كشاورزي و نه صنعتي.
در حالي كه هيچ وقت از كشورهاي توسعه يافته نمايشگاه هايي دايمي از كشاورزي يا صنعت ايران را با هزينه خودنكرده اند؟ در پاريس (موزه لوور)، لندن (موزه بريتيش ميوزيوم)، نيويورك (موزه متروپليتن) سالن هاي بسيار مجهز و بخش هاي عظيمي را اختصاص داده اند به آثار تاريخي - فرهنگي ايران؛ بعد فراموش شده ايران متاسفانه بعد تاريخي -فرهنگي آن است به خصوص در زمينه معماري و شهرسازي. كاخ هاي ايلامي ها، هخامنشيان، ساسانيان، ايوان مدائن با آن عظمت، چهارباغ هاي اصفهان و... شاهدي بر اين مدعا هستند...»
اينها بخشي از سخنراني مهندس اردشير عروجي تحت عنوان «طراحي شهري در تعامل با آثار تاريخي و فرهنگي» بود كه در همايش «سيما و منظر شهري، تجارب جهاني و چشم انداز آينده» (مورخه ۲۶ و ۲۷ بهمن ماه جاري در مركز همايش هاي بين المللي سازمان صداوسيما) ارايه شد؛ صرف نظر از ميزان دقت آمار ارايه شده در اين مقاله، محتواي آن، با توجه به رويكرد تاريخي و علي الخصوص فرهنگي، در كنار ساير مقالات - كه چه بسا شايسته بود بيشتر اين زمينه را جدي مي گرفتند- داراي جايگاه شاخص و در خور توجه بود.
به اعتبار نتيجه، فرهنگ (يا نقص فرهنگي) علت العلل تمامي معضلات شهري و هكذا تبعات مربوطه آنها است. پس، كليد حل اين هزار توي مشكل آفرين نيز را هم بايد در همين شاه كليد «فرهنگ» جست وجو كرد؛ چيزي كه به عادت مالوف، بار ديگر به ورطه فراموشي سپرده شد!
در اين همايش كه به همت معاونت شهرسازي و معماري وزارت مسكن و شهرسازي و با همكاري مركز مطالعاتي و تحقيقاتي معماري و شهرسازي، سازمان عمران و بهسازي شهري، شركت عمران شهرهاي جديد، سازمان ميراث فرهنگي كشور و سازمان شهرداري هاي كشور برگزار شد، جمعي از معماران و طراحان بنام شهري، كارشناسان و اساتيد دانشگاه ها، مسوولان امور شهري، شهرداران و ... از سراسر كشور حضور به هم رساندند. در كنار ارايه مقالاتي توسط ارباب فن و اساتيد هنر، غرفه هايي نيز براي ارايه دستاورد و عملكرد نهادهاي برگزاركننده همايش، نمايشگاه و مسابقه كاريكاتور با موضوع شهرنشيني و بزرگداشت دكتر محمد منصور فلامكي، مرحوم دكتر منوچهر مزيني، مهندس محمود توسلي و مهندس كامران صفامنش، از جمله بخش هاي جنبي اين همايش بودند.
برنامه ريزي
آنچنان كه از بيانات مهندس سيدجواد ميرحسيني، مديركل دفتر معماري و طراحي شهري وزارت مسكن و شهرسازي و دبير اين همايش و همين طور مهندس ناصر بنيادي معاون آموزشي و پژوهشي مركز مطالعاتي و تحقيقاتي وزارت مسكن و شهرسازي مستفاد مي شود، انديشه لزوم توجه به سيما و منظر شهري با توجه به وظايف ستادي وزارت مسكن وشهرسازي در حوزه معاونت شهرسازي و معماري، حداقل به دو دهه قبل باز مي گردد. تصويب مقررات و ضوابط مربوط به نماهاي شهري، توسط شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران و ضرورت تاسيس دفتر معماري و طراحي شهري در حوزه معاونت شهرسازي و معماري و نيز جايگاه قانوني براي انجام وظيفه در عرصه سيما و منظر شهري و روستايي بر اساس بند ب ماده ۱۳۷ قانون برنامه سوم توسعه، لزوم دستيابي به اهداف مذكور را دوچندان كرده است. مهندس ميرحسيني در اينباره مي گويد: «نگرش قانون برنامه سوم توسعه، بهانه اي دست داد تا بتوانيم زمينه برگزاري اين همايش را فراهم سازيم؛ لزوم ايجاد فضايي به منظور بحث و تبادل نظر ميان اهل فن و حرفه با گذر از تدوين دستاوردهاي مطالعات و تحقيقات و رسيدن به دخالت در اجرا در پايان برنامه سوم و آغاز برنامه چهارم امري اجتناب ناپذير است. لذا بر آن شديم تا همايش را با تدوين برنامه مقدماتي برگزاري و تشكيل شوراي سياست گذاري و كميته اجرايي با همكاري سازمان ها و دستگاه هاي موثر در امر طراحي شهري آغاز كنيم.»
اينكه مباحث مطروحه در همايش، همگي از پيش برنامه ريزي و تعيين شده بودند، از يك سو مانع پراكنده گويي هاي رايج شده، خط سير مشخصي را در ارايه مقالات رقم زده بود، ولي از ديگر سو، علي رغم سعي برگزاركننده در ايجاد جو گفتمان، اين زمينه را كمرنگ كرده بود. مهندس بنيادي در اينباره مي گويد: «براي اينكه بتوانيم طرح هاي تحقيقاتي را كه از قبل تعريف كرده بوديم به نتيجه برسانيم يا به عبارتي فعاليتي اجرايي را از طريق اين طرح هاي تحقيقاتي هدايت كنيم، برنامه همايش و سخنراني ها را هم بر اساس همين طوالي طرح ها ترتيب داديم. در اين مورد بسياري از دوستان و همكاران نيز اظهار رضايت مي كنند. اميدواريم با اتمام همايش، نظرات شركت كنندگان در همايش به خصوص مسوولان، شهرداران، معاون هاي استانداري ها و ... را هم كسب كنيم تا در ادامه كار يعني در بخش اجرايي و تدوين نحوه ادامه كارهاي اجرايي، از آنها استفاده كنيم.»
باتوجه به اهداف ذكرشده، موضوعات اولين سخنراني ها به ترتيب به مفهوم طراحي شهري، مفهوم سيما و منظر شهري، سير تكامل نقش و مفهوم منظر شهري، بررسي شرايط كنوني سيما و منظر شهرهاي ايران، جايگاه طراحي شهري در طرح هاي توسعه شهري و راهنماي طراحي شهري اختصاص داشتند؛ همچنين در پايان برنامه هاي روز اول همايش، در دو ميزگرد، محتواي طراحي شهري، سيما و منظر شهري و تعيين جايگاه طراحي شهري در طرحهاي توسعه شهري ارزيابي شده، اعضا به سوالات حضار پاسخ دادند. در نهايت آنچه در روز اول همايش مطرح شد، بيشتر به مباني تئوري طراحي شهري اختصاص داشت. موضوعاتي كه براي سخنراني هاي روز دوم درنظر گرفته شده بودند، شامل تجربيات جهاني در زمينه مكانيزم ها و معيارهاي نظارت بر سيماي شهري، تبيين وظايف نهادهاي اجرايي در ساماندهي سيماي شهري، آسيب شناسي كارآمدي مقررات موجود براي طراحي شهري، موانع تحقيق پذيري پروژه هاي طراحي شهري، ارزيابي توفيق پروژه هاي طراحي شهري، تجربيات جهاني ساماندهي سيما و منظر شهري و... بود و دو نمونه نيز از تجربه هاي طراحي شهري به كمك نمايش عكس و اسلايد مورد بررسي قرار گرفت.
مساله مشترك،راهكار مشترك
در نگاهي اجمالي به محتواي آثار و مقالات ارايه شده، آنچه بيش از همه مي تواند موردتوجه قرار گيرد وجود نقاط مشترك بين مفاهيم مطرح شده بود كه طبعاً با مداقه در آنها مي توان به كلياتي هرچند نه چندان جامع ولي تا حد زيادي راهگشا به لحاظ درد مشترك وادي علوم شهري دست يافت. اكثر سخنرانان به لزوم توجه به جايگاه و كرامت انساني، خلقيات، روحيات، آداب و رسوم افراد و همين طور عدم كارايي قوانين موجود در زمينه طراحي شهري اشاراتي داشتند، براي نمونه، دكتر جهانشاه پاكزاد استاد دانشگاه شهيد بهشتي، در مقاله خود با تاكيد بر زمينه هاي شخصيتي اعضاي يك جامعه شهري، چنين نتيجه گيري مي كند: ...« شهروندان به عدد و نفر تبديل شده اند و رفتارهايشان به سفر و فعاليت تقسيم شده است، فعاليت هم ديگر مفهومي انتزاعي شده، ما از افراد، با همه علايق، سلايق، ارزش ها و هنجارها، خاطرات و توقعات، عدد مي سازيم و يك موجود منتزع كه او را در تراكم خاصي يا كاربري خاصي جا مي دهيم. آدم ها موجوداتي فرهنگي اند، تاريخي اند، فعال مايشاع هستند كه مي بايست سرنوشت خودشان و طرح و بستر زندگي خود را در دست گيرند. ما آنها را با ماشين حساب، حساب مي كنيم و طرح مي دهيم خوشبختانه بسياري از طرح هاي ما اجرا نمي شوند وگرنه وضع بدتر بود.» و همچنين دكتر اصغر ارجمندنيا مدير داخلي شركت مهندسان مشاور هامون نيز به اين نكته اشاره داشت كه: «بررسي علل و عوامل آشفتگي سيماي شهري را بايد ابتدا در قوانين، مقررات و دستورالعمل هاي تاثيرگذار بر سيماي شهري جست وجو كرد. بدون اشاره اي خاص به مفهوم سيماي شهر بايد پرسيد كه، قوانين و ضوابط و مقررات شهرسازي چه نوع سيماي شهري را در خود داشته و چگونه آن را ايجاد مي كنند و عينيت مي بخشند؟ از اين رو ضروري است كه نقد و بررسي سيماي شهري باتوجه به موارد زير مورد مطالعه قرار گيرد: تعريف سيماي شهري / نقد محتواي قوانين و ضوابط / موانع اجرايي قوانين و ضوابط / وظايف نهادهاي اجرايي و سازمان هاي ذي ربط.»
طرح اين مسايل و دستيابي به همين نقاط مشترك به تنهايي مي تواند بخشي از موفقيت هاي همايش و اهداف آن را تضمين كند. مهندس راضيه رضازاده عضو هيات علمي دانشكده معماري و شهرسازي دانشگاه علم و صنعت ايران دراين باره مي گويد: «به عقيده من اين همياش به طور خاص همايش خوبي بود، لااقل به نوعي همزباني رسيديم و اطمينان حاصل كرديم همه ما يك حرف را مي زنيم، هرچند با زبان و كلماتي متفاوت. ما مشتركاتي به عنوان «مساله» داريم و تقريبا راهكارهاي مشتركي هم ارايه مي كنيم، شاهد ارتقاي سطح دانش همديگر نيز بوديم و حساسيت هاي مسوولان را هم ديديم، در نتيجه چشم انداز روشنتري را مي توانيم براي آينده پيش بيني كنيم. اميدوارم در اتخاذ سياست ها و تصميمات هم مفيد و موثر باشد.»
همايشي براي تمام فصول يا فصولي براي يك همايش!
يكي از دغدغه هاي اصلي برگزاركنندگان اين همايش، برگزاري آن به طور مرتب و تداوم مباحث طرح شده در اين همايش است. دكتر ناصر بنيادي مي گويد: «زمينه برگزاري همايش به صورت مرتب و سالانه فراهم است ولي نمي دانم به طور قطع تصميمي گرفته شده يا خير. البته قطعا كاري را كه شروع كرده ايم ادامه خواهيم داد ولي آيا همايشي با همين گستردگي باشد نمي دانم.»
اين موضوع كه همايشي اين چنيني ادامه يابد يا خير به هيچ وجه از درجه اهميت مفيد بودن و تاثيرگذاري محتوايي و ماهوي آن، برخوردار نبوده، آنچه حايز ارزش نگاهي دوباره و چه بسا مطرح كردن سوالي جدي است، اين است كه آيا اين «حادثه ميمون» مي تواند به حال وضعيت فعلي سيما و منظر شهرهاي ما مفيد باشد؟! به فرض كه همه مشكلات به درستي ريشه يابي شوند، مسوولان دعوت شده نيز عذري نداشته، در همايش شركت كنند و چندين و چند فرض مثبت ديگر، آيا مي توان به تاثيرگذاري مباحثي كه در اين نوع همايش ها مطرح مي شوند اميدي داشت؟
مهندس اردشير عروجي درباره اين همايش و چگونگي عملكردش مي گويد: «برگزاري اين همايش قابل تقدير است ولي فكر مي كنم براي بالابردن سطح كيفي اش بايد كارهايي انجام مي شد مثلاً مي شد گفت وگوي انتقادي ترتيب داد. من مي دانم بسياري، در همين همايش شركت دارند كه پروژه هاي ناموفق زيادي داشته اند، چه كسي اتوبان...را كشيد به بافت تاريخي تهران؟ كدام مشاور پاساژ...را ايجاد كردكه هنوز هم روي دست مانده؟ اين افراد بايد مورد انتقاد قرار مي گرفتند. بد نبود در اين همايش كمي از نقاط منفي كارمان هم بگوييم؟ درمورد طرح هاي ناموفق صحبت مي كرديم و علل شكست شان را بررسي مي كرديم، من فكر مي كنم اگر قرار باشد اين همايش مفيد باشد بايد فضايي براي نقد ايجاد مي كرديم.....»