Hamshahri Newspaper

محمد اميري
امانتداري و صداقت در انتقال پيام، يكي از قوانين طلايي در حوزه اطلاع رساني است، اما اين قانون كه هم اينك نه تنها در خبرگزاري ها، شبكه هاي تلويزيوني و راديويي، بلكه در نشريات و كتاب ها نيز كم و بيش توسط فرهنگيان و فرهيختگان ايراني رعايت مي شود، متأسفانه در طول اين سال ها، هيچ گاه در رسانه هاي فراگيري چون راديو و تلويزيون آن چنان مورد توجه واقع نشده است. مطلبي در زمينه رعايت حقوق مؤلفان در رسانه ها تهيه شده كه با هم آن را مي خوانيم.
شب جمعه گذشته در برنامه شبانه و تلويزيوني «پنجره» يكي از مجريان باسابقه، به مناسبت ولادت حضرت محمد(ص) متني را از روزنامه همشهري انتخاب و براي بينندگان همان شبكه قرائت كرده ،به عنوان يك مخاطب حرفه اي تلويزيون تصور كردم، تهيه كننده يا مجري برنامه، قبل از خواندن متن يا درانتهاي برنامه، ضمن ذكر منبع متن و نويسنده، نيم نگاهي هم به حقوق مؤلف خواهد داشت. اما متأسفانه اين اتفاق نيافتاد. شايد در طول روز بارها چنين مسائلي در حوزه اطلاع رساني صدا و سيما اتفاق مي افتد، اما بايد ديد كه از منظر قانون حقوق مؤلفان، اين موضوع چه نتايج منفي و مثبت در پي دارد؟
حقوق پديد آورندگان قاعده تازه اي نيست كه افراد شاغل در حوزه اطلاع رساني از آن بي اطلاع باشند، ولي در برخي موارد، انگيزه هاي مادي و عدم بضاعت علمي گردانندگان برنامه هاي راديويي و تلويزيوني موجب مي شود كه تهيه كنندگان چنين برنامه هايي، بدون آگاهي از عواقب قانوني آن دست به چنين سرقت هايي آشكار در حوزه فرهنگي بزنند.
برخي ازدست اندركاران راديو، در زمينه نقل مطلب بدون ذكر منبع، از منابع و متون توليدي نويسندگان و روزنامه نگاران در طي ۶۵ سال راه اندازي و برنامه سازي آن سابقه اي طولاني دارند. البته اين پيشينه به نوعي به تنوع برنامه هاي راديويي نيز برمي گردد، به تعبيري، اغلب نويسندگان جوان و پيشكسوت، وقتي با توليد حجم انبوهي از برنامه هاي سفارشي روزانه مواجه مي شوند، ناخواسته در طي مدت اندكي دست به چنين سرقت هاي فرهنگي و ادبي مي زنند. به باور يكي از برنامه سازان راديويي، اين رويه قبل از آن كه بين برنامه سازان راديويي به عنوان يك روش غيراخلاقي مطرح باشد، يك عرف پذيرفته شده است.
«هاشم اكبرياني» نويسنده و روزنامه نگار با اشاره به نبود احساس گناه در سازندگان برنامه هاي راديويي در سرقت ادبي آثارمي گويد: «وقتي در عرصه نوشتار، اين وضعيت يعني ذكر بخشي از مطلب يا تمام مطلب بدون ذكر نويسنده يا منبع صورت گيرد، معمولاً نويسندگان به اين مسأله اعتراض نمي كنند. عليرغم بروز چنين رفتارهايي در حوزه اطلاع رساني راديو، كمتر پيش آمده كه نويسندگان به پخش مطالب خود از راديو معترض باشند. به ياد دارم كه در زمينه برنامه «ديپلماسي سلطه» كه به نقد سياست هاي خارجي آمريكا و شوروي سابق در گروه «صداي آشنا» مي پرداخت، بخشي از اين مطالب از منابع خارجي تهيه مي شد، اما هيچ گاه عنوان منبع يا نويسنده در اين برنامه ذكر نمي شد. در حالي كه اين برنامه سياسي، براي ايرانيان خارج از كشور پخش مي شد.» وي در ادامه مي افزايد: «طبيعتاً عدم رعايت حقوق مؤلف در برنامه هاي راديويي، رويه درستي نيست اما اين روند غلط در طول اين سال ها چنان عرفي شده است كه كمتر كسي به ذهنش خطور مي كند كه كار خطايي را در حيطه برنامه سازي مرتكب شده است!»
وي مي گويد:«سال ها پيش وقتي براي برنامه هاي «راه شب» بخشي از مطالب فكاهي نشريات هفتگي و ماهنامه را عيناً بازنويسي مي كرديم، هيچ يك از اصحاب مطبوعاتي نسبت به اين موضوع معترض نمي شدند با اين كه اين سياق در عرصه مطبوعات و كتابت كار غيرانساني و غيراخلاقي است، ولي كمتر پيش آمده كه نويسنده اي به عدم رعايت حق مولف در برنامه هاي راديويي معترض شود. شايد هم يك دليل عدم ذكر منبع، نبود شيوه مناسب در اين نوع برنامه هاي شنيداري است. اين دليل مي تواند جنبه مادي هم داشته باشد، به عبارت ديگر نويسنده اي دستمزدي مي گيرد تا مطلبي را براي راديو آماده كند، حال اگر او با ذكر منبع از مطالب ديگران استفاده كند، بي گمان حق الزحمه كمتري براي او تعلق خواهد گرفت.»
براساس قانون حمايت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان حقوق پديد آورنده شامل حق انحصاري نشر و پخش و عرضه و اجراي اثر و حقوق بهره برداري مادي و معنوي از نام و اثر اوست.
همچنين طبق ماده ۴ و ۵ همان قانون، حقوق معنوي پديدآورنده، محدود به زمان و مكان نيست و غيرقابل انتقال است. پديد آورنده اثرهاي مورد حمايت اين قانون، مي تواند استفاده از حقوق مادي خود را در كليه موارد از جمله موارد زير به غير واگذار كند: تهيه فيلم هاي سينمايي و تلويزيوني و مانند آن، ضبط تصويري يا صوتي اثر بر روي صفحه يا نوار يا هر وسيله ديگر، همچنين پخش از راديو و تلويزيون و وسايل ديگر.
اغلب برنامه سازان و مديران حوزه هاي صدا و سيما يا از اين نوع قوانين بي اطلاع هستند و يا به علم اين كه اين نوع قوانين حوزه رسانه ملي را در بر نمي گيرد، از رعايت آن در برنامه هاي خود، شانه خالي مي كنند. به تعبير يكي از برنامه سازان تلويزيوني، برخي از نويسندگان يا تهيه كنندگان تلويزيوني كمتر در اين زمينه ها اطلاعاتي دارند و علاوه برآن، وقتي با اعتراض نويسنده يا سازماني نيز مواجه شوند، سعي مي كنند آن را حمل بر تبليغ كار حرفه اي فرد يا سازمان ياد شده قلمداد كنند و با استناد به قوانين بازرگاني صدا و سيما، از طرح عنوان فرد يا سازمان طفره بروند. چون اين شيوه كار را نوعي تبليغ مستقيم به نفع فرد يا سازمان دولتي يا غيردولتي از رسانه فراگيري چون راديو و تلويزيون مي دانند. ولي آيا آنان با اين ترفند مي توانند حقوق مؤلفان را نيز كتمان كنند؟
«ياسر هدايتي» شاعر و روزنامه نگار، با اشاره به پخش آثار مكتوب خود از راديو پيام و فرهنگ مي گويد: «تا به حال به اين شيوه پخش آثار از حوزه راديو اعتراض نكرده ام و تصور مي كنم اين شيوه استفاده از آثار فرهنگي ديگران به عنوان يك عرف شناخته شده در بين برنامه سازان و نويسندگان راديويي است. البته تجربه پيگيري چنين اعتراض هايي هم نتيجه مثبتي در برنداشته است. به نظر مي رسد در صورت تكرار چنين روش ناپسنديده فرهنگي در حوزه اطلاع رساني مي توان از طريق مدير برنامه يا تهيه كننده موضوع را دنبال كرد، اما شايد اقدام مثبتي اتفاق نيفتد و يا اين كه همان مطلب كوتاه هم در شرايط اعتراض از پخش در راديو حذف شود.
اين گفتار، نمايانگر آن است كه نويسندگان جوان يا پيشكسوت، چنانچه اثري از خود را در راديو يا تلويزيون مشاهده و يا بشنوند، قبل از آن كه در پي اعتراض به نحوه بازتاب آن باشند، در تكاپوي آن هستند تا مضمون به مخاطبان منتقل شود.
به عبارت ديگر مهم اين نيست كه عنوان يا اسم نويسنده از طريق شبكه راديويي يا تلويزيوني خوانده شود، بلكه نويسنده تمايل دارد پيشنهاد يا تحليل او به طريقي از اين رسانه به گوش ساير مخاطبان برسد. در حقيقت نويسنده اصلي با سكوت، رضايت خود را اعلام مي كند. اما برخلاف سكوت يا عدم اعتراض نويسندگان نسبت به پخش اثر از رسانه هاي شنيداري و ديداري، قانون به اين نوع تخلفات با ديده اغماض نگاه نمي كند. طبق ماده ۲۳ حقوق مؤلفان و مصنفان «هركس تمام يا قسمتي از اثر ديگري را كه مورد حمايت اين قانون است، به نام خود يا به نام پديد آورنده، بدون اجازه او و يا عالماً وعامداً به نام شخص ديگري غير از پديد آورنده نشر يا پخش يا عرضه كند، به حبس تأديبي از شش ماه تا سه سال محكوم خواهد شد.»
به باور برخي از مؤلفان، چون رسانه صدا و سيما يك سازمان فرهنگي ملي است، بنابر اين پيگرد چنين سرقت فرهنگي از منظر نويسندگان و مؤلفان شايد سرانجامي نداشته باشند. اما يك نكته را نبايد كتمان كرد كه تمامي پديد آورندگان برنامه هاي راديويي و تلويزيوني در قبال ارائه اثر به نام خود، برخلاف ذكر منبع يا سرقت فرهنگي آثار ديگران، مبالغي را براي نگارش برنامه دريافت مي كنند، بنابر اين پسنديده است قبل از هر نوع اقدامي براي استفاده از اين منابع، از مؤلفان يا پديدآورندگان آن اجازه اي براي نقل يا پخش اثر دريافت كنند. همه به ياد داريم كه تهيه كنندگان متون اوليه راديو در سال ۱۳۰۵ هـ.ش را استاداني چون ذبيح الله صفا و سعيد نفيسي، عهده دار بودند، بي گمان آنها نيز بنابه باور ما ايراني ها، سعي مي كردند از حوزه اطلاع رساني راديو، به نشر علم بپردازند. اما آيا نويسندگان فعلي راديو اينگونه عمل مي كنند؟
برخلاف ماده ۲۳ قانون حمايت از حقوق مؤلفان و مصنفان، هيچ سازمان حقوقي نيز از اين تخلف مستثني نيست، چون طبق ماده ۲۸ همان قانون، هرگاه متخلف از اين قانون شخص حقوقي باشد، علاوه بر تعقيب جزايي شخص حقيقي مسئول كه جرم، ناشي از تصميم او باشد، خسارت شاكي خصوصي از اموال شخص حقوقي جبران خواهد شد و در صورتي كه اموال شخص حقوقي به تنهايي تكافو نكند، مابه التفاوت از اموال مرتكب جرم جبران مي شود. اين ماده قانوني، مسئوليت حقوقي سازمان صدا و سيما را بيشتر مي كند، چرا كه اغلب تهيه كنندگان فارغ از عدم آشنايي از اين نوع قوانين حقوقي در تكاپوي آن هستند كه برنامه هاي راديويي و تلويزيوني خود را ارائه كنند در حالي كه در اين زمينه، آنچه كه مقبوليت رسانه اي را كه از منظر حرفه اي خدشه دار مي كند فرستنده پيام است نه تهيه كننده پيام، چون مخاطبان در عمل با پيام و رفتار حرفه اي فرستنده سروكار دارند و به يمن مشروعيت آن، پيام پيام دهنده را مي پذيرند.
«علي كدخدازاده» نويسنده برنامه هاي تلويزيوني و روزنامه نگار با اشاره به اين مسأله كه تلويزيون بارها از مطالب او در برنامه هاي خود استفاده كرده است، مي گويد: «هزينه پيگيري اين موضوع كه چرا رسانه هاي ملي منبع يا نويسنده مطالب را اعلام نمي كنند؟ آن قدر زياد است كه شايد از حوصله برخي از مؤلفان يا نويسندگان خارج باشد. به نظر من برخي مواقع هم دنبال كردن اعتراض نسبت به پخش يك موضوع بدون ذكر نام فرد نويسنده، شايد او را بزرگ جلوه مي كند.
در مواقعي كه تهيه كنندگان بخواهند پاسخگوي مسأله باشند، مي توانند در قبال نويسندگان چنين مطالبي مدعي اين موضوع شوند كه مطالب گردآوري شده را مستقلاً از همان منبع مورد مطالعه ادعايي شما تهيه كرده اند. عليرغم وجود اين پديده در رسانه هاي ملي، شايد شوخي باشد كه بخواهيم اين حق را دنبال كنيم.
بيشترمطالب پخش شده از من بدون ذكر عنوان، اغلب از طريق شبكه هاي تلويزيوني ۵ و ۳ بوده كه نيازي به اعتراض و پيگيري آن نداشته ام.» وي مي افزايد: «در برخي موارد، مطالب تحقيقي سازمان هاي مختلف دولتي و غيردولتي را كه دست اندركار توليد آن بوده ام بدون ذكر منبع و مآخذ از رسانه هاي ملي نقل كرده اند، حتي در يك مورد در زمينه تحقيق آسيب هاي اجتماعي، آماري را به اشتباه ارائه كرده بوديم كه بعدها آن را در شماره بعدي نشريه اصلاح كرديم، ولي همكاران رسانه اي بدون دست يابي به نشريه بعدي، همچنان همان آمار غلط را مطرح كردند. اين موضوع تنها به مطالب نوشتاري بنده ختم نمي شود، چندي پيش يكي از مداحان، شعري از شاملو را با ترجيع بند اضافي از طريق رسانه ملي ارائه كرد كه مورد اعتراض مسئولان سازمان صدا و سيما قرار گرفت. با اين حال معتقدم مگر نويسنده يك برنامه راديويي يا تلويزيوني چقدر دستمزد مي گيرد كه بنده نگران نقل مطلب خود يا ديگران باشم، به هرحال من هم به نوعي او را درك مي كنم!»
«محمدرضا منصوريان» تهيه كننده و مجري برنامه هاي تلويزيوني ورزشي براين باور است كه به ندرت اسم مطلب و يا نويسنده از طريق رسانه هاي شنيداري و ديداري مطرح شده است و شايد در برخي موارد مجريان و تهيه كنندگان چنين برنامه هايي صرفاً به محتوا و مضمون مطلب نويسنده پرداخته اند و كمتر در پي ارائه منبع و مآخذ آن بوده اند. اواين رويه را سال ها بنده در حوزه راديو و برنامه هاي ورزشي شاهد بوده ام، اما يك پيشنهاد منطقي دارم و آن اين است كه برنامه سازان راديويي يا تلويزيوني چنانچه قرار است مطلبي را از نويسنده اي نقل كنند كه در آن پيشنهاد يا توصيه كارشناسي ارائه شده بهتر است، منبع يا نويسنده آن را اعلام كنند تا چنانچه مسئولان يا مخاطبان اگر پيگير آن موضوع بوده اند، به راحتي بتوانند به مآخذ آن دسترسي پيدا كنند.
البته امكان دارد تمامي نويسندگان، كارشناسان و مسئولان ورزشي در زمينه طرح جامع ورزش ايران نكات تحليلي ارائه كرده باشند، در اين موضوع عام نيازي به طرح عناوين افراد نيست ولي وقتي نويسنده اي در زمينه نحوه برگزاري مسابقات توصيه خاصي را به جامعه ورزشي عرضه مي كند لازم است منبع يا نويسنده مطلب از طريق رسانه عمومي اعلام شود.» وي مي افزايد: «اين نوع شيوه اعلام نكردن عنوان نويسنده براي بنده كه حدود ۳۰ سال سابقه كار مطبوعاتي در حوزه ورزشي نويسي دارم، شايد آن چنان مهم نباشد چرا كه براي من اين مسأله مهم است كه مطلب نگاشته شده چقدر براي مخاطبان تأثيرگذار بوده است؟» وي مي افزايد: «قبلاً در مقام تهيه كننده برنامه هاي ورزشي از بنيانگذاران بررسي مطبوعات ورزشي بودم از اين رو سعي مي كردم حتماً حقوق مؤلفان را رعايت كنم، معمولاً نيز در تحليل و تفسيرهاي ورزشي رشته هاي كشتي و وزنه برداري و فوتبال با ذكر منبع و عنوان نويسنده از مطالب ديگران استفاده مي كردم. پيشنهاد مي كنم دست اندركاران توليد و پخش برنامه هاي راديويي اسم نويسنده يا منبع را ذكر كنند و وحشتي از اين نكته نداشته باشند. اين موضوع دو خاصيت دارد، يكي صداقت رسانه را در حفظ امانتداري نشان مي دهد و دوم اين كه بينندگان علاقمند به رسانه ها، مشروعيت آن رسانه را نسبت به ديگر پيام دهندگان بهتر قبول مي كنند. به هرحال اعتماد متقابل بين تهيه كننده پيام و مخاطب اين حس را ايجاد مي كند كه مطلب ارائه شده از قلم يك نويسنده يا كارشناس مطلع توليد شده است.»
شما به عنوان يك برنامه ساز يا تهيه كننده راديو يا تلويزيون از كدام طيف افراد بر شمرده در اين گزارش هستيد؟ قصد نداريم با اين گزارش مكتوب، وجدان هاي خفته شما را بيدار كنيم، ولي مي توانيم يادآور شويم كه اين خطاي نابخشودني تضييع حقوق مردم است كه نه تنها در اين دنيا بلكه در آخرت نيز قابل پيگيري است.