كليه بيمارستان هاي سراسر كشور به موجب قانون و آيين نامه ذكر شده مكلفند مورد و يا موارد وقوع مرگ مغزي را به مركز مديريت پيوند و بيماري هاي خاص وزارت بهداشت اطلاع داده تا اين مركز كارشناسان منتخب فوق را در هر شهر و يا شهرستان مربوطه براي معاينات مريض و اعلام آرا دعوت به همكاري كند
دكتر عليرضا عصمت -جراح قلب و عروق
حداقل ۵۷ عضو از اعضاي اصلي بدن يك انسان زنده را مي توان به انسان يا انسان هاي ديگر پيوند زد مخصوصا زماني كه يك فرد مي ميرد و جسم او براي وي كاربردي ندارد
تمامي بيمارستان هاي مجهز اعم ازدولتي و خصوصي مي توانند پيوند اعضا را براي نجات جان بيماران نيازمند پس از اخذ مجوز انجام دهند
پيوند اعضا هميشه و در تمام دوره ها بسيار بحث انگيز بوده و اختلاف نظرهاي زيادي در زمينه انتخاب اهداكننده مناسب، چگونگي پيوند، مرگ مغزي و... وجود داشته و دارد.
مسلما سوالات زيادي نزد پزشكان متخصص، حقوقدانان و اولياي بيماران و به طور كلي همه هموطنان و شهروندان وجود دارد كه پاسخگويي به اين سوالات، وضعيت قانوني پيوند اعضا را در ايران روشن كرده و بسياري از ابهامات را برطرف مي سازد. ما سعي داريم با مطرح كردن اين پرسش و پاسخ ها برداشت تازه اي نسبت به شرايط و قوانين عمل پيوند براي همه هموطنان فراهم كنيم:
۱- پيوند اعضا چيست؟ مرگ مغزي به چه معنا است؟ و آيا مي توان عضو يا اعضاي بدن يك انسان مرده را به انسان زنده پيوند زد و باعث شد كه شخص يا اشخاص نيازمند به يك كليه سالم يا قلب سالم، نجات پيدا كنند؟ دانش پزشكي نوين و مدرن دنيا امروزه چه پاسخي دارد؟
در جهان امروز به دليل پيشرفت علمي بشر در رشته هاي مختلف پزشكي اين امكان فراهم شده است. بيش از ۵۷ عضو از اعضاي اصلي بدن يك انسان زنده به انسان ديگري پيوند زده مي شود مخصوصا زماني كه يك فرد مي ميرد و جسم او براي وي كاربردي ندارد، وليكن مي توان عضو يا اعضايي از بدن اين فرد را براي انسان ديگري كه در حال حاضر زنده است استفاده كرد و به اصطلاح پزشكي امروز او را از مرگ نجات داد.
نظر به ضرورت امروزي، قانونگذار ايران در سال ۱۳۷۹ اجازه داده است كه از اعضاي بيماراني كه فوت مي كنند يا بيماراني كه مرگ مغزي آنها مسلم شده است براي پيوند به اعضاي بيماران نيازمند استفاده شود. اين موضوع در قانون پيوند اعضاي بيماران فوت شده يا مرگ مغزي شده به همراه سه تبصره به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيده است.
۲- در صورتي كه در علم پزشكي تخصصي امروز پيوند اعضا مجاز است آيا در قانون ايران چنين اجازه اي به صاحبان مريض، بستگان و وراث قانوني بيمار فوت شده و پزشكان متخصص داده شده كه با همكاري متقابل قانوني با يكديگر بتوانند كار پيوند اعضا را انجام دهند. مثلا يك فردي كه تصادف مي كند، بعد از تصادف دچار مرگ مغزي مي شود (Brain Death) و تمامي فعاليت هاي مغزي كورتيكال (قشر مغز)، ساب كورتيكال (لايه زير قشر مغز) و ساقه مغزي به طور كامل متوقف مي شود، در اين صورت مثلا مي توان قلب چنين بيماري را به يك انسان ديگر كه در هر لحظه ممكن است به دليل سكته قلب از بين برود به بدن ايشان پيوند زد و جان چنين فردي را نجات داد؟
هرگونه اقدام براي پيوند اعضا خلاف قانون نبوده بلكه همان طور كه اعلام شد قانونگذار نظر به ضرورت هاي زندگي امروزي و عدم مخالفت احتمالي موضوع با شرع مقدس اسلام اجازه داده است كه پزشكان متخصص معالج بتوانند پيوند عضو يا اعضا را انجام دهند و اين موضوع امروز جرم محسوب نمي شود. البته انجام اين اعمال شرايط و حدودي دارد كه طبق قانون، پزشكان معالج بيمارستان هاي مربوطه و اولياي بيماران بايد به طور كامل و دقيق رعايت كنند. در غير اين صورت با متخلفان برخورد قانوني خواهد شد.
۳- اعضاي كدام دسته از بيماران را مي توان براي پيوند اعضاي بيماران نيازمند استفاده كرد؟
در پاسخ به اين سوال بايدگفت كه در قانون بيماران به دو دسته تقسيم مي شوند:
دسته اول بيماران فوت شده و دسته دوم بيماراني كه مرگ مغزي آنان مسلم شده است.
راجع به دسته اول بايد گفت، هنگامي كه يك انسان دچار مرگ مي شود از نظر پزشكي اين امكان وجود دارد كه اعضاي او را مانند قلب، كبد، كليه و... برداشت و براي بيمار نيازمند ديگري كه عضو وي در حال از بين رفتن ۱۰۰ درصد است استفاده كرد و بديهي است چنين بيماري مي تواند با استفاده از عضو بيمار مرده دوباره به زندگي ادامه دهد.
دسته دوم بيماراني هستند كه در اثر يك حادثه ناگهاني، مغز آنان از كار افتاده ولي بقيه اعضاي بدن آنان مانند قلب و كليه و... قابل بهره برداري براي بيماران نيازمند است. توضيح بيشتر اينكه در حالت مرگ مغزي (Brain Death) پزشكان اعلام مي دارند كه اين بيمار با توجه به اينكه دچار مرگ مغزي شده امكان بازگشت به زندگي براي وي وجود ندارد وليكن عضو يا اعضايي از بدن وي در صورتي كه بيمار ديگري دچار مرگ مغزي نباشد و مغز وي سالم باشد، مي تواند براي وي استفاده شود.
۴- كدام دسته از بيمارستان ها مجازند مجوز انجام عمليات پزشكي اعضا را اخذ كنند؟ بيمارستان هاي دولتي، بيمارستان هاي خصوصي و يا هر دو؟ مستندات قانوني چيست؟
در ماده واحده قانون پيوند اعضا حكم عام وجود دارد و اين حكم عام شامل بيمارستان هاي دولتي و غيردولتي مي شود.
بديهي است كه در اين موضوع و در اين ماده واحده هيچ گونه منعي براي بيمارستان هاي خصوصي وجود ندارد وليكن نكته مهم در اين قضيه اين است كه بيمارستان هاي خصوصي در صورت تمايل به راه اندازي مركز پيوند اعضا لازم است تجهيزات كافي و استانداردهاي لازم پزشكي را داشته باشند. بديهي است بيمارستان هاي مجهز خصوصي علاوه بر بيمارستان هاي مجهز دولتي مي توانند از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي كشور مجوز قانوني را دريافت كنند. ناگفته نماند امروزه از سياست هاي كلان دولت جمهوري اسلامي ايران به ويژه در برنامه هاي سوم و چهارم توسعه فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و... ايران در نظر بوده و هست كه از حجم كيفي و كمي سيستم هاي دولتي كاسته و اشخاص حقيقي يا حقوقي به صورت خصوصي فعاليت هاي روزافزون تري داشته باشند.
لذا در راستاي همين اجراي سياست هاي كلان در كشور بوده است كه قانونگذار در ماده واحده قانون پيوند اعضا مصوب ۱۳۷۹ اجازه داده است كه تمامي بيمارستان هاي مجهز اعم ازدولتي و خصوصي بتوانند پيوند اعضا را براي نجات جان بيماران نيازمند پس از اخذ مجوز انجام دهند.
۵- تشخيص مرگ مغزي با كدام مرجع قانوني است؟ آيا هر بيمارستاني مي تواند هم مرگ مغزي را تشخيص و هم پيوند اعضا را انجام دهد؟ در قانون، كدام مرجع صلاحيت اين كار را دارد؟
تشخيص مرگ مغزي مطابق با تبصره ۱ ماده واحد قانون پيوند اعضا، توسط كارشناسان خبره و منتخب وزارت بهداشت صورت مي گيرد. اين پزشكان مطابق آيين نامه اجرايي قانون پيوند اعضا مصوب ۱۳۸۱ متشكل از چهار پزشك متخصص به شرح ذيل هستند:
۱)يك نفر متخصص نورولوژي ۲) يك نفر متخصص جراحي مغز و اعصاب ۳) يك نفر متخصص داخلي ۴) يك پزشك متخصص بيهوشي. اين پزشكان به صورت جداگانه بيمار را معاينه كرده و در صورت اتفاق آرا در اعلام مرگ مغزي، مرگ مغزي بيمار مسلم خواهد بود. فقط در اين صورت اجازه داده مي شود عضو يا اعضايي از بدن بيمار مرگ مغزي شده به بيمار نيازمند ديگر پيوند زده شود.
۶- در صورتي كه بيمارستان هاي دولتي يا خصوصي و ساير مراكز مجاز درماني كشور با مرگ مغزي بيمار يا بيماراني روبه رو شوند اولين تكليف قانوني آنان چيست؟
كليه بيمارستان هاي سراسر كشور به موجب قانون و آيين نامه ذكر شده مكلفند مورد و يا موارد وقوع مرگ مغزي را به مركز مديريت پيوند و بيماري هاي خاص وزارت بهداشت اطلاع داده تا اين مركز كارشناسان منتخب فوق را در هر شهر و يا شهرستان مربوطه براي معاينات مريض و اعلام آرا دعوت به همكاري كند.
لذا مشاهده مي شود كه هر بيمارستاني خود به خود نمي تواند شخصا پس از وقوع مرگ مغزي آن را مسلم تشخيص دهد و حتي با داشتن مجوزهاي لازم اقدام به پيوند اعضا كند بلكه بر عكس در قانون و آيين نامه فوق دو مركز و دو مرجع جداگانه و تفكيك شده براي تشخيص مرگ مغزي و پيوند اعضا پيش بيني شده است كه هر يك بايد جداگانه طبق دستورالعمل هاي قانوني مربوطه انجام وظيفه كنند كه در صورت تخلف نيز پيگردهاي قانوني دارد.
۷- آيا اشخاص زنده مي توانند براي اهداي عضو و يا اعضاي خود پس از فوت و يا مرگ مغزي وصيت نامه قانوني معتبر تنظيم كنند؟
در ارتباط با اينكه آيا هر انساني قبل از فوت مي تواند وصيت نامه اي براي اهداي عضو يا اعضاي بدن خود پس از مرگ، به بيمار يا بيماران نيازمند داشته باشد، بايد گفت كه جواب مثبت است. هم در مقررات قانوني مواد مفصلي راجع به وضعيت وصيت نامه تعيين و وضع شده و هم در ماده واحده قانون پيوند اعضا موضوع وصيت بيمار و يا موافقت ولي متوفي(وراث كبير قانوني متوفي) قيد شده است. مواد قانوني قانون مدني ايران راجع به وصيت عبارتند از مواد ۸۲۵ تا ۸۶۰ اين قانون. قانونگذار در ماده ۸۲۶ تا ۸۲۷ دو نوع وصيت را به رسميت شناخته است: يكي وصيت تمليكي و ديگري وصيت عهدي كه البته به نظر مي رسد وصيت انسان راجع به اهداي اعضا پس از فوت وي وصيت عهدي است و اما راجع به شيوه هاي وصيت نامه بايد گفت مقرراتي در قانون امور حسبي ايران پيش بيني شده است كه بدوا دو نوع وصيت نامه به ذهن متبادر مي شود: اول وصيت نامه رسمي و دوم وصيت نامه عادي، ليكن وصيت نامه اي كه قانونا به صورت محكم و دقيق قابل اجرا و لازم الاجرا باشد، وصيت نامه رسمي و تنظيمي نزد سردفتر اسناد رسمي است. بديهي است در چنين حالتي مخاطرات صاحبان بيمار و نيز پزشكان متخصص معالج در مراجع قضايي و غيرقضايي بسيار كمتر خواهد بود.
۸- در صورتي كه بيمار فوت شده و يا دچار مرگ مغزي شده باشد وصيت نامه اي دال بر اهدا ي عضو يا اعضاي بيمار موجود نباشد آيا وراث كبير قانوني وي شخصا مي توانند موافقت قانوني خود را براي پيوند اعضا مورث (شخص فوت يا دچار مرگ مغزي شده) به بيمار نيازمند اعلام كنند؟
به بيمارستان هاي خصوصي كه مجوزهاي لازم براي پيوند اعضا را دارند توصيه مي شود كه در درجه اول از وصيت نامه هاي رسمي بيماران استفاده كرده و آنان را براي تنظيم وصيت نامه رسمي نزد سردفتران اسناد رسمي تشويق و ترغيب كنند. ضمنا در صورتي كه وصيت نامه اي از ناحيه بيمار فوت شده موجود نباشد مطابق نص صريح ماده واحده قانون پيوند اعضا ولي متوفي(وراث كبير قانوني متوفي) مي توانند به پزشكان متخصص معالج اجازه دهند كه عضو يا اعضايي از بيمار فوت شده را به بيمار نيازمند ديگر پيوند دهند كه البته اخذ رضايت نامه كتبي محضري از اين وراث توسط بيمارستان و پزشكان پيوند اعضا اكيد توصيه مي شود.
۹- آيا فرد زنده مي تواند وصيت كند كه پس از مرگ او اعضاي وي در صورتي كه براي نجات جان فرد ديگري لازم باشد فروخته شود و پول بين وراث تقسيم شود يا اينكه چنين امري معامله نامشروع وغيرقانوني است؟
در ارتباط با اينكه انسان زنده مي تواند وصيت كند كه پس از مرگ اجزاي بدن وي به نيازمندان پيوند اعضا فروخته شود و پول آن به عنوان سهم الارث بين وراث وي تقسيم شود بايد گفت اين موضوع چندان وجاهت قانوني و شرعي ندارد و نمي تواند چنين وصيت نامه اي را قانونا تنفيذ و لازم الاجرا كرد.
۱۰- پزشكان و بيمارستان هايي كه قصد راه اندازي بخش پيوند اعضا را دارند، چه اسناد و مداركي قانونا بايد از دنور و يا وراث كبير قانوني وي دريافت كنند؟
پزشكان متخصص معالج و بيمارستان هاي مربوطه بهتر است بهترين روش را در انجام پيوند اعضا برگزينند و از جمله از دنورها وصيت نامه هاي رسمي تنظيمي در دفتر اسناد رسمي را مطالبه كنند تا در صورت استفاده براي بيمار نيازمند اين پزشكان محترم معالج دچار سردرگمي و گرفتاري هاي عديده قضايي و غيرقضايي نشوند.