Hamshahri Newspaper

از ميان گونه هاي مختلف ميراث معماري برجاي مانده از قرون گذشته، كاخ ها را كمتر از مساجد، مدارس، كاروانسراها و حتي كمتر از مقابر مي توان پابرجا يافت.
ماندن بناها و پايداري آنها را عوامل متعددي تضمين مي كنند كه يكي از مهمترين اين عوامل، نحوه برخورد و نوع نگاه مردم جامعه اي است كه اين بنا در آن احداث شده است. اعتقادات مردمي كه كمك به تعمير مساجد و مكانهاي مذهبي را موجب ثواب اخروي و خير زندگي مي دانند و با نذورات و وقفنامه ها، تكايا و معابد و مدارس را تا قرن ها زنده و پررونق نگه مي دارند عامل مهمي در ماندن اين گونه هاي ميراث معمارانه است و مقايسه كنيد با تصور و نگاهي كه توده جامعه گذشته ايران نسبت به كاخ و پادشاه داشته اند. عوامل ديگري نيز در از بين رفتن زودرس كاخ ها مؤثر بوده اند.
«به نظر مي رسد كه قاعده چنين بوده كه احتياط هايي كه در مساجد، مدارس، كاروانسراها و ديگر بناهاي عمومي براي حصول اطمينان از استحكامشان مراعات مي شده، در ساختمان كاخها چندان به كار بسته نمي شده است. علاوه بر اين، نه تنها هيچ گونه توجيه مذهبي براي ساختن آنها وجود نداشت، بلكه در رفاه عمومي نيز نقشي نداشته اند. به نظر مي رسد كه بسياري از كاخ ها با سرعتي برق آسا و حتي با مصالحي ارزان و نامرغوب ساخته شده باشند. سيماي خارجي اين بناها بيش از دوام آنها مد نظر بوده است... اقامت در كاخ پيشينيان براي يك سلطان بيشتر يك استثنا بوده تا يك قاعده. گاه اين كاخ ها چنان اهمال كارانه ساخته شده بودند كه به ندرت تا پايان عمر بانيان آن بر پا مي ماندند. چندان نادر نبود كه حاكمي كاخ پيشينيان خود را يا براي اثبات اهميت خود و يا براي به كارگيري مجدد مصالح ارزشمندي كه از اين طريق به دست مي آمد، تخريب كند....»(۱)
ميراث معماري ما همچون ديگر جلوه هاي ميراث فرهنگي، روشنگر وجهي از هويت تاريخي ما هستند. همين وضعي كه كاخ هاي برجاي مانده از دورانهاي تاريخي و باستاني ما دارند خود، گوشه اي از فرهنگ اين سرزمين را بيان مي كند.
اما مرمت گران و احياكنندگان مواريث فرهنگي، از آنجا كه هر اثر را منبع اطلاعات ارزشمندي از تاريخ و فرهنگ مي دانند، همه بناها را آباد و زنده مي خواهند. هر گوشه از هر بناي تاريخي را اگر بتوان دانست كه زماني چگونه بوده است، روزي در حل معمايي از تاريخ و تفكر فرهنگ ما به كار خواهد آمد. پس همه شواهد و مدارك را بايد براي مرمت و حفاظت بناها در نظر داشت؛ حتي مينياتورها را.
در نگاه اين مقاله، مينياتورها را چون شواهدي بر معماري و به خصوص معماري كاخي در نظر مي گيريم. از اين منظر دوره تيموري به عنوان دوره خاصي از تاريخ، بسيار تعيين كننده خواهد بود.
دوران تيموري، هم در نگاه تاريخ نگاران هنرهاي تجسمي و هم مورخان معماري، دوره اي است بسيار مهم. از يك سو، نقطه اوجي است در نگارگري و از ديگر سو، مقدمه ساز معماري درخشان دوره صفوي است. از سويي عصر كمال الدين بهزاد است نابغه نگارگري تمام دوران ها و از سوي ديگر دوره شاهكارهاي معماري سرآمد معماران آن عصر يعني قوام الدين شيرازي است.
مينياتورهاي دوره تيموري را از اين جهت مي توان سندي گويا بر معماري ايران دانست كه اصولاً، معماري در آن روزگار توجهي بسيار يافته بود.
«تيمور شيفته عمارات عالي بود. با نظم و ترتيب به گردآوري همه نوع استاد كار پرداخته آنان را روانه سمرقند ساخت. تسخير قسمت اعظم آسيا ثروت بيكران و كارگر و مصالح مخصوص فراوان در اختيار وي گذاشت. ليكن ظرافت طبع و مهارت معماري ايراني بر همه اين امكانات غلبه داشت. با گردآوردن همه اين منابع در سمرقند، تيمور به سرعت دست به ساختن مجموعه بناهاي شگفت آوري زد. ميدان مركزي سمرقند به نام ريگستان يكي از مراكز بزرگ شهري گرديد كه تا آن زمان جهان به چشم خود ديده بود.
مهندسان كاركشته و معماران لايق از سراسر قلمرو وسيعش، فارس و عراق و آذربايجان و دمشق و بغداد و به علاوه صدها تن سنگ تراش از ديار هند جمع آوري شدند.»(۲)
منابع مكتوب و نوشته هاي مورخان، شهرت عالمگير و وجوه شاهانه بناهاي عالي تيموري را ثبت كرده اند. سمرقندي درباره عمارت باغ سفيد هرات مي نويسد: «حضرت خاقان(شاهرخ) فرمان داد تا در شمال غرب هرات، در مكاني كه پيش از اين باغ سفيد شهرت داشت، معماران عالم و بنايان قادر درگاه، زمين وسيعي بسازند به وسعت اميد و عمارتي به ارتفاع اوج فلك...»(۳). نظام الدين شاهي درباره بناي عظيم آق سراي گفته است: «آن بناي عالي و ايوانش از ۷ فرسخ (۴۲ كيلومتر) دورتر ديده مي شود.»(۴) و حافظ ابرو در مورد آن بنا نوشته كه: «طاق و رواق آن در بلندي به عيوق مي رسد.»(۵) مورخان از خشم تيمور مي نويسند آنگاه كه دريافت مدرسه سراي ملك خاتون از قسمت مقدم مسجد جامع بلند تر ساخته شده است. شرف الدين علي يزدي در مورد اين مسجد جامع گويد: «فرمان عالي براي ساختن آن بنا كه مي بايد سر بر آسمانها سايد صادر شد.»(۶) «تيمور فرمان داد كه: بر آنم تا مسجد جامعي در سمرقند بسازم كه در همه مملكت همتايي نداشته باشد. اما هرچند اين مسجد در هر گوشه آن مناره اي قد برافراشته و گنبدش با مرمر صيقل يافته پوشيده شده بود و بام آن بر فراز ۴۶۰ ستون قرار داشت ولي آن سان كه وي انتظار داشت، جالب جلوه گر نشد، لذا براي عبرت ديگران و تنبيه طراحان كم جرأت، معماران بنا را بكشت.»(۷)
چنين بسيج بزرگي براي ساختن، نمي توانسته ديگر شئون فرهنگي و اجتماعي را تحت تأثير قرار ندهد. نگارگري اين دوران كه با حمايت هاي دربار تيمور و جانشينان او چون شاهرخ و الغ بيك و بايسنقر و ابوسعيد به قله هاي اوج خود رسيد مكتب هرات و تبريز را معروف كرد، از دو وجه تحت تأثير اين اوضاع قرار گرفت. اول اينكه بيش از پيش به نشان دادن فضاهاي معماري و بناها در تابلو پرداخت و ديگر اينكه تركيب بندي و آرايش تابلو، متأثر از معماري تيموري، بسيار ساختاري و هندسي شد.
مصور كردن كتب مشهوري چون شاهنامه فردوسي و خمسه نظامي، محملي بود براي جلوه كردن هنر نگارگران آن دوران. در بررسي اين آثار كه مجالس و رويدادهاي داستان هاي كتب را تصوير مي كنند، مي توان ديد كه عناصر معماري و فضاسازي هاي مهندسي، بروزي پررنگ دارند و همه داستان، گويي در ظرفي از بناها، ديوارها و فضاهاي درون و برون روايت مي شود.
در تابلوي اسكندر و هفت مرد حكيم، مينياتوري متعلق به اوايل قرن دهم هجري قمري، منسوب به كمال الدين بهزاد، استاد بي همتاي تاريخ نگارگري ايران، صحنه اي از اسكندرنامه نظامي مصور گشته است و البته به خوبي مي توان ديد كه نقاش، در پي آن نبوده كه صحنه اي از قرن دوم و سوم پيش از ميلاد مسيح و دربار اسكندر را بازسازي كند. به اعتبار آن «يا مفتح الابواب» نوشته شده بر سر درب اندروني كاخ و به اعتبار همه آنچه در تابلو ديده مي شود، تصوير اين حكايت، روايتگر معماري، پوشش، تركيب انساني آدم هاي كاخ، درونيان و بيرونيان و گوشه اي از اجتماع دوران خود بهزاد است و نه اسكندر. چنانكه چهره ترسيم شده اسكندر در اين تابلو را، تصويري از سلطان حسين بايقرا مي دانند.»(۸)
داستان نظامي، گويي تنها بهانه اي بوده تا داستان شكوه هنر و معماري تيموري - كه قطعاً خود هنرمندان آن روزگار نيز مي دانسته اند كه تا چه اندازه موجب مباهات است - روايت گردد و جاودانه بماند. حركتي كه در تابلو وجود دارد، از بيرون كاخ تا ورودي حياطي كه محل ديدار رسمي شاه است و در ادامه به فضاهاي ديگري مي رسد كه لابد محل زندگي خصوصي دربار است و رنگ و تزئينات و گره چيني هاي متنوعي كه با دقت ترسيم شده تا همچون سندي براي آيندگان بماند و بالاخره معماري نازك و ساختاري و ظريف كه مشخصه دوران تيموري است.
در مقام علاقه مند مرمت و حفاظت بناهاي تاريخي و ميراث فرهنگي، در جستجوي هر آنچه به كار بازسازي زيبايي ها و ارزش هاي تاريخ فرهنگ ايران بيايد، يافتن منبعي كه از معماري گذشته اين سرزمين حكايت كند، فرصت مغتنمي است، به ويژه آن كه اين روايت، به دل انگيزي و تردستي مينياتور تيموري ادا شود.
روح الله اماني مهر، عضو شوراي بين المللي بناها
و محوطه هاي تاريخي- ايكوموس ايران

۱- روبرت هيلن برند: معماري اسلامي، ترجمه دكتر باقر آيت الله زاده شيرازي. ص ۳۷۷-۳۷۸ ‎/ ۲- آرتور پوپ: معماري اسلامي، ترجمه كرامت الله افسر. ص ۲۳۲- ۲۳۳ ‎/ ۳- ليزا گلمبك - دونالد ويلبر : معماري تيموري در ايران و توران، ترجمه كرامت الله افسر- يوسف كياني ص ۲۷۶ ‎/ ۴- همان. ‎/ ۵- همان. ‎/ ۶- همان. ‎/ ۷- آرتور پوپ: معماري اسلامي، ترجمه كرامت الله افسر ص ۲۳۲-۲۳۳ ‎/ ۸- شيلا كنباي. نگارگري ايراني، ترجمه دكتر مهناز شايسته فر، ص ۷۵