الهام صادقي
نخستين پيش همايش سراسري استادان، محققان، مؤلفان و مترجمان حوزه هاي فلسفه، كلام، اديان و عرفان با عنوان «اسما» در پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي در روز چهارشنبه هشتم مهرماه سال جاري در حالي كه حدود چهل تن از استادان درجه اول رشته هاي فلسفه، كلام، اديان و عرفان دعوت شده بودند تشكيل شد.استادان در آن عصر پاييزي دور هم گرد آمده بودند تا پيشنهادهاي خود را در خصوص مباحث مهمي كه بايد در دومين همايش سراسري استادان، مؤلفان، محققان و مترجمان اين حوزه در اسفند ماه برگزار مي شود، بيان كنند.
اين جلسه با قرائت آياتي از كلام الله مجيد توسط دكتر غلامرضا اعواني استاد و رئيس مؤسسه پژوهشي حكمت و فلسفه شكل رسمي به خود گرفت. در ابتدا دكتر مهدي گلشني رئيس پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي و رئيس همايش «اسما »با بيان اين مطلب كه اين همايش به پيشنهاد شوراي بررسي متون و كتب علوم انساني كه سالها پيش نقد كتب علوم انساني را در دانشگاهها برعهده داشت و با همكاري پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها (سمت)، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي و دانشگاه علامه طباطبايي برگزار مي شود ،هدف از برپايي اين همايش را شنيدن نظريات و پيشنهادهاي استادان و صاحب نظران اين حوزه ها، تعيين نقاط قوت و ضعف و تعيين اولويت هاي ترجمه و تنقيح متون، مشخص كردن خلأ هاي موجود در اين زمينه، شناخت ضرورت ها و اولويت هاي اين عرصه و نهايتاً تدوين و ترسيم افق هاي ميان مدت و كوتاه مدت آموزشي و پژوهشي دانست و در ادامه گفت: «جهت دستيابي به اين اهداف مطالعه پيشينه توسعه، تحول كمي و كيفي و بالاخره ساختار منابع درسي و آموزشي حوزه هاي فلسفه، كلام، اديان و عرفان در سطح دانشگاه و حوزه هاي علميه امري ضروري است.»
گلشني با اشاره به اين مطلب كه دانشجويان علوم انساني قادر به استفاده از متون به زبان اصلي چه به زبان عربي و چه به زبان هاي غربي نيستند و اين كه در برخي از رشته ها منابع بسيار قديمي و بدون در نظر گرفتن تغيير و تحولات موجود و به روز شدن مطالب است، تصريح كرد: «فقدان مطالعات تطبيقي در اين چهار حوزه يكي ديگر از مشكلات مهمي است كه بايد به دقت مورد بررسي قرار بگيرد و در اين ميان تأليف، تدوين و ترجمه آثار و منابع جديد و يا تنقيح آثار و متون فلسفي- كلامي از اهميت بالايي برخوردار است و نقش بسياري دارد.»
رئيس پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، با ابراز تأسف از بي توجهي جامعه نسبت به رشته هاي علوم انساني و نقش مهم اين علوم در علم و تكنولوژي، بحث هاي فلسفي را در كشور كاملاً  ايزوله شده و منزوي دانست و تخصيص بودجه و امتيازات كم را جهت ترويج و تعامل علوم انساني با ساير رشته ها برخلاف مشي دانشگاهها در كشورهاي اروپايي و غربي ذكر كرد.
دكتر گلشني، مجموعه مقالات چاپ شده از اساتيد پژوهشگاه را در سال گذشته در مجلات علمي يك صد مقاله عنوان كرد و گفت:« تنها يك مقاله از مجموع آنها در يك مجله آلماني منتشر شده است. در حالي كه ملاك براي رتبه علمي در هر رشته تعداد مقالات علمي چاپ شده در مجلات خارجي است و اين باعث شده است كه ما در علوم انساني ضعيف تر از مصرو تركيه باشيم.»
پس از سخنان رئيس همايش ،دكتر حسين كلباسي مدير گروه فلسفه پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي و دبير همايش اسما رشته كلام را در دست گرفت و نكاتي چند در خصوص اهداف كلي اين همايش يادآور شد.
كلباسي افزود: «از بهمن ماه سال گذشته كار كارشناسي اين همايش با همكاري تعداد زيادي از اساتيد آغاز شد و از حدود يك ماه پيش دعوت نامه ها براي اساتيد ارسال شد و عناوين اصلي و فرعي توضيح داده شد تا بررسي كارشناسانه اي در مورد آسيب شناسي اين همايش صورت گيرد.»
وي محور هاي اين همايش را شامل تأليف، تدوين، شرح و تنقيح متون و منابع ازجمله شيوه نگارش و ادبيات متون آموزشي و جستجوي الگوي مناسب، وضعيت منابع موجود، وضعيت چاپ و نشر و الگوهاي سنتي و جديد متون در چهار حوزه فلسفه، كلام، اديان و عرفان در حوزه و دانشگاه دانست. طبقه بندي متون و منابع آموزشي به لحاظ اعتبار، مقبوليت و تناسب مقاطع مختلف تحصيلي، ترجمه متون و منابع شامل آسيب شناسي ترجمه متون و منابع آموزشي از آغاز تاكنون، كيفيت و وضعيت آنها، قابليت متون و منابع موجود ترجمه شده و آموزش و تدريس متون و منابع در رابطه با به روز بودن متون و منابع آموزشي نسبت به معيارهاي بين المللي، ميزان جامعيت متون و منابع در انتقال مطالب به مخاطب و وضعيت متون و منابع آموزشي در مقايسه با مقررات و قوانين آموزشي را از ديگر محورها و اهداف همايش بر شمرد.
دكتر كلباسي گفت: «اين همايش در چهار محور اصلي خود به عرضه مقاله، بحث و گفتگو در كميسيون هاي ويژه و تعامل تجربيات استادان و محققان با يكديگر اختصاص يافته است.»
پس از سخنان رئيس و دبير همايش، هر يك از استادان نظرات، پيشنهادات و انتقادات خود را در خصوص مباحثي كه بايد در اين همايش مورد توجه قرار گيرد از جمله مباحث مربوط به منابع و متون آموزشي فلسفي و موقعيت علوم انساني در چهار حوزه، فلسفه، كلام، اديان و عرفان بيان كردند.
نخست دكتر احمد احمدي؛ رئيس مركز تدوين كتب علوم انساني(سمت) در اين باره سخن گفت؛ وي توجه به متون و آشنا كردن نسل جوان با متون فلسفي و ديني را از جمله مباحثي دانست كه بايد در اين همايش به آن پرداخت و گفت: «ما بايد در اين مورد در دو زمينه كار كنيم ؛اول متوني كه مناسب است تا دانشجويان با آن آشنا شوند چرا كه بايد متناسب با هر رشته متوني از گذشتگان انتخاب شود كه در ارتباط با آنان باشد و در اين خصوص بسياري از متون بايد مورد توجه قرار گيرند؛ دوم معرفي دانشمندان شناخته شده كه داراي متوني در اين خصوص هستند.»
دكتر مهدي محقق رئيس انجمن آثار ومفاخرفرهنگي نيز در خصوص مباحثي كه بايد در اين همايش مورد توجه قرار بگيرد گفت: «هر كدام از اساتيد بايد در مورد مباحث موجود در فلسفه و موقعيت كنوني كار ميداني انجام دهند.همچنين بايد در اين همايش وضعيت فعلي فلسفه، كلام، عرفان و اديان مورد بحث و بررسي قرار گيرد كه در اين خصوص وجود هماهنگي براي كسب نتيجه مطلوب و هماهنگ امري لازم و ضروري است تا نتايج به صورت دستور عملي براي مراكز دانشگاهي و تحقيقي درآيد.»
وي افزود: «بررسي پيشينيه، ترجمه متون و منابع فلسفي به تنهايي مورد استفاده نيست بلكه اين موارد بايد زمينه ساز آن باشد تا ما بتوانيم ترجمه هاي از هم گسسته را هماهنگ كنيم. پس اگر قرار باشد نقصي را برطرف كنيم بايد تلاش كنيم تا كار تازه اي در اين خصوص انجام دهيم.»
دكتراحمد بهشتي عضو هيأت علمي گروه فلسفه دانشكده الهيات دانشگاه تهران درخصوص توسعه رشته فلسفه نسبت به سالهاي قبل از انقلاب گفت: «اين رشته نسبت به گذشته و قبل از انقلاب توسعه زيادي يافته است، زيرا در سالهاي پيش از انقلاب اين رشته تنها در دانشكده الهيات دانشگاه تهران و الهيات دانشگاه مشهد ارائه مي شده و در حال حاضر در اكثر دانشگاههاي دولتي و همچنين دانشگاه آزاد اسلامي تدريس مي شود. البته اين گسترش محسنات و معايب زيادي با خود به همراه دارد. مثلاً دانشجويان در دانشگاه آزاد بايد در قبال يادگيري اين رشته شهريه زيادي بپردازند، كه اين مسئله از نقاط ضعف رشته هاي علوم انساني از جمله فلسفه است.»
دكتر طوبي كرماني كه يكي ديگر از استادان مدعو اين جلسه بود گفت :«سه مقوله استاد، دانشجو و متون درسي مي تواند سه حلقه مهم در امر آموزش باشد. درخصوص مقوله كتاب، طبيعي است كه ما با مشكل مواجه هستيم. زيرا به دلايل مختلف قادر به ترجمه كتاب هاي مرجع در اين زمينه نيستيم. چون فلسفه ما و كشورهاي اسلامي، متفاوت با ساير كشورهاي جهان است. همچنين در بحث ساده نويسي اگر چه به روز نوشتن مطالب خوب است اما اين امر در كتب  فلسفه و اديان امري متفاوت است، ما بايد متوجه باشيم كه نياز كنوني ما بحث هاي جديد است. به اعتقاد من اساتيد پيشكسوت حرف اول را مي زنند، اما از آن رو كه گاهي اوقات اين مباحث باعث ايجاد تعلق خاطر در افراد مي شود بهتر است كه در برگزاري اين سمينار از كارگاه ها و ديدگاه هاي جوانان نيز استفاده كنيم.»
آيت الله سيدمحمدخامنه اي رئيس بنياد حكمت اسلامي صدرا در مورد مطالب عنوان شده در مورد منابع و كتاب هايي كه اكنون در سطح دانشگاه ها و مراكز آموزش عالي تدريس مي شود گفت: «كتاب تنها بخشي از كار است و دست اندركاران امر آموزش از جمله وزارت علوم، تحقيقات و فناوري بايد به مقوله استاد و دانشگاه توجه بيشتري نشان دهند و مدرسان را بيشتر مورد توجه قرار دهند. اينكه يك مدرس بايد از چه صافي هايي بگذرد تا علم و دانش او مورد آزمون قرار گيرد از موارد مهمي است كه بايد در اين همايش مطرح شود.از مهمترين مشكلات آموزشي فلسفه در كشور ما عدم وجود تفكر و پژوهش در اين زمينه است. روش فلسفي ما مبتني بر امر تحقيق نيست و پژوهش در اين خصوص به دانشجو آموخته نمي شود بلكه آنان تنها فرامي گيرند كه چگونه به منابع موجود اكتفا كنند. همچنين عدم هماهنگي ميان آموخته هاي فلسفي افراد با آنچه در بافت سنتي و فرهنگي جامعه جاري است از ديگر مشكلات موجود در اين خصوص است. »
دكتر كريم مجتهدي استاد پيشكسوت فلسفه دانشگاه تهران پيرامون موضوعاتي كه بايد در همايش اسما مورد بررسي قرار گيرند، گفت:«غرق شدن در جزئيات و حيطه اي خاص باعث دور شدن از مسئله اصلي كه بايد مورد توجه قرار گيرد مي شود. ما بايد مسائل كاذب را كنار بگذاريم و ميان مسائل كاذب، تشريفاتي، صوري و مسائل واقعي تمايز قائل شويم. بايد توجه داشت در اينجا به طور كلي مسئله علم مطرح است بايد ماهيت آن براي افراد مشخص شود.»
وي افزود: «فلسفه تكنيكي براي آماده سازي علم است تا افراد بدانند چگونه با مسائل امروزي روبه رو شوند. اگر اين مسائل روشن نشود با اضافه كردن يا تغييردادن متن و عنوان يك درس، ما كاري از پيش نخواهيم برد. ما بايد زيربناي كلي اعتقاد به تحقيق، پژوهش و آينده را مورد بررسي قرار دهيم، زيرا اساتيد با انجام اين كارها مي توانند خدمت بيشتري به جامعه كنند و تا مسائل فرهنگي لااقل طرح نشود نتايج مطلوبي حاصل نخواهد شد.»
دكتر نصرالله پورجوادي، مدير سابق نشر دانشگاهي و استاد دانشگاه، در خصوص منابع و متوني كه بايد در هر مقطع جهت آموزش به دانشجويان، مورد توجه قرار گيرد، گفت: «بايد توجه كنيم كه در هر دوره اي چه در تمدن اسلامي و چه در غرب كتاب هاي درسي خاصي جهت تدريس در هر رشته مد نظر بوده است. به عنوان نمونه در رشته تصوف و عرفان رساله قشيريه به عنوان كتاب درسي در زمان خاصي نوشته و تدريس مي شده است. ما بايد ببينيم عصر حاضر اقتضاي چه نوع از كتاب هاي درسي را مي كند. مثلاً اگر مي خواهيم فلسفه غربي و يا اسلامي تدريس كنيم نيازمند چه كتاب هايي هستيم؟ آيا تدريس شرح منظومه براي دوره كنوني مناسب است؟»
وي با تأكيد بر اين مسئله كه ما بايد بدانيم فرضاً براي تدريس تمدن اسلامي و يا فلسفه اسلامي به دانشجويان از چه كتاب هايي بايد استفاده كنيم تا ساخت مناسبي از فلسفه اسلامي، كلام اسلامي و عرفان به آنها بدهد، تصريح كرد: «متأسفانه ما كتاب مناسبي در اين زمينه ها در اختيار نداريم كه واقعاً يك نگاه عمومي به دانشجويان بدهد.»
دكتر منوچهر صانعي دره بيدي،عضو هيأت علمي گروه فلسفه دانشگاه شهيد بهشتي نيز در اين رابطه گفت:«ما استاد خوب در رشته فلسفه كم داريم اما اگر شرايط مناسبي براي همين افراد فراهم شود نسبت به ساير ملت ها چيزي كم نداريم و اين مسئله به موقعيت اجتماعي استاد در جامعه امروزي برمي گردد. استادي كه براي تأمين هزينه زندگي خود مجبور است۵۰ ساعت در هفته به تدريس بپردازد ديگر نمي تواند وقتي را به مطالعه و تحقيق اختصاص دهد و طبعاً نمي تواند مقاله و كتابي را به رشته تحرير درآورد.»
وي با بيان اين مطلب كه اگر يك استاد براي هر يك ساعت و نيم تدريس، دو ساعت مطالعه نكند حق تدريس و ارائه مطلب را ندارد،تأكيد كرد: در اين سمينار بايد وضعيت استادان مرد دانشگاه هاي مختلف نيز مورد توجه و بررسي قرار گيرد. مسلماً وضعيت نامطلوب معيشتي استادان تأثير مستقيمي در كيفيت آموزشي آنان دارد. افزايش ساعت تدريس در دانشگاه جهت تأمين هزينه هاي زندگي به خودي خود باعث پايين آمدن سطح كيفي آموزش و همچنين عدم تلاش استاد به امر تأليف و پژوهش مي شود.
دكتر نجفقلي حبيبي رئيس دانشگاه علامه طباطبايي، با  بيان اينكه مشكل در علوم انساني خود اصل اين رشته است گفت: مثلاً در كل دانشگاه هايي كه رشته فلسفه وجود دارد با وجود برگزاري سمينارها و شوراهاي متعدد يك جمع همگرا وجود ندارد. وي افزود: «ما در تاريخ گذشته خود بيان فلسفي داشته ايم كه تا اين اواخر نيز ادامه يافته و بزرگاني را نيز تحويل جامعه داده است. اما در حال حاضر در اين خصوص با مشكل مواجه هستيم و آن بحث جانشيني اين افراد با توجه به سطح علم و دانش آنان است كه سطح آگاهي بالايي را مي طلبد.»
وي در ادامه افزود: «هدف ما تلنگرزدن به محيط، هشدار دادن به مسئولين و هوشيار كردن دانشجويان است، زيرا اگر دانشجو به اهميت موضوع پي ببرد و حساس شود، به دنبال آن مي رود و اصرار دانشجو به استاد است كه باعث سعي بيشتر استاد براي مطالعه مي شود.»
دكتر دهباشي استاد فلسفه دانشگاه اصفهان، از ديگر سخنرانان در اين نشست در رابطه با مطالبي كه بايد در همايش مورد نقد و بررسي قرار بگيرد، گفت: «در حال حاضر در غرب منابعي كه استاد در طول هر ترم يا شش ماه آموزشي در مقاطع كارشناسي ارشد و دكترا به دانشجو ارائه مي دهد نه تنها تكراري نيست بلكه به روز و منطبق با آخرين منابع تخصصي در آن رشته است. در حالي كه مصداق اين امر در دانشگاه هاي ما وجود ندارد.پس آنچه بايد مدنظر قرار داد، تنوع منابع آموزشي و به روز بودن آنهاست. البته اين به معناي دست كشيدن از منابع گذشته نيست، بلكه به معناي به روز كردن شيوه ها و مطالب آموزشي است .»
حجت الاسلام غلامي كه به نمايندگي از حجت الاسلام رشاد رياست پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي در اين جلسه حضور داشت، با تأكيد بر اين مطلب كه همايش سراسري استادان،  مؤلفان، محققان و مترجمان حوزه هاي فلسفه، كلام، اديان و عرفان با اين پيش فرض برگزار مي شود كه ما با ضعف هاي موجود در رشته هاي علوم انساني آشنا شويم گفت: « البته به نظر مي رسد، هر تحولي در اين زمينه منوط به اراده جدي همه عواملي است كه در حوزه علوم انساني داراي نقش كليدي هستند و اين تحول بايد در دو بخش صورت پذيرد، اول: تحول در محتوا و قالب و به روزسازي در امر آموزش، دوم تحول در مديريت كه هدف از آن كارآمدسازي مديريت است.»
دكتر غلامرضا اعواني، رئيس مؤسسه پژوهشي حكمت و فلسفه نيز تاكيد كرد كه؛ توجه به علوم انساني توجه به هويت خود است و جامعه اي كه فاقد علوم انساني، تاريخ، فلسفه، ادبيات و زبان است هويتش در معرض خطر است. علوم و تكنولوژي نه تنها براي انسان هويت نمي آورد بلكه انسان را تبديل به موجودي تك ساحتي مي كند.وي گفت: «متأسفانه ما تبديل به انسان هايي تك ساحتي شده ايم كه عمق خود را از دست داده ايم و سطحي و سطحي تر شده ايم و اين عيب بزرگي است كه در دوران بعد از انقلاب كه انتظار مي رفت علوم انساني مورد اقبال بيشتري قرار گيرد؛ اتفاق افتاده است.»
دكتر اعواني؛ با اشاره به اين كه ما وارث فرهنگ بسيار غني هستيم و لااقل بايد آن را حفظ كنيم گفت: «اكنون در جامعه خلاء عظيم فرهنگي به وجود آمده است كه روز به روز عميق تر مي شود و به انقطاع فرهنگي و از دست دادن هويت فرهنگي مي انجامد، از اين رو چاپ متون علمي در حوزه هاي مختلف علوم انساني و تنقيح كتاب خصوصاً در متون درسي از جمله موارد بسيار مهمي است كه بايد مورد توجه قرار گيرد. اگر نگاهي اجمالي به كتاب هاي منتشر شده از سوي انتشارات دانشگاه ها در طول اين ۲۵ سال بعد از انقلاب داشته باشيم و مقايسه اي با دوران قبل انجام دهيم متوجه خواهيم شد كه در اين زمينه آن گونه كه بايد كار نشده است.»
در پايان اين نشست دكتر مهدي گلشني رئيس نخستين همايش سراسري فلسفه، كلام، اديان و عرفان خبر از راه اندازي يك سايت اينترنتي كه در آن كتاب هاي فارسي و انگليسي چهار حوزه فلسفه، كلام، عرفان و اديان معرفي مي شود داد.
همچنين دكتر حسين كلباسي دبير اين همايش به بيان چند نكته پيرامون زمان و محل برگزاري همايش اصلي پرداخت. وي گفت: «همايش اسماء دهم اسفند ماه سال جاري به مدت سه روز در دانشگاه علامه طباطبايي برگزار مي شود. البته امكان تغيير محل و افزايش مدت زمان برگزاري اين همايش همچنان وجود دارد.»وي افزود:«در مجموعه مقالات اين همايش به صورت كتاب منتشر خواهد شد و سعي ما براين است تا اين امر پيش از برگزاري همايش انجام پذيرد. در غير اين صورت خلاصه اي از مجموع مقالات رسيده تهيه و پيش از شروع همايش منتشر خواهد شد و مقالات برتر علاوه بر كسب جوايز به دو زبان عربي و انگليسي ترجمه و منتشر مي شوند.» دكتر كلباسي در خصوص برنامه هاي جنبي اين همايش اظهار داشت:« جلسات تخصصي ميان اساتيد، نمايشگاه كتاب با حضور ۱۲ ناشر دولتي و خصوصي، معرفي و نقد تازه هاي نشر در چهار حوزه فلسفه، كلام، اديان و عرفان از ديگر برنامه هاي جنبي اين نمايش هستند.»