فاطمه اسماعيلي
مقاومت _ مذاكره، اين فرمول پذيرفته شده از سوي اروپا و ايران در مذاكرات هسته اي است كه از مهرماه سال ۸۲ آغاز شده است.سيري كه طي سالهاي ۱۳۸۲ و ۱۳۸۳ در پرونده هسته اي ايران طي شده نشاندهنده انتهاي راه مذاكرات هسته اي نيز هست. بويژه آنكه غربي ها درتلاشند اين مذاكرات تا پايان سالجاري ميلادي به نتيجه نهايي برسد.با نگاهي به تحولات و رويدادهايي كه از سال ۸۲ در پرونده هسته اي ايران رخ داده چگونگي پيشرفت فرمول مقاومت و مذاكره براي اروپا و ايران بيشتر مشخص مي شود:
انتشار اطلاعات هسته اي
كمتر از پنج سال است كه فعاليت هسته اي ايران مورد توجه آژانس بين المللي انرژي اتمي قرار گرفته و دو سال است كه پرونده هسته اي ايران به مهمترين بحث شوراي حكام تبديل شده است. در اين مدت اطلاعات نسبتا كاملي از وضعيت سايت ها و تأسيسات هسته اي ايران در اختيار آژانس قرار گرفته است. براساس اين اطلاعات نيروگاه هسته اي بوشهر بزرگترين تاسيسات اتمي ايران است. بعد از آن راكتور تحقيقاتي سازمان انرژي اتمي در تهران در مرحله بعد قرار دارد. در اصفهان، نطنز، كرج، بناب، رامسر و پارچين تهران نيز سايت هاي اتمي قرار دارند كه هر يك از آنها وظيفه اي خاص را بر عهده گرفته اند.
سايت اصفهان داراي تاسيسات فرآوري اورانيوم (f.c.u) است. محصول نهايي اين تأسيسات پس از انتقال به نطنز، غني شده و مجددا به اصفهان باز مي گردد و سپس به ميله سوخت تبديل و به نيروگاه بوشهر انتقال داده مي شود.
در نطنز غني سازي اورانيوم صورت گرفته و ۱۶۴ زنجيره سانتريفيوژ در آن قرار دارد. تاسيسات نطنز محل تأمين سوخت نيروگاههاست و هر ماه يك بار بازرسان آژانس بين المللي انرژي هسته اي از آن ديدن مي كنند، غني سازي اورانيوم در نطنز تنها براي تامين سوخت نيروگاه اتمي بوشهر است.
طي مذاكرات اخير ايران با اروپايي ها، آنها خواسته اند تاسيسات نظنز تعطيل شده و سوخت هسته اي ايران را اروپايي ها تأمين كنند، اما ايران اعلام كرده است كه نمي تواند به تحويل سوخت از سوي اروپايي ها اطمينان كند، ضمن اينكه اتكاء به اروپا در حالي كه ايران خود قادر به تهيه سوخت هسته اي است قابل توجيه نيست.
تاسيسات اراك براي تهيه آب سنگين بوجود آمده اند، اين تاسيسات از آن رو ساخته شده اند كه به ايران راكتور اتمي داده نمي شود. براساس اظهارات ديپلمات هاي اروپايي كه به آژانس بين المللي انرژي هسته اي رفت و آمد مي كنند، ايران از ۱۸ سال پيش فعاليت خود را در زمينه انرژي هسته اي آغاز كرده است اما زماني كه در سال ۲۰۰۱ جرج بوش كه تازه به رياست جمهوري آمريكا رسيده بود، طي نطق سالانه خود با قرار دادن ايران در محور شرارت، حساسيت هاي جهاني را بر روي سياست هاي هسته اي، حقوق بشر، و دمكراسي در ايران افزايش داد بحث ايران در شوراي حكام مطرح و از سال ۲۰۰۳ به مباحث اصلي تبديل شد.
سال ،۱۳۸۲ چهار نشست اجلاس شوراي حكام به ايران اختصاص يافت. ايران كه ۱۲ سال پشت درهاي عضويت در شوراي حكام آژانس بود، پس از عضويت توانست با رسيدن به خودكفايي در امر استفاده از فناوري هسته اي، جزو هفت كشوري باشد كه از كمك هاي آژانس در حد يك ميليون و ۲۰۰ هزار دلار برخوردار شود، اين كمك ها براي ايران، قابل توجه بود.
با حساس شدن آمريكا بر روي فعاليت هاي هسته اي ايران و انتقال اين حساسيت به آژانس بين المللي انرژي اتمي، اطلاعات فعاليت هاي هسته اي ايران به مرور زمان منتشر شد. انتشار اين اطلاعات به خواست ايران نبود، بلكه عوامل جاسوسي، افشا كنندگان اين فعاليت ها بودند، پخش خبر وجود تاسيسات نطنز، اراك، اصفهان و پارچين از جمله اين اطلاعات بودند كه هر بار ايران ضمن تأئيد وجود اين تاسيسات بر صلح آميز بودن فعاليت هاي آن تاكيد مي كرد. غربي ها ايران را متهم مي كنند كه با مخفي نگه داشتن فعاليت هاي خود درصدد استفاده غير صلح آميز از انرژي هسته اي در پوشش صلح آميز است، در حالي كه مقامات ايران از جمله رياست جمهوري، تحريم هاي اقتصادي غرب و فشار آنها بر جلوگيري از استفاده صلح آميز از فناوري هسته اي را علت اصلي اين مخفي كاري عنوان مي كنند.
از سال ۲۰۰۱ آمريكا تلاش خود را براي ممانعت از ورود تكنولوژي هسته اي به ايران تشديد كرده بود.
پذيرش تعليق غني سازي اورانيوم
وضعيت فوق العاده اي كه از نظر سياست خارجي و انرژي هسته اي براي ايران با روي كار آمدن جرج بوش و فشارهاي آژانس بين المللي انرژي اتمي ايجاد شدباعث شد در هجدهم آبان ماه سال ۱۳۸۲ ايران رسما تعليق موقت غني سازي اورانيوم را بپذيرد البته اين پذيرش با سفر كوتاه سه وزير خارجه اروپايي به ايران در اواخر مهرماه و مذاكرات فشرده آنها با دبير شورايعالي امنيت ملي كه رياست هيات مذاكره كننده ايران را بر عهده داشت در كاخ سعدآباد صورت گرفت، اين پذيرش از سوي ايران داوطلبانه و محدود اعلام شد به اميد آنكه مذاكرات اروپايي ها و ايران بر سر پرونده هسته اي ايران ادامه يافته و روابط تجاري و اقتصادي اروپا با ايران گسترش يابد.در همين زمان بود كه موضوع پيوستن ايران به اتحاديه عرب نيز مطرح شد. به نظر مي رسيد ايران جهت تقويت مواضع سياست خارجي خود در جهان و آژانس بين المللي انرژي هسته اي، فعاليت هايي را آغاز كرده است، نزديكي به كشورهاي اسلامي و عربي و غيرمتعهدها محور اين فعاليت ها بود، اما بلافاصله پس از اعلام آمادگي عضويت افتخاري ايران در اتحاديه عرب، امارات عربي متحده مجددا موضوع حاكميت خود را بر جزاير سه گانه ايراني مورد تاكيد قرار داد.حمايت عمروموسي دبيركل اتحاديه عرب از موضع امارات موجب شد تا ورود ايران به اتحاديه عرب با مشكل مواجه و درنهايت منتفي شود.
باوجود ادامه گفت وگوهاي ايران و اروپا، در ۱۲ آذرماه سال ،۸۲ اعلام شد كه اعضاي اتحاديه اروپا مذاكرات رسمي خود را با ايران به دليل هراس از برنامه هاي هسته اي آن قطع كرده اند.درهمين زمان سولانا نيز در سفري به ايران بر موضوع نگراني هاي اروپا از برنامه هاي هسته اي ايران تاكيد كرد.در آذرماه سال ۸۲ موضوع ارتباط دانشمندان هسته اي پاكستان با فعاليت هاي هسته اي ايران مطرح شد. محمد فاروق ياسين چومان يكي از اين دانشمندان بود كه به مدت يكماه تحت بازجويي قرار گرفت و سپس آزاد شد.
اواخر آذرماه بود كه بحث تغيير علي اكبر صالحي نماينده ايران در آژانس بين المللي انرژي هسته اي در محافل سياسي ايران مطرح شد، بزرگمهر زياران از نامزدهاي جانشيني صالحي بود اما در نهايت پيروز حسيني به عنوان نماينده جديد ايران در آژانس معرفي شد.
اواخر آذرماه ۸۲ وزير انرژي روسيه اعلام كرد تا وقتي ايران پروتكل الحاقي را امضاء نكند روسيه سوخت هسته اي به ايران نمي دهد. روسيه همچنين خواستار پذيرش بازرسي هاي شديد آ ژانس از تاسيسات هسته اي ايران شد. بوش نيز در سخناني از پيام هاي جدي اروپا به ايران تشكر كرد.
پذيرش پروتكل الحاقي مهمترين واقعه بين المللي براي ايران
جو به وجود آمده از فشارهاي اروپا، روسيه و آمريكا به ايران در اواخر آذرماه بقدري شديد بود كه روز ۲۷ آذرماه اعلام شد كه پروتكل الحاقي توسط ايران پذيرفته شده و صالحي نماينده وقت ايران در آژانس آن را امضا خواهد كرد. اين خبر مهمترين خبر سال و واقعه بين المللي براي ايران طي ۲۵ سال گذشته ارزيابي شد. با امضاي پروتكل، اروپايي ها به خواسته دوم خود پس از تعليق غني سازي رسيدند بدون اينكه امتيازي به ايران داده باشند.
بلافاصله پس از امضاي پروتكل، آمريكا ورود ايران به پروتكل الحاقي را خوشامد گفت اما اعلام كرد كه اين نخستين قدم است،  امضا مهم نيست عمل مهم است.
آذرماه سال ۸۲ را بايد ماه تحولات عميق در عرصه فعاليت هاي هسته اي ايران و ساير كشورهايي كه از اين نظر تحت فشار بودند دانست. روز ۲۹ آذرماه سال ۸۲ (۲۰ دسامبر ۲۰۰۳) ليبي در اقدامي غيرمنتظره با انتشار بيانيه رسمي اعلام كرد كه كليه فعاليت هاي هسته اي خود را تعطيل كرده و همه تجهيزات و موادي را كه مي تواند به توليد سلاح اتمي منجر شود كنار مي گذارد. پس از اين اقدام ليبي، كالين پاول وزير خارجه وقت آمريكا از ايران و كره شمالي نيز خواست كه از ليبي پيروي كنند.در اوايل ديماه سال ۸۲ نيز وزير دفاع اسرائيل رسما آمادگي دولت خود را جهت حمله به تاسيسات اتمي ايران اعلام كرد.
آغاز تلاش براي توقف كليه فعاليت هاي هسته اي ايران
پس از آن رهبران سه كشور اروپايي اعلام كردند كه در اوايل سال ۲۰۰۴ با يكديگر ديدار مي كنند تا درخصوص ديپلماسي خود در قبال ايران گفت وگو كنند.
همه خبرها حكايت از آن داشت كه در پايان سال ميلادي ۲۰۰۳ و آغاز سال ۲۰۰۴ و برگزاري اجلاس بعدي آژانس، ايران تحت فشار شديدي جهت پذيرش خواسته هاي اروپا و آمريكا جهت توقف فعاليت هاي هسته اي خود قرار خواهد گرفت.تشكيل گروه چهار متشكل از ژاپن، استراليا، نيوزيلند و كانادا عليه ايران ازجمله اين خبرها بود.همچنين يك بار ديگر بحث كمك هسته اي پاكستان به ايران به ميان آمد. عبدالقدير خان پدر بمب اتمي پاكستان به بازجويي كشيده شد. برخي از ديپلمات هاي آژانس گفتند كه فهرستي از اسامي دانشمندان هسته اي پاكستان را تهيه و به هيات رييسه آژانس داده اند، مسعود خان وزير خارجه پاكستان همه سعي خود را به كار برد تا از فشارهاي آژانس بر روي كشورش بكاهد.
آلوده بودن بعضي دستگاه هاي سانتريفيوژ ايران به اورانيوم غني شده، علت اصلي طرح اين مباحث و كشيده شدن دوباره پاي پاكستان به پروژه هسته اي ايران بود. پاكستاني ها اعلام كردند كه ممكن است واسطه فروش قطعاتي از سانتريفيوژها به ايران پاكستاني نباشد و با هويت هاي مختلف اقدام به قاچاق قطعات كند. پاكستاني ها گفتند كه اين واسطه از سال ۱۹۸۷ در روابط هسته اي پاكستان ظاهر شده و پاي كره شمالي را نيز به ميان كشيده است.وزير خارجه پاكستان احتمال داد كه برخي دخالت هاي خودسرانه و بدون كسب اجازه يا توافق انجام شده علت قاچاق تجهيزات بوده باشد.وزير خارجه پاكستان اين سخنان را درپي اظهارات ديپلمات هاي غربي در وين مقر آژانس بين المللي انرژي اتمي اعلام كرد. ديپلمات ها گفته بودند از واسطه هايي كه دستگاه هاي سانتريفيوژ را به ايران فروخته و توسط آژانس شناسايي شده اند يك نفر مرده، يك نفر بازنشسته شده و يك نفر هنوز به كار ادامه مي دهد.
بازرسان آژانس نيز گفتند كه تجهيزاتي در ايران يافته اند كه طرح آنها متعلق به شركت يورنكو بوده كه پاكستان از آنها الگوبرداري كرده است و ايران گفته است اين طرح ها را در سال ۱۹۸۷ از واسطه ها خريده است.فشار به پاكستان كه منجر به بازجويي از دانشمندان هسته اي اين كشور شد مورد استقبال آمريكا نيز قرار گرفت، پس از بازجويي ها، عبدالقديرخان همكاري خود با ايران را تكذيب كرد.
هفتم دي ماه زلزله بم همه خبرهاي جهاني در رابطه با ايران را تحت الشعاع قرارداد و موضوع پرونده هسته اي ايران كه چندين ماه در صدر اخبار قرار داشت و سير فشار بر آن هر روز افزايش مي يافت بسيار كمرنگ شد. سفراي اروپايي مذاكره كننده با ايران در ديدار با حسن روحاني فاجعه بم را تسليت گفتند، آمريكا نيز آمادگي كمك به زلزله زدگان را اعلام كرد و سه ماه تحريم هاي اقتصادي ايران را لغو نمود. كالين پاول وزير خارجه آمريكا از تحولات در شرف وقوع در رابطه با ايران و آمريكا خبر داد و گفت كه بايد در زمان مناسب امكان مذاكره دو كشور فراهم شود.
خاوير سولانا مسئول سياست خارجي اتحاديه اروپا نيز به ايران سفر كرد.تا يكماه همه خبرهاي ايران تحت الشعاع زلزله بم قرار گرفت، اما پس از آن مجددا مبحث پرونده هسته اي به صدر اخبار رفت.
پرويز مشرف رييس جمهور نظامي پاكستان در اوايل بهمن ماه اعلام كرد كه به نظر مي رسد تعدادي از دانشمندان هسته اي پاكستان براي منفعت شخصي اسرار هسته اي اين كشور را به كشورهاي ديگر فروخته اند. اواخر بهمن ماه (فوريه ۲۰۰۴) آمريكايي ها دوباره تهديدات خود عليه ايران را آغاز كردند، بوش طي نطقي تهديد كرد كه ايران حق استفاده از فناوري صلح آميز هسته اي را نيز ندارد. بوش گفت كه ايران فعاليت صلح آميز هسته اي را بهانه كرده تا پنهاني بتواند به فعاليت هاي خطرناك خود ادامه دهد. آمريكايي ها همچنين اعلام كردند كه ايران فعاليت غني سازي اورانيوم خود را متوقف نكرده است.
پس از اين اظهارات، كمال خرازي وزير امورخارجه كشورمان آمادگي ايران را جهت صدور سوخت هسته اي به كشورهاي ديگر اعلام كرد، اين سخن خرازي كه به منزله تاييد اتهامات بوش بود بلافاصله بر روي خروجي همه خبرگزاري هاي جهان قرار گرفت و جو جهاني را عليه ايران تحريك كرد به طوري كه اروپايي ها اعلام كردند ايراني ها در فعاليت هاي هسته اي بسيار جلوتر از آن بوده اند كه آنها فكر مي كردند.
علت طرح اين مسائل از سوي آمريكا و اروپا زمينه سازي جهت اجلاس ۸ مارس (هجدهم اسفند) آژانس بود. اروپايي ها از اصرار تهران به حفظ و توسعه دستگاه هاي سانتريفيوژ كه مي تواند زمينه غني سازي اورانيوم و توليد سوخته هسته اي را فراهم كند سخن گفتند و ايران نيز تاكيد كرد اروپايي ها در بيانيه تهران بر استفاده ايران از فناوري صلح آميز هسته اي تاكيد كرده اند ولي اكنون از ما مي خواهند كه همه فعاليت هاي غني سازي اورانيوم و بازفرآوري آن را تعليق كنيم.اواخر بهمن ماه بود كه خرازي سخن خود را تصحيح كرد و گفت كه ايران توان بالقوه براي توليد سوخت هسته اي دارد درحالي كه عده اي تصور كرده اند اين توان بالفعل است.
قرار شد جلسه آژانس در ۸ مارس در وين تشكيل شود، اين چهارمين اجلاسي بود كه پرونده هسته اي ايران در آن مطرح مي شد، در اجلاس سوم، آمريكا مكانيزم ماشه را در قطعنامه پيشنهادي خود داده بود كه اروپا آن را نپذيرفت و اما چهارمين نشست تفاوت هايي با سرنوشت قبلي داشت، نماينده ايران در آژانس تغيير كرده بود، ليبي كليه فعاليت هاي هسته اي اش را تعطيل كرده بود، موضوع كمك دانشمندان هسته اي پاكستان به ايران مطرح شد و بحث نسل جديد سانتريفيوژها كه آلوده به مواد اتمي بودند از ديگر مسائل جديدي بود كه وارد پرونده ايران شد.
تهديد ارجاع پرونده به شوراي امنيت سازمان ملل
پيش از شروع اجلاس، روحاني نماينده ايران در مذاكرات هسته اي هشدار داد كه آژانس بايد پرونده ايران را مختومه كند، اما البرادعي رييس آژانس در پاسخ وي گفت كه بسته شدن پرونده به اين راحتي ها نيست زيرا نكات جديدي وارد پرونده شده است و اطلاعات ايران در ماه اكتبر (اجلاس سوم) ناقص بوده و نقشه هاي طراحي سانتريفيوژ پي _ ۲ و تيم تحقيقات مركز تحقيق و پژوهش را گزارش نكرده است.البرادعي به ۱۸ سال فعاليت مخفي ايران اشاره كرد اما اطمينان لابراتوار آژانس مبني بر صلح آميز بودن اين فعاليت ها را نيز اعلام كرد، ايران نسبت به اين سخنان بيانيه معترضانه داد ولي اعتراض از دستور كار آژانس خارج شد.
البرادعي در مصاحبه ديگري گفت كه ايران به عنوان يك موضوع طولاني مدت در دستور كار آژانس باقي خواهد ماند.بالاخره روز تشكيل جلسه شوراي حكام فرا رسيد، آمريكا به همراه كشورهاي گروه چهار قطعنامه اي تهيه كردند كه براساس آن از ايران خواسته مي شد تا كليه فعاليت هاي چرخه سوخت خود را به طور دائم متوقف كند و تا رسيدن به اين نتيجه بايد پرونده ايران مفتوح باقي بماند. در حاشيه اين اجلاس خرازي با مسئولان ژاپن، چين و پاكستان ديدار كرد.
اين درحالي بود كه ژاپن با وجود كسب امتياز ميدان نفتي آزادگان در ايران در طول اجلاس همگام با كشورهاي گروه چهار و آمريكا عليه ايران موضع شديدي گرفت. ساعاتي پيش از پايان اجلاس چهارم، حسن روحاني سفري به ژاپن كرد كه نتيجه آن ظاهرنشدن ژاپن به عنوان مخالف عمده در اجلاس بود ولي تغييري در وضعيت ايران ايجاد نمي كرد. هنوز قطعنامه پاياني اجلاس نهايي نشده بود، همه شرايط حكايت از تندبودن لحن قطعنامه و احتمال ارجاع پرونده به شوراي امنيت داشت، كمال خرازي در ادامه جلسه آژانس تهديد كرد اگر آژانس پرونده را به شوراي امنيت بفرستد ايران از عضويت آژانس بين المللي انرژي هسته اي خارج مي شود، روز بعد از اين تهديد بود كه اروپا و آمريكا توافق كردند،ضمن تنظيم قطعنامه اي حاوي هشدار به ايران از ارجاع پرونده به شوراي امنيت خودداري كنند.
تلاش ايران كه در پي نااميدي از مواضع اروپايي ها به جلب نظر كشورهاي غيرمتعهد پرداخت، در اين قطعنامه بي تأثير نبود، چين و كوبا ازجمله كشورهاي تأثيرگذار بر اين روند بودند.
هدف اروپا آن بود كه قطعنامه آژانس به محكوميت ايران به دليل نقض قوانين t.p.nمنجر به ادامه همكاري با ايران تضمين شود درحالي كه آمريكايي ها مأمور حفظ فشارها بر ايران بودند.
بيست وهفتم اسفند ماه سال ۱۳۸۳ حسن روحاني دبير شوراي عالي امنيت ملي تهديد كرد كه ايران به بازرسان آژانس براي ديدار از تأسيسات نطنز اجازه سفر به ايران را نخواهد داد.تغيير قطعنامه اجلاس شوراي حكام موجب شد كه چندي بعد اعلام شود كه ايران به بازرسان اجازه ورود مي دهد.
خرداد ماه سال ۸۳ با نزديك شدن به زمان تشكيل اجلاس پنجم شوراي حكام، يك بار ديگر بحث پرونده ايران در رسانه هاي خبري خارجي و داخلي اوج گرفت. پيش از شروع اجلاس در ۲۵ خرداد سال ۸۳ كه قرار بود در وين تشكيل شود، آصفي از احتمال بسته شدن پرونده ايران در اين اجلاس خبر داد. اين در حالي بود كه البرادعي گزارشي انتقادي از عملكرد هسته اي ايران به اجلاس ارائه داده بود كه موجب گلايه خرازي از وي به دليل صرف وقت زياد روي جزئيات شد. خرازي همچنين درخواست هاي اروپائيان مبني بر توقف كامل غني سازي اورانيوم توسط ايران و پروژه آب سنگين اراك و توليد كيك زرد و گاز يواف ۶ را اضافي و غيرقابل اجرا توسط ايران خواند. زيرا اروپايي ها كه به تعليق داوطلبانه و محدود غني سازي ايران رضايت داده بودند اين بار توقف كامل و نامحدود آن را مي خواستند.
اروپايي ها مانند اجلاس شوراي حكام در اسفند سال ۸۲ پيش نويس قطعنامه خود درخصوص پرونده هسته اي ايران را صادر كردند، اين پيش نويس به مواضع آمريكا نزديك تر بود، آنها خواستار تعطيلي فعاليتهاي هسته اي ايران در تأسيسات اصفهان و اراك شدند.
ادامه دارد