اشاره:
پرويز مشرف، رئيس جمهوري پاكستان، اخيراً در ديدار با مان موهان سينگ، نخست وزير هند، خواستار تسريع در مذاكرات ساخت خط لوله گاز ايران- هند از مسير پاكستان شد.
مشرف و سينگ در مذاكراتشان همچنين بر ادامه و پيگيري دو كشور در مورد اين طرح تأكيد كردند.
شيام ساران، وزير امور خارجه هند، ضمن حضور در كنفرانسي مطبوعاتي، اظهار داشت: اين پروژه به منظور افزايش تبادلات تجاري با آسياي مركزي و كشورهاي حوزه خليج فارس بار ديگر مطرح شده است.
مشرف در اين ديدار همچنين با ابراز رضايت از روند مذاكرات دو طرف در همه زمينه ها، اظهار داشت: «ايجاد خط لوله گاز ايران به هند از مسير پاكستان، مي تواند حافظ منافع ملي هر دو كشور هند و پاكستان باشد.»
وي با تأكيد بر علاقه مندي كشورش به اجراي اين طرح ۴/۱ ميليارد دلاري، گفت كه هر دو كشور بايد نهايت تلاش خود را در حمايت از اين طرح بكنند.
در اين ديدار، سينگ همچنين به مشرف گفت كه بازگشايي جاده هاي ترانزيتي سابق نه تنها به نفع هر دو كشور هند و پاكستان است، بلكه همه كشورهاي درگير در اين مسير را نيز بي بهره نخواهد گذاشت.
وي در ادامه گفت: در اين مجموعه، احداث خط لوله گاز ايران به هند از مسير پاكستان، يكي از باارزش ترين پروژه ها محسوب مي شود كه تداوم روند مثبت آن مي تواند در پيشرفت اقتصادي هر دو كشور مؤثر باشد.
مذاكرات در خصوص پروژه خط لوله گاز ايران به هند از مسير پاكستان در سال ۱۹۹۴ آغاز شد، اما به دليل تنش در روابط دو كشور اين پروژه تاكنون به مرحله اجرا نرسيده است.
اما هيأت دولت هند چندي پيش به وزارت نفت اين كشور اجازه داد تا مذاكراتي را با كشورهاي منطقه در خصوص پروژه هاي خط لوله گاز براي تأمين گاز مورد نياز اين كشور انجام دهد. شايان ذكر است كه اين نخستين سفر مشرف به هند پس از نشست بي نتيجه سران دو كشور در سال ۲۰۰۱ است. گزارش زير، به بررسي تحولات مسأله صادرات گاز ايران به هند مي پردازد.
تحول مثبت
ماني شانكار آيار وزير نفت هند گفته است: اين كشور با وجود مخالفت دولت آمريكا مصمم است كه در ساخت خط لوله گاز ۲۶۰۰ كيلومتري كه گاز طبيعي ايران را از طريق خاك پاكستان به هند منتقل خواهد كرد، مشاركت كند.
وزير نفت هند در گفت وگوي مطبوعاتي در رياض و در جريان ديدارش از عربستان افزود: هند مناسباتي مستحكم و دوستانه با آمريكا دارد، اما در عين حال از توانايي هاي لازم براي حل مسائل خود بهره مند است. وي افزود: هند تلاش مي كند براي همه مشكلات خود از جمله هر مسأله و مشكلي كه از احداث خط لوله گاز مزبور ناشي شود، خود راه حل مناسبي پيدا كند.
وزير نفت هند خاطرنشان كرد: با وجود اختلاف نظرهايي كه ميان دهلي نو و واشنگتن در برخي موارد وجود دارد، روابط دوستانه ميان دو كشور به رغم ديدگاههاي متفاوت همچنان مستحكم و پابرجا خواهد بود.
ماني شانكار آيار افزود: هند با تقاضاي روزافزون در خصوص انرژي رو به روست و به همين لحاظ بر اجراي پروژه خط لوله گاز طبيعي از ايران پافشاري و اصرار دارد.
آيار خاطرنشان كرد: ايران مناسباتي تاريخي و ديرينه با هند دارد و دو كشور قرار است ماه آينده درباره طرح احداث خط لوله گاز بحث و تبادل نظر كنند.
وزير نفت هند ماه ژوئن (۱۱ خرداد تا۱۰ تير) به تهران سفر خواهد كرد. اين روزنامه جزئيات بيشتري در اين خصوص منتشر نكرده است.
وزير نفت هند همچنين قرار است در ماه مه آينده (۱۱ ارديبهشت تا۱۱ خرداد) به اسلام آباد سفر كند و درباره پروژه خط لوله گاز طبيعي با مقام هاي پاكستان به گفت وگو نشيند.
انتظار مي رود كه آيار وزير نفت هند در سفر آينده خود به پاكستان مذاكرات درباره خط لوله را تكميل كند و توافق كامل ميان اسلام آباد و دهلي نو در مورد جزئيات و همه مسائل مربوط به طرح احداث خط لوله گاز طبيعي ايران به دست آيد.
بنا بر اين گزارش، روزنامه الحيات خاطرنشان كرده است كه طرح احداث خط لوله گاز براي سه كشور ايران، پاكستان و هند منافع زيادي خواهد داشت و اين خط لوله از ظرفيت انتقال ۲۰۰ ميليون متر مكعب گاز طبيعي از ايران به هند، برخوردار است.
ماني شانكار آيار، وزير نفت هند، به طور رسمي اعلام كرد كه در ماه مه (۱۱ ارديبهشت- ۱۰ خرداد) به منظور بررسي شرايط پروژه خط لوله گاز ايران به هند از مسير پاكستان، به اسلام آباد پايتخت پاكستان سفر مي كند.
خبرگزاري فرانسه از دهلي نو گزارش داد، آيار به خبرنگاران گفته است: شوكت عزيز، نخست وزير پاكستان، از من براي سفر به اين كشور در اوايل ماه آوريل دعوت كرده است اما من اين سفر را به نيمه دوم ماه مه موكول كردم.
وزير نفت هند در سفر به اسلام آباد علاوه بر ديدار با نخست وزير پاكستان با وزير نفت اين كشور نيز ديدار و گفت وگو مي كند.
آيار در ديدار با وزير نفت پاكستان علاوه بر پروژه خط لوله گاز ايران- پاكستان- هند، درباره صادرات سوخت ديزل و فرآورده هاي پتروشيمي از هند به پاكستان نيز به بحث خواهد پرداخت.
آيار تصريح كرد: در سفر من به پاكستان موضوعات زيادي مورد بحث و بررسي قرار خواهد گرفت.
در اين حال، يك مقام رسمي وزارت نفت پاكستان خاطرنشان كرد كه آيار در سفر به پاكستان موضوعاتي از قبيل «مسير خط لوله و نيز تعرفه ترانزيت گاز از مسير پاكستان» را بررسي خواهد كرد.
با روي كار آمدن دولتهاي جديد در هند و پاكستان، دولتمردان دو كشور تلاشي جدي براي حل مشكلات موجود آغاز كردند كه به بهبود نسبي مناسبات دو كشور انجاميده است.
هند و پاكستان هر دو براي آينده خود به گاز ايران نياز دارند، اما اختلافات دو كشور تاكنون مانع
احداث خط لوله گاز ميان ايران و پاكستان و هند شده است.
براساس اين گزارش، وزير نفت هند همچنين قرار است در ماه ژوئن (۱۱خرداد- ۹ تير) به منظور نهايي كردن قرارداد واردات گاز از ايران از طريق خط لوله، به تهران سفر كند.
مذاكرات در خصوص پروژه خط لوله گاز ايران به هند از مسير پاكستان در سال ۱۹۹۴ آغاز شد اما به دليل تنش در روابط هند و پاكستان اين پروژه تاكنون به مرحله اجرا نرسيده است.
اما هيأت دولت هند ماه گذشته ميلادي (اواخر بهمن)  به وزارت نفت اين كشور اجازه داد تا مذاكراتي را با كشورهاي منطقه در خصوص پروژه هاي خط لوله گاز براي تأمين گاز مورد نياز اين كشور انجام دهد.بر پايه اين گزارش، دولت گزينه هاي ديگري را هم در اين زمينه مد نظر دارد كه از آن جمله مي توان به واردات گاز از بنگلادش اشاره كرد.
شركت آمريكايي «يونوكال» هم اكنون كار توسعه ميدان گازي «بي بيانا» دومين ميدان گازي بزرگ كشور بنگلادش، را آغاز كرده است.به گزارش خبرگزاري فرانسه، ناصر احمد، مدير روابط خارجي شركت يونوكال گفت كه اين شركت توافقنامه اي با شركت دولتي «پتروبنگلا» بنگلادش در اين زمينه به امضا رسانده است.
وي خاطرنشان كرد كه انتظار مي رود با اجراي اين پروژه ۲۳۰ ميليون دلاري، از سه ماهه چهارم سال ۲۰۰۶ ،روزانه۲۰۰ ميليون فوت مكعب (۶ ميليون متر مكعب) گاز از ميدان يادشده توليد شود.
براساس اين گزارش، پس از اقدام دولت بنگلادش در گشودن بخش انرژي به روي سرمايه گذار هاي خارجي در اواسط دهه،۱۹۹۰ يونوكال يكي از اولين شركت هاي بزرگي بود كه كار حفاري براي استخراج گاز طبيعي را در اين كشور آغاز كرد.
يونوكال يكي از بزرگترين تأمين كنندگان خصوصي گاز شركت پتروبنگلا است و حدود ۱۵درصد از نياز گاز طبيعي بنگلادش را تأمين مي كند.
ذخائر اثبات شده و قابل بازيافت گاز طبيعي بنگلادش ۱۳ تريليون فوت مكعب برآورد شده است كه انتظار مي رود توليد اين ذخاير تا سال۲۰۲۰ ادامه داشته باشد.
بر طبق آمار رسمي، تاكنون بيش از ۳ تريليون فوت مكعب از ذخاير گاز بنگلادش استخراج شده است.
ميدان گازي «بي بيانا» ذخاير گاز اثبات شده اي به ميزان ۴/۲ تريليون فوت مكعب دارد و امكان افزايش اين ذخاير تا حد ۵/۵ تريليون فوت مكعب نيز وجود دارد.
كاندوليزا رايس وزير امور خارجه آمريكا در سفر به هند از مقامهاي فدرال اين كشور خواسته بود كه طرح احداث خط لوله انتقال گاز طبيعي ايران به هند از مسير پاكستان را كنار بگذارند.
وزير امور خارجه آمريكا در جريان ديدار خود از هند گفت: هند به جاي روي كردن به جمهوري اسلامي، نيازهاي سوختي اش را از جاهاي ديگري مي تواند برآورده كند.
با توجه به شرايط هند به نظر مي رسد هندي ها نتوانند تحت اوضاع موجود از پروژه خط لوله گاز ايران چشم بپوشند، زيرا يكي از عواملي كه اقتصاد وابسته به نفت هند را تهديد مي كند و همان گونه كه عده اي از تحليلگران نفتي، از جمله مقامات نفتي هند پيش بيني كردند، رسيدن بهاي نفت به هر بشكه ۵۷ دلار است.
به گزارش «بيزينس استاندارد» ، مصرف كنندگان داخلي در هند در خلال چند ماه گذشته در برابر افزايش بهاي خرده فروشي فرآورده هاي نفتي حمايت شدند و شركت هاي نفتي نيز بار آن را به دوش كشيدند.
اما انتظار بر اين است كه دولت هند بهاي فرآورده هاي نفتي در داخل كشور را افزايش دهد. از آنجا كه هيچ فشار تورم زايي وجود ندارد، پيش بيني مي شود كه منحني تورم حدود ۶ درصد باشد.
اكتبر گذشته زماني كه بهاي نفت به ۵۵-۵۰ دلار در هر بشكه رسيد پيش بيني كلي اين بود كه بهاي نفت يك بار ديگر با گذشت فصل زمستان و كمتر شدن تقاضا، كاهش مي يابد.
بهاي نفت همان گونه كه پيش بيني شده بود، كاهش يافت، اما با وجود تصميم سازمان كشورهاي صادركننده نفت (اوپك) مبني بر افزايش توليد و كنترل قيمت ها، مجدداً افزايش يافت.
آنچه همگان شاهد آنند، توازن جديدي در عرضه و تقاضاي نفت است كه تا حدي ناشي از ميزان مصرف در هند و چين است كه در خلال دهه گذشته ميزان مصرفشان دو برابر شده است.
اقتصاد هر دو كشور به سرعت در حال رشد است و رشد اقتصاد جهاني نيز كند نشده است. به نظر مي رسد كه با اين رويه، ميزان تقاضا بيشتر شده و بهاي نفت نيز متعاقباً بالا رود.
چنانچه تقاضاي نفت افزايش يابد كه آن هم تا حدي به دليل مصرف هند و چين است كه بيشتر و بيشتر تشنه نفت مي شوند، بهاي نفت در درازمدت افزايش مي يابد و عرضه ناكافي نفت مطرح مي شود.
پاسخ هند به اين سناريو، تضمين امنيت انرژي از طريق درخواست از شركت هاي نفتي بين المللي براي حفاري نفت در هند، برگزاري مناقصه براي اعطاي قراردادهاي اكتشاف، خريد نفت از شركت هاي بزرگ نفتي دنيا واقع در كشورهايي مثل روسيه كه حجم ظرفيت مازاد نفتشان زياد است و در نهايت درخواست از اين كشورها براي سرمايه گذاري در پالايشگاههاي هند است.منطقي كه پشت اين اقدامات نهفته، نشانگر اين نكته است كه صنعت نفت هند به دنبال تضمين عرضه آتي نفت است.
عليرضا شيخ عطار سفير پيشين ايران در هند، درباره پيشينه مذاكرات ايران و هند درباره خط لوله گاز از پارس جنوبي به هندوستان مي گويد: سال ۱۹۹۲ در هند بحث آزادسازي اقتصاد و رشد و توسعه صنايع به طور جدي مطرح شد و توفيقاتي هم حاصل شد. آقاي مان ماهون سينگ كه اكنون نخست وزير هند است، در آن زمان وزير اقتصاد هند بود. او خود از بانيان آزادسازي اقتصادي هند بود. پيش از آن در دهه هاي۷۰ و۸۰ ميلادي اقتصاد هند يك اقتصادنيمه سوسياليستي بود.
نشانه هاي تازه
با آشكار شدن نشانه هاي جديد در راه بهبود روابط هند و پاكستان، احتمال حل مشكلات بر سر راه ايجاد خط لوله گاز بين ايران، هند و پاكستان قوت گرفت.به گزارش شبكه بلومبرگ، پاكستان و هند اتوبوسراني در ناحيه كشمير تحت كنترل خود را آغاز كردند و يك اتوبوس، مسافران را از مظفرآباد، مركز كشمير تحت كنترل دولت پاكستان به سوي سرينگر مركز تابستاني ايالت جامو و كشمير برد. تلويزيون تحت كنترل پاكستان همه اين مسافرت را زنده پوشش داد.
اتوبوسي كه از سرينگر با بدرقه رسمي مان موهان سينگ نخست وزير هند حركت كرده بود، در ۱۷ كيلومتري شهر سينگ پورا با موشك و مسلسل مورد حمله قرار گرفت اما به گزارش خبرگزاري فرانسه كسي در اين حمله آسيب نديد و اتوبوس به سفر خود ادامه داد.
دو همسايه در جنوب آسيا كه به سلاح هاي هسته اي مسلح هستند در ماه فوريه موافقت كردند كه خط اتوبوسراني ميان دو منطقه راه اندازي شود تا خانواده هايي كه حدود ۲۵ سال است دچار جدايي ناخواسته شده بودند بتوانند دوباره با يكديگر مراوده داشته باشند. هند و پاكستان كه هر دو مدعي مالكيت كشمير هستند، از ماه آوريل ۲۰۰۳ روابط خود را كه پس از جنگ سال ۲۰۰۲ متوقف شده بود از سر گرفته  اند.
خالد محمود تحليلگر مؤسسه مطالعات منطقه اي در اسلام آباد در اين زمينه گفت: اين فرصتي مناسب براي نشان دادن آن است كه صلح بين هند و پاكستان در شرف شكل گيري است، گرچه اين راه حل مشكل كشمير نيست، اما نشان مي دهد كه دو كشور به تداوم تلاش براي رسيدن به صلح علاقه مندند.
هند و پاكستان حدود۶۰ سال است كه بر سر مسأله كشمير و مسائل مرزي اختلاف دارند و اين اختلاف ها تاكنون به چند مورد جنگ و خونريزي شديد در مرزهاي دو كشور انجاميده است و در سال ۲۰۰۲ نبرد مرزي بين دو كشور نزديك بود كه به يك بحران هسته اي تبديل شود.
با روي كار آمدن دولتهاي جديد در هند و پاكستان، دولتمردان دو كشور تلاشي جدي براي حل مشكلات موجود آغاز كردند كه به بهبود نسبي مناسبات دو كشور انجاميده است.
هند و پاكستان هر دو براي آينده خود به گاز ايران نياز دارند، اما اختلافات دو كشور تاكنون مانع از احداث خط لوله گاز ميان ايران و پاكستان و هند شده است.
موضوع امنيت مسير انتقال گاز و روابط هند و پاكستان از چالشهايي است كه هر دو پروژه انتقال گاز از ايران و تركمنستان را تهديد مي كند.
به نظر مي آيد كه شش دهه روابط متشنج هند و پاكستان به شدت بر اجراي طرح انتقال گاز ايران و تركمنستان به هند سنگيني مي كند و هند نمي تواند بپذيرد كه گلوگاه انرژي اش از پاكستان بگذرد، كشوري كه تاكنون سه جنگ بزرگ با هند را تجربه كرده است.
ولي تلاش هاي هند و پاكستان براي كاهش تنشهاي مرزي و منطقه اي كه در سالهاي اخير ابعادي تازه يافته، اميدواري ها را براي ايجاد چشم انداز ترميم روابط دو كشور تا سرحد عادي سازي مناسبات دو طرف تقويت كرده است.
وزيران نفت سه كشور ايران، هند و پاكستان در يك ماه آينده درباره چگونگي احداث اين خط لوله بحث مي كنند و هر نشانه اي از بهبود روابط هند و پاكستان راه احداث اين خط لوله را هموارتر مي كند.
مقامهاي دو كشور همچنين تصميم دارند به زودي گفت وگوهايي را درباره كنترل كشمير آغاز كنند. عليرضا شيخ عطار سفير پيشين ايران در هند، درباره پيشينه مذاكرات ايران و هند درباره خط لوله گاز از پارس جنوبي به هندوستان مي گويد: سال ۱۹۹۲ در هند بحث آزادسازي اقتصاد و رشد و توسعه صنايع به طور جدي مطرح شد و توفيقاتي هم حاصل شد. آقاي مان موهان سينگ كه اكنون نخست وزير هند است، در آن زمان وزير اقتصاد هند بود. او خود از بانيان آزادسازي اقتصادي هند بود. پيش از آن در دهه هاي۷۰ و۸۰ ميلادي اقتصاد هند يك اقتصاد نيمه سوسياليستي بود.
وي مي افزايد: در دهه۹۰ وقتي بحث آزادسازي و توسعه صنعتي هند مطرح شد، به طور طبيعي بحث نياز به انرژي هم پيش كشيده شد. جمعيت هند در آن موقع نهصد ميليون نفر بود و انرژي اي كه اين جمعيت حتي در حداقل استانداردها بخواهد مصرف كند، رقم قابل توجهي مي شد. كشور هند هم به منابع لازم دسترسي ندارد. نزديكترين منابع انرژي به هند، منطقه اي در بنگلادش است كه در آنجا يك سري منابع گازي وجود دارد كه تنها مي توانند در شمال شرق هند به اين منابع دسترسي داشته باشند. منابعي هم نيست كه بتواند بخش صنعت هند را كه در جنوب و مركز هند بيشتر مستقر هستندپوشش دهد. اين بخش ناامن هم هست و براي بهره برداري از آن منابع نه بنگلادش چنين سرمايه اي دارد و نه توان فني آن را دارد كه باعث پيچيده  شدن موضوع مي شود. مشكلات سياسي بين هند و بنگلادش هم مانعي جدي بر سر تحقق اين امر است. مسائل شمال شرق هند و بنگلادش اصولاً مسائل خاصي است كه اين بحث انرژي مي تواند آن را حتي پيچيده تر هم بكند. حتي هنگامي كه بحث ايجاد يك كارخانه سيمان مطرح بود كه مواد اوليه آن بايد از منطقه مرزي تأمين مي شد، مشكلاتي به وجود آمد. شركت خارجي هم آمد كارخانه را در بنگلادش ساخت، اما هنوز براي تأمين مواد اوليه آن از منطقه مرزي در هند مشكل دارند. يك سري فاكتورهاي پيچيده سياسي و قومي مطرح است. مسأله مهمي مانند گاز هم به اين راحتي حل نمي شود. ضمن اين كه اگر چنين امري تحقق پيدا كند فقط شمال شرق را دربرمي گيرد، چون فاصله شمال شرق با مركز هند حدود سه هزار كيلومتر است و لوله گذاري و هزينه هاي آن مبلغ قابل توجهي مي شود و من بعيد مي دانم اين كار عملي شود.
وي مي افزايد: موضوع ديگري كه آنها فكر مي كردند با فروپاشي شوروي در دسترس دارند، آسياي ميانه و تركمنستان بود. اما مهمترين مشكل اين منبع، افغانستان بود، ضمن اين كه پاكستان هم در اين ميان قرار داشت. افغانستان و ناامني آن مشكل بزرگي بود. همه امروز مي دانند در روي كار آمدن طالبان در افغانستان، از ابتدا شركت يونيكال آمريكا حضور داشت تا در افغانستان امنيتي برقرار شود كه بتوانند منابع گازي تركمنستان را به هند و پاكستان برسانند كه در عمل اتفاقاتي افتاد كه همه مي دانند.
شيخ عطار نتيجه مي گيرد: بنابر اين تنها منبع قابل اتكا براي اينها خليج فارس بود. در خليج فارس آنها به سه كشور فكر كردند كه عبارت بود از عمان، قطر و ايران. در مورد عمان معلوم شد كه منابع گازي آن كشور محدود است، يعني مشاوران دولت هند به آنها اعلام كردند كه در عمان اصولاً گازي براي صادرات وجود ندارد و به تازگي هم كه خود اين كشور مشتري گاز ايران شده است. قطر در آن زمان انرژي خود را روي ال ان جي متمركز كرده بود. اكنون مي بينيم كه در اين عرصه قطري ها خيلي كار كرده اند. در آن زمان در هند اين بحث را مطرح مي كردند كه ال ان جي پاسخگوي نياز به شدت رو به رشد هند نيست. بنابر اين خود گاز طبيعي و لوله كشي آن را ترجيح مي دادند.
وي مي افزايد: در آن سالها بود كه من به عنوان سفير در آنجا منصوب شدم. همزمان گفت وگوهايي را با دولت هند(وزارت نفت) و هم مؤسسات مطالعاتي آغاز كرديم. اين مؤسسات مطالعات كلان در موضوع انرژي را انجام مي دهند. دكتر پچوري از كارشناسان مهم آنها بود. سمينارهايي برگزار شد و سرانجام براي هندي ها محرز شد كه قابل اتكاترين منبع، براي آنها ايران است. در آن موقع بحث پارس جنوبي تازه به طور جدي مطرح شده بود. اما همواره براي هند، پاكستان به عنوان مهمترين سياست خارجي اش مطرح بوده و اين قضيه از ابتداي استقلال در سال ۱۹۴۸ وجود داشته است. آنها بر اين اساس همه مسائل دنيا را از دريچه پاكستان مي ديدند و تفسير مي كردند.
شيخ عطار اضافه مي كند: اين گاز اگر قرار بود از ايران با خط لوله به هند برسد، راه اول راه خشكي بود.
در آن زمان در پاكستان دولت خانم بوتو مستقر بود و بعد نوبت به نوازشريف رسيد و از آن نظر كه نظامي ها در پاكستان در پشت پرده حاكم بودند، هيچ گاه هيچ دولتي جرأت نمي كرد درباره اين خط لوله با نظر مثبت صحبت كند و در هند هم وضع به همين منوال بود. در هند در آن زمان حزب بي جي پي و احزاب تندرو قومي و ضدمسلمان- البته به قدرت نرسيده بودند، ولي در انتخابات به طور مرتب كرسي هاي بيشتري به دست مي آوردند- جوي را ايجاد كرده بودند كه چگونه ما رگ حيات صنعت خود را از پاكستان بگذرانيم؟ پس بنابر اين يك فضاي سنگين سياسي حاكم بود. در آن زمان ما براي اين كه اين بحث بسته نشود، بحث آلترناتيوهاي ديگر را مطرح كرديم كه عبور خط لوله از اقيانوس  هند بود. مطالعات اوليه انجام شد و حتي با شركت هاي خارجي كه بتوانند اين كار را توسعه بدهند گفت وگو شد. اسلم پروگتي ايتاليا اعلام كرد كه توان انجام اين كار را دارد، كار سختي بود چون در برخي نقاط مسير، عمق آب تا هزار متر مي رسد. در آن زمان پيش بيني مي شد عمق هزار متر مشكلاتي را ايجاد كند و هر كسي اين بضاعت را نداشت كه چنين اقدامي انجام دهد، ولي اسلم پروگتي ادعا مي كرد توان اين كار را دارد. مذاكراتي با آنها انجام شد. در كنار اين مسأله بحث تأمين سرمايه هم وجود داشت. مسلم بود كه سرمايه لازم براي اين كار از سرمايه عبور لوله از خشكي بيشتر است. گرچه در عبور از خشكي هم مسأله تملك اراضي مطرح بود كه مي توانست بر حجم سرمايه گذاري تأثير بگذارد. متخصصان در مجموع معتقد بودند كه سرمايه گذاري عبور خط لوله از اقيانوس بالاتر است. با اين حال طرف هندي در دهه ۹۰ كه اوج تنش در روابط هند و پاكستان بود، اين شيوه را ترجيح مي داد و در همان زمان بالاخره بعد از دو سال مذاكره بنا شد كه يك شركت مشاور مشترك تشكيل بشود كه عبور لوله از اقيانوس را مطالعه كند.
وي مي افزايد: اشكالي كه وجود داشت، در سمت ايران، اين بود كه هنوز ميزان دقيق منابع گاز پارس جنوبي مشخص نشده بود و اساساً در آن دوره در وزارت نفت ما اعتقاد خيلي جدي به اين كه گاز صادر شود وجود نداشت، زيرا بسياري معتقد بودند خود ما به اين گاز نياز داريم و نبايد به دنبال صادرات گاز باشيم. اين مسأله در مورد صادرات گاز به تركيه هم مطرح بود. نكته ديگر اين بود كه در خود هند فضاي سياسي بر فضاي اقتصادي غالب بود. در نتيجه كار بسيار كند پيش مي رفت. در رده هايي هم كه توافق مي شد، وقتي به رده هاي كارشناسي و مياني مي رسيد، قضيه متوقف مي شد.
شيخ عطار يادآور مي شود: وزارت نفت در يكي دو سال اخير است كه به اين نتيجه رسيده است كه بازارهاي اصلي اش ديگر در غرب و اروپا نخواهد بود، چون اين بازارها اشباع شده اند و بازارهاي اصلي در آسياست. بازار هند و چين، بازارهاي اصلي مصرف انرژي در آسيا خواهند بود. اگر در همان زمان بررسي آينده نگرانه اي مي شد، در دهه ۹۰ برنامه ريزي هاي رشد و توسعه هند و چين تبيين شده بود و اينها هدف گذاري هاي خود را انجام داده  بودند و بر اين اساس نياز اينها به انرژي مشخص شده بود و اينها اسنادي محرمانه هم نبود. خود ما در گزارش هايي كه به طور مرتب به تهران مي فرستاديم، پيش بيني مصرف انرژي اينها را در قرن ۲۱ انجام داده  بوديم. در هر صورت، بي ثباتي هاي دولت در پاكستان هم مزيد بر علت بود و در واقع در پاكستان هيچ دولتي از ترس نظامي ها جرأت موافقت كردن با گذشتن خط لوله از پاكستان را نداشت. زيرا فضا به گونه اي بود كه آنها مي گفتند هند دشمن ماست و ما نمي توانيم به دشمن مان كمك كنيم.
وي مي افزايد: البته يك مسأله اضافه هم وجود داشت كه همان طور كه گفتم مسأله تأمين سرمايه بود. ولي اين مسأله را مي شد آسان تر از ديگر مسائل حل كرد، زيرا همان موقع شركت هايي هم براي تأمين سرمايه و هم براي معرفي فاينانسورها داوطلب شدند، مانند شركت دي اچ ال استراليا يا سرمايه گذاراني در خليج فارس. ولي خود شركتهايي مانند دي اچ ال هم وقتي در اين باره مذاكره مي كردند يادآور مي شدند كه چون تكليفشان با هند روشن نيست، اولويت را به خط لوله پاكستان مي دهند. اين وضع به صورت كج دار و مريز ادامه داشت. نبود عزم لازم در طرف ايراني براي فروش گاز و سنگين بودن فضاي سياسي در هند و پاكستان موجب مي شد كه در مورد عبور خط لوله از اقيانوس تمركز بيشتري وجود داشته باشد.
شيخ عطار با اشاره به تغييراتي كه بعد از سال ۲۰۰۰ در هند به وقوع پيوسته است، مي گويد: بعد از سال ۲۰۰۰ در هر دو كشور هند و پاكستان تحولاتي به وقوع پيوست كه باعث شد فضا تا حدودي متفاوت بشود. البته در همان دهه در سفري كه نخست وزير وقت هند به ايران داشت و سفري كه آقاي هاشمي رفسنجاني رئيس جمهور وقت ايران به هند داشت، در هر دو سفر موضوع خط لوله از محورهاي اصلي يادداشت هاي تفاهم بود. وزيران نفت دو كشور سفرهايي به كشورهاي يكديگر داشتند. گروه مشترك كارشناسي هم براي مطالعه عبور خط لوله از آب تشكيل شده بود. آنها هم البته با مشكلاتي مواجه شدند. كشتي آنها غرق شد و مشكلاتي ديگر پيش آمد، اما سرانجام نتايج اجمالي مشخص كرد كه ايجاد چنين خط لوله اي خيلي گران تمام مي شود. با آغاز قرن ۲۱ چند تحول در هند و پاكستان به وقوع پيوست. در پاكستان دولتي نظامي با كودتا بر سر كار آمد و در هند اپوزيسيون كه از جريان هندوي افراطي بود به حكومت رسيد و طبق روالي كه در عالم سياست هست، اپوزيسيون تندرو وقتي با واقعيت هاي حكومت روبه رو شد مقداري در نظرياتش تغيير ايجاد شد. آقاي واجپايي وقتي نخست وزير هند شد بعد از مدتي اعلام كرد كه هند آمادگي دارد عبور خط لوله گاز ايران را از پاكستان بپذيرد، به اين شرط كه پاكستاني ها همكاري كنند. مشرف هم تقريباً دو سال كه از حكومت وي مي گذشت، اعلام آمادگي كرد. منتها بخشي از اين اعلام آمادگي ها مانور سياسي بود و بخشي از آن عزم آنها را نشان مي داد چون هر دو كشور مي دانستند در اين قضيه منافعي دارند، پاكستان حق ترانسفر خوبي از اين بابت دريافت مي كرد و مي توانست گاز مورد نياز خود را هم تأمين كند. هندي ها هم كه منافعشان مشخص بود. به همين جهت بار ديگر موضوع خط لوله به جاي اقيانوس به عبور از خشكي معطوف شد. سناريوي سومي هم توسط هندي ها مطرح شد، چون هندي ها مطمئن نبودند اين خط لوله بتواند از خشكي بگذرد و از همين نظر بحث ال ان جي را مطرح و در اين زمينه اعلام آمادگي براي سرمايه گذاري كردند. در ايران هم تحولي كه رخ داد اين بود كه بازارهاي شرق جدي تر گرفته شد و به ويژه با پيشرفت  فازهاي مختلف طرح توسعه ميدان گازي پارس جنوبي موضوع صادرات گاز جدي تر شد.
وي مي افزايد: در مقطعي كه دولت آقاي واجپايي در هند مستقر بود، هر دو طرف آمادگي خود را اعلام مي كردند، اما هيچگاه اين آمادگي را به صورت ترجمه شده به زبان عملي بيان نمي كردند و مذاكرات دولت ايران هم با دو طرف ادامه داشت.
به گفته شيخ عطار مرحله سومي در اين زمينه آغاز شد. وي مي گويد: مرحله سوم، مقطعي بود كه دوباره دولت كنگره در هند روي كار آمد و وزير نفت آنها آقاي ماني شانكار شد. آن موقع كه در سفارت بودم وي هم از دوستان ما و هم عضو انجمن دوستي ايران و هند بود. وي انساني روشن فكر و جسور است. اين مسأله در نتيجه تحولاتي كه پيش آمد خيلي جدي تر مطرح شد. آقاي مان موهان سينگ نخست وزير هند هم كه فردي اقتصادگراست كوشيد رنگ سياسي اين قضيه را كمتر كند و اين بار مذاكرات فاز جديدي را پشت سر گذاشت. هندي ها اعلام آمادگي كردند كه گاز را در مرز هند و پاكستان تحويل بگيرند. پس از تحولات افغانستان هم در روابط ايران و پاكستان عرصه جديدي باز شد. در زمان استقرار طالبان در افغانستان، همواره بين ايران و پاكستان بدبيني هايي حاكم بود. بعد از اين قضايا دو كشور كوشيدند وارد فاز جديدي بشوند. به نظر مي رسد اكنون مسأله بين سه كشور به صورت جدي تر مطرح است. البته بايد يادآوري كنم كه در همان دهه ۹۰ همزمان با بحث انتقال گاز ايران، قطر با توجه به سرمايه گذاري هايي كه در عرصه ال ان  جي انجام داده بود، علاقه اي به سرمايه گذاري براي صادرات گاز به هند نداشت و خيلي در اين زمينه جلو نرفت. بنابر اين هندي ها از همان زمان هم دريافته بودند كه جدي ترين، قابل اعتمادترين و در دسترس ترين منبع تأمين گاز براي آنها ايران است. به همين دليل هم هست كه هند با وجود روابط مستحكم با آمريكا در مقابل موضع گيري هاي وزير خارجه آمريكا كه از هندي ها خواسته بود گاز مورد نياز خود را از منابعي ديگر به جز ايران تأمين كنند، به صراحت سرپيچي كرد و آقاي شانكار وزير نفت آنها موضعي جدي در اين باره گرفت.
وي درباره تلاش آمريكا براي مطرح كردن گزينه تركمنستان به جاي ايران مي گويد: اگر حتي مسائل امنيتي افغانستان حل شود- كه به نظر نمي رسد به اين زودي ها عملي شود چون خطر طالبان هنوز هم در افغانستان مطرح است، وضع جغرافيايي افغانستان مانع از جدي تر شدن بحث خط لوله گاز از تركمنستان به جاي ايران مي شود. عبور از كوه هاي هندوكش، شايد حتي از عبور لوله از اقيانوس هم سخت تر باشد. در حالي كه مسير اين خط لوله در ايران و پاكستان عمدتاً از دشت مي گذرد و اين امر به راحتي قابل انجام است. ضمن اين كه همان طور كه گفتم مصرف اصلي گاز در هند در مناطق مركزي و جنوبي است؛ يعني يا بايد آنها در ايالت پنجاب كه مرز پاكستان است گاز را تحويل بدهند و در ايالت هاي پنجاب و اوتارپرادش و ايالت هاي همجوار توزيع كنند كه خيلي سخت است يا در بمبئي تحويل بگيرند و به جنوب ببرند. بنابر اين جغرافياي منطقه ايجاب مي كند كه كسي در اين زمينه سرمايه گذاري نكند.
وي با اشاره به بحث هايي كه برخي در مخالفت با صادرات گاز از ايران مطرح مي كنند مي گويد: به نظر من نبايد اين مسئله را يك بعدي ديد. ما بايد به دنبال تنوع بخشيدن به منابع درآمد خود از انرژي باشيم. حتي بايد در زمينه مصرف انرژي هم به دنبال تنوع بخشيدن به آن باشيم. اين كه فقط به يك منبع متكي بشويم، چه در عرصه درآمد و چه در زمينه مصرف، اشتباه است. ما اكنون درباره انرژي هسته اي داريم صحبت مي كنيم، اگر چنين باشد، حتي نبايد راجع به انرژي هسته اي صحبت كنيم. نبايد صرفاً در اين زمينه به منابع نفت و گازمان اتكا كنيم. منابع صادراتي هم بايد متنوع شود. چون شرايط جهان، بسيار سيال است. در مورد نفت ممكن است اتفاقات زيادي بيفتد، به هر حال مسائل زيست محيطي مطرح است كه ممكن است گرايش به مصرف گاز بيشتر شود. مسأله محيط زيست نه تنها به عنوان يك مسأله فني و جهاني بلكه به عنوان يك مسأله سياسي مطرح است. بنابر اين طرح اين بحث ها كه نبايد گاز را صادر كرد يك بعدي ديدن مسأله است.
وي درباره طولاني شدن گفت وگوهاي ايران و هند درباره اين خط لوله مي گويد: مذاكره با هند مانعي بر سر مذاكره با ديگر كشورها در زمينه صادرات گاز نبوده است. همزمان بحث خط لوله به تركيه عملي شد. موضوع ارمنستان هم اگر بتواند پشتوانه مالي لازم را فراهم كند به راحتي مي تواند حل شود. ما حتي همزمان بحث خط لوله اروپا را مطرح مي كرديم كه يا با عبور از تركيه يا با عبور از قفقاز به اوكراين انجام شود. اين موضوعات همواره مطرح بوده است. به نظر من اصل مشكل ما اين بوده است كه ما در زير زمين گاز زياد داريم، مهم استخراج و عرضه آن است كه اين به سرمايه گذاري و تلاش نياز دارد. مذاكره با هند نه باعث توقف مذاكره با ديگران و نه باعث توقف سرمايه گذاري بوده است. به نظر من اين مشكل در وزارت نفت در طي سالها وجود داشته است و بيشتر به نوعي فرافكني مي ماند و الان در صحبت هايي كه با وزير و ديگران داشته ام احساس مي كنم گرايش فرق كرده است، اما به خود آنها هم گفتم كه فكر نمي كنم در بدنه كارشناسي خيلي اين قضيه فرق كرده باشد. در هر صورت اين انرسي در بدنه كارشناسي نفت وجود داشته كه به شيوه سنتي هفتاد هشتاد سال گذشته نفت را از منابع خشكي يا فراساحلي به لوله تزريق كند. براي آن كه گاز را صادر كنيم بايد كارهاي تازه اي بكنيم. زحمت زيادي دارد. تكنولوژي و سرمايه مي خواهد، و زحمت دارد و بعضي ها علاقه اي به زحمت كشيدن ندارند!