Hamshahri Newspaper

زهره فيضي
نحوه مواجهه ما ايرانيان با دارو از نظر جامعه شناسي پزشكي و بهداشت بسيار قابل تأمل است. به طور سنتي ايرانيان درمان مؤثر را معادل تجويز انواع دارو مي دانند و چنانچه پزشكي براي بيمار خود دارو تجويز نكند به دانش پزشكي و يا قدرت تشخيص بيماري او شك مي كنند. به همين دليل نيز سرانه مصرف دارو در ايران بسيار بالاست و مي توان گفت هر يك از ما در منزل خود يك داروخانه داريم و حتي بعضي كيف دستي خود را به يك داروخانه سيار تبديل كرده اند.
هم چنانكه برخي از ما در ميزان مصرف دارو راه افراط را مي پيماييم، گروهي ديگر مرتب داروهاي خود را بدون تجويز پزشك تغيير داده و يا ميزان مصرف آن را كم و زياد مي كنند.
همه اين مسائل فرآيند درمان را ناقص، طول مدت بيماري را افزايش و در مواردي بيمار را با عوارض جانبي دارو روبه رو مي كند. اين رفتارها به بينش دارويي ما ايرانيان برمي گردد.
مقاله حاضر تلاش دارد با بهره گيري از منابع معتبر علمي به بررسي طرز تلقي و رفتار دارويي در ايران بپردازد.
اميد است با مطالعه اين مقاله بدانيم چگونه هوشيارانه از دارو استفاده كنيم تا در درمان شكست نخوريم و با عوارض جانبي آن روبه رو نشويم و در نهايت از به هدر رفتن پول خود جلوگيري كنيم.
عصري كه در آن زندگي مي كنيم، عصر پيشرفت هاي سريع و برق آسا در زمينه علوم مختلف و از جمله علم پزشكي است. اين پيشرفت بالاخص در شاخه داروسازي موجب شده است كه انواع مختلف دارو روانه بازار مصرف بشود، به طبع توليد بيشتر، مصرف سرانه دارو نيز همه ساله با افزايش قابل ملاحظه اي روبه رو بوده است. قطعاً با مصرف در حد وفور و بدون كنترل پزشك متخصص، خطرات ناشي از عوارض جانبي استفاده از دارو نيز افزايش مي يابد؛ چرا كه هر دارويي علاوه بر خواص درماني داراي عوارض جانبي و بعضاً زيانبار است كه در بعضي موارد قابل درمان نيستند كه خود باعث بروز بيماري هاي لاعلاج مي باشند، مثل قرص هاي انرژي زا كه متأسفانه در بين بعضي از جوانان كشورمان شايع شده است.(اكستازي)
پس اطلاع از خواص و عوارض داروها و دلايل مصرف هر كدام از آنها و چگونگي عمل تأثير داروها، طرز استفاده از آنها، زمان و مقدار مصرفشان براي مصرف كنندگان امري است اجتناب ناپذير، چرا كه اين امر به تسريع در روند درمان كمك شاياني مي نمايد و رابطه بين بيمار و پزشك را مستحكم مي سازد و ديدگاه روشني نسبت به دارو در او ايجاد مي كند.
البته ناگفته نماند بعضي از پزشكان معتقدند دادن اطلاعاتي پيرامون خواص دارو و عوارض آن به بيمار الزامي نيست، چرا كه ايجاد اضطراب و نگراني در او نموده و در نهايت موجب عدم اعتماد بيمار به پزشك مي شود. پس اعتماد محض بيمار به پزشك معالج خود و كاربرد درست دارو، امكان بهبود سريع را فراهم مي آورد.
در اين مورد بايد متذكر شد كه افزايش اضطراب بيمار نبايد بهانه اي براي جلوگيري از اطلاع بيمار از خواص داروي تجويز شده باشد، چرا كه كاربرد نامناسب دارو به طور مسلم خطرناك تر خواهد بود و با اطلاع از نوع استفاده آن مي توان از بروز خطرات جبران ناپذير جلوگيري نمود، به طور كل مي توان گفت:كاربرد مناسب داروها بر پايه آگاهي از مزايا و خطرات داروها استوار است.
امروزه پزشكان بايد هنگام نسخه پيچيدن انتظار هرگونه سؤال يا پرسشي را از بيماران داشته باشند. بيشتر بيماران مايلند بدانند چرا و به چه علت بايد داروي تجويز شده را مصرف كنند و يا اين كه داروها به چه نحو عمل مي كنند و آيا عوارض جانبي از خواص درماني آن بيشتر است يا بالعكس.
به همين منظور براي سهولت در كار پزشكان شركت هاي دارويي با چاپ و ارائه بولتن و بروشورهايي تا حدي از كنجكاوي بيماران كاسته و آنها را در نوع مصرف و احتمال بروز عوارض جانبي آگاه مي سازند، اما متأسفانه اكثر بيماران بدون مطالعه بروشورها، ناآگاهانه به مصرف داروها مبادرت مي ورزند و همين امر باعث بروز مشكلاتي جبران ناپذير مي شود.
اطلاعات دارويي
داشتن اطلاعات دارويي بيمار را با اثرات دارو و عوارض نامطلوب آن آشنا ساخته و وي را راهنمايي مي كند كه اگر مصرف دارو به طور مرتب و منظم انجام نگيرد، نه تنها در بهبودي او مؤثر نخواهد بود بلكه كاربرد مناسب آن نيز منتفي مي شود، در نتيجه با تقسيم اطلاعات بيمار به اين موضوع پي مي برد كه با داروي تجويز شده بهبودي حاصل گرديده و از مصرف آن سود مي برد. در ضمن ارائه اطلاعات به بيمار يكي از روش هاي همدلانه و درك او توسط پزشك تعبير خواهد شد كه اين نيز يكي از خصايص حرفه اي رشته پزشكي محسوب مي شود كه متأسفانه به علت مشغله زياد پزشكان كشورمان اين حق از بيماران سلب مي شود.
شايد اين سؤال براي همگان مطرح شود كه آيا هر دارويي دواست؟
در حرفه پزشكي دوا به موادي گفته مي شود كه بيماري را متوقف يا معالجه كند؛ يعني از علائم بيماري بكاهد يا درد را تسكين دهد و بدون اين كه عوارض جانبي آن از خاصيت درماني اش وخيم تر باشد.
بنابراين هر دوايي دارو است، ولي هر دارويي دوا محسوب نمي شود. به طور مثال حشره كش ها، مواد آلوده كننده، الكل و قهوه، چاي، كاكائو به علت وجود كافئين، و همه مواد شيميايي را مي توان دارو ناميد. به طور كل دارو عبارت است از ماده اي كه موجب به هم خوردن ساختار با وظيفه ارگانيسم موجود زنده شود. اما امروز به طور مصطلح دارو را همان دوا مي نامند. داروهايي كه عوارض چنداني ندارند را مي توان بدون نسخه از داروخانه ها تهيه نمود؛ مثل قرص هاي سرماخوردگي (ناگفته نماند دارويي كه بتوان با آن سرماخوردگي را درمان كرد وجود ندارد.) با آن كه طريق درمان كننده اي در اين مورد وجود ندارد ولي داروهاي فراواني به نام ضدسرماخوردگي به بازار عرضه شده است. سرماخوردگي موجب تورم و التهاب غشاي آستري بيني مي شود و به اين ترتيب موجب انسداد بيني و آب آمدن از آن مي شود كه ممكن است با گلودرد، سردرد، درد پشت و تب خفيف همراه باشد.
اما داروهاي خاص بايد با نسخه و تجويز پزشك متخصص خريداري شود. در گذشته هاي دور داروها از طريق گياهان و در بعضي موارد از حيوانات ساخته مي شد. براي اولين بار چيني ها در بيش از ۵۰۰۰ سال پيش به اين امر مبادرت ورزيدند. اما امروزه اكثر داروها از طريق فرآيندهاي شيميايي ساخته مي شوند با اين حال هنوز هم تعدادي از داروهاي مهم از گياهان استخراج مي شوند، مثل مورفين كه از نوعي خشخاش تهيه مي شود.
داروها چگونه اثر مي كنند؟
در جواب به اين سؤال مي توان به چند مورد اشاره كرد. گاهي اوقات بيماري را علاج مي كند، مثل آنتي بيوتيك ها كه موجب از بين رفتن موجودات مهاجم مي شود كه به آن داروهاي ضد ميكربي نيز مي گويند. گاهي در پيشگيري از بيماري از آنان استفاده مي شود مثل واكسن ها و گاهي نيز در بر هم زدن جريان هاي واقعي بدن استفاده مي شود تا بتوان مسير يك بيماري را تغيير داد. مثل داروهاي ضد انعقاد خون كه از ميزان لخته شدن خون مي كاهد. به طور كل مي توان عمل و تأثيرپذيري دارو را به سه دسته تقسيم كرد:
۱- بدن سالم بايد برخي مواد شيميايي از قبيل ويتامين ها و مواد معدني كه از غذا و ميوه به بدن مي رسد را داشته باشد. كمبود اين مواد باعث به وجود آمدن بعضي از بيماري ها مي شود. مثلاً فقدان ويتامين C موجب بيماري اسكوروي يا فقدان ويتامين D موجب بيماري راشيتيسم و فقدان آهن موجب كم خوني مي شود. البته دسته ديگري از بيماري ها ناشي از فقدان عملكرد درست هورمون هاي موجود در بدن مي شود (هورمون ها نيز مواد شيميايي هستند كه توسط غدد داخلي بدن توليد مي شوند) مثل بيماري كم كاري تيروئيد.
۲- بسياري از داروها مي توانند جريان طبيعي فعاليت سلول ها را تغيير دهند. التهاب خون و سلول هاي خوني به علت عمل برخي هورمون هاي طبيعي يا مواد شيميايي موجود در بدن موجب بروز مشكلات انعقاد خون يا بيماري هاي قلب و كليه مي شود. با استفاده از داروهاي ضد التهاب عمل اين هورمون ها كنترل مي شود.
۳- مورد ديگر براي مصرف دارو، فعاليت سلول هاي غيرطبيعي عامل بيماري هاي عفوني مثل باكتري ها، قارچ هاي مهاجم بدن هستند كه مي توان با مصرف داروهاي تجويز شده توسط پزشك متخصص از تكثر آنها جلوگيري نمود و يا با از بين بردن آنها بيماري هايي مثل سرطان را معالجه نمود.
اما هميشه بايد به خاطر داشت كه اثرات يك دارو همانند تيرهاي سلاحي است كه بعضاً اصابت نمي كند و دسته اي به خطا مي روند. پس قبل از اين كه پزشك براي درمان شخص بيمار اقدام به انتخاب دارو كند مسلماً از فوايد و مضرات داروي تجويز شده آگاه است و او انتظار دارد كه داروي مصرف شده توسط بيمار، نتيجه مثبتي را ارائه دهد و همچنين داراي عوارض جانبي خفيفي باشد.
عوارض جانبي داروها
عوارض جانبي داروها عبارت است از واكنش هايي كه بدن در مقابل داروها از خود نشان مي دهد. مسلماً داروي مصرف شده در تمام نقاط بدن توزيع مي گردد و اثرات آن منحصر به يك بافت يا اندام خاصي نيست. بعضي از عوارض داروها ممكن است بعد از عادت كردن بدن به آن به تدريج از بين رود، متأسفانه با رؤيت عوارض نه چندان حاد، بيمار از مصرف آن خودداري مي كند و اين به دليل بي اطلاعي بيمار از عوارض شناخته شده آن مي باشد و همين امر باعث مي شود كه به علت ترك دارو يا مراجعه به پزشك ديگر و شكايت از داروهاي تجويز شده توسط پزشك قبلي، طول درمان افزايش يابد. اما بعضي از عوارض جانبي دارو ممكن است باقي بمانند كه به آن واكنش هاي نامطلوب گويند. اين واكنش ها از نظر پزشك معالج غيرمنتظره و پيش بيني نشده است. مثل حالات آلرژي، جوش، ورم صورت يا يرقان كه ممكن است در اثر تداخل با داروهاي ديگر به وجود آيند. بعضي از بيماران چندين داروي تجويز شده توسط پزشك را يك جا و همزمان مصرف مي كنند كه اين عمل ممكن است موجب بروز حالات خطرناكي در بدن شود كه جداً بايد از اين عمل خودداري نمود.
در پايان بايد گفت كه براي بسياري از بيماري ها راه علاجي وجود ندارد ولي معمولاً بعضي از بيماران و اطرافيان آنها از درك اين مسئله عاجزند و گاه ممكن است به روش هاي غيرمتداول در امر پزشكي متوسل شوند، كه جز صرف هزينه هاي گزاف و به هدر رفتن وقت سودي در بر ندارد.
داروهاي كلينيك هاي مو و پوست و زيبايي كه اكثراً با قيمت هاي بالايي به دست مصرف كننده مي رسد اغلب بنا به توصيه هاي شخصي بعضي از مراجعه كنندگان به ديگران موجب بروز بيماري هاي پوستي مي شود. در اين بين بايد به بعضي از داروهاي موجود در سوپرماركت ها و عطاري ها اشاره كرد كه اغلب با آزمايش هاي علمي بي فايده بودن آنها نيز به اثبات رسيده است.
گواهي مردم درباره فرآورده هاي دارويي مسئوليت علمي ندارد، اما متأسفانه امروزه براي فروش داروها از هنرپيشگان مطرح سينما يا قهرمانان ورزش كمك مي گيرند كه فقط جنبه تجاري آن مطرح است.