شك نكنيد .يوزپلنگ ايران است ،دوتوله يوز حدود يك ساله ،عكس توسط دوربين تله اي در پناهگاه حيات وحش در انجير گرفته شده است.
معصومه صفايي
در زيستگا ه هاي يزد، يوزپلنگ آسيايي به جاي جبير، قوچ وميش و كل و بز، خرگوش مي خورد. آخرين نتايج اعلام شده از سوي محققان و مسئولان پروژه يوزپلنگ آسيايي حاكي از آن است كه رژيم غذايي يوز در مناطق زيست اين گونه در استان يزد، بيشتر به خرگوش معطوف است تا طعمه هاي رايج ديگر. اين نتايج حاصل بررسي 10 روزه تيم تحقيقاتي است كه با تجزيه و تحليل سرگين هاي برجا مانده از يوز و با استفاده از آخرين روش سرشماري در دنيا سرشماري فاصله اي اعلام كرده اند: جمعيت طعمه هاي رايج يوز در منطقه دره انجير و كوه هاي بافق خيلي كمتر از آن است كه باوجود رقيب قدرتمندي مثل پلنگ، يوزپلنگ بتواند به آنها دسترسي داشته باشد. بررسي سرگين هاي جمع آوري شده از سطح مناطق هم نشان مي دهد كه طعمه اصلي يوز در اين مناطق خرگوش بوده و بقاياي مو و پوست خرگوش در اكثر سرگين ها كاملا قابل تشخيص است.
مهندس هوشنگ ضيايي، يكي از بازوهاي اجرايي قوي سالهاي آغازين تشكيل سازمان حفاظت محيط زيست كه بعد از سالها دوري از عرصه كار ميداني، دوباره به عنوان مسئول پروژه يوز و يكي از مهره هاي كليدي در حفاظت از محيط زيست كشور به بدنه اجرايي سازمان بازگشته است، مي گويد: چندي پيش يوزي در منطقه در انجير در اثر تصادف مرده بود. وقتي شكم يوز را باز كرديم محتويات معده اش اجزاي بدن يك خرگوش بود. بنابراين بايد بررسي اصولي روي اين موضوع انجام مي شد چرا كه تا آن زمان ما فكر مي كرديم يوزها مثل گذشته از جبير، قوچ وميش و كل و بز تغذيه مي كنند اما اين مسئله حقايق ديگري را به ما نشان مي داد.
درهر حال با تمام اين تفاسير، هوشنگ ضيايي مسئوليت پروژه پرافت و خيز و پرحرف و حديث يوز را برعهده گرفت. او اين بار به جاي رجوع به كارشناسان پرهزينه خارجي، توجهش را معطوف كارشناسان محلي مثل محيط بانان و مسئولان مناطق و حتي دانشجويان علاقه مند سراسر كشور كرد. او در اولين گام تيمي متشكل از كارشناسان آماربرداري، حيات وحش، GIS (سيستم جغرافيايي جهاني)، محيط بانان و استادان دانشگاه از شهرهاي مختلف كرمان، بافق، سمنان، گرگان، اصفهان، بندرعباس و... را به منظور آغاز كار ميداني ساماندهي كرد.
نياز اول، آمار دقيق
هدف: سرشماري طعمه هاي يوزپلنگ، فاز اول استان يزد. از آنجا كه براي يك اقدام اساسي اولين نياز دستيابي به اطلاعات دقيق پايه است، دقت زيادي در به كارگيري سيستم هاي روز جهان در آمارگيري براي برآورد دقيق جمعيت طعمه هاي يوز به كار گرفته شد.
البته تاكنون بارها سرشماري در 5 منطقه اصلي زيستگاه يوز انجام شده است اما به دلايل مختلف هيچ يك از اين آمارها اطلاعات دقيقي را به ثبت نرسانده است.
مهندس هوشنگ ضيايي با اشتباه خواندن روش هاي آماري قبلي مي گويد: تاكنون سرشماري به روش هاي سنتي انجام مي گرفته، آن هم در فصل جفتگيري و نزديك آبشخورها؛ جايي كه بيشترين تجمع وجود دارد. اين آمارگيري ها در نقاطي محدود انجام و به تمام سطح مناطق تعميم داده شده است، مثلا در وارنگه رود كه اتفاقا درخواست مجوز شكار هم شده بود با يك برآورد دقيق مشخص شد، تمام شكار منطقه محدود به همان چند راسي است كه اطراف پاسگاه جمع مي شوند.
اما در سرشماري طعمه هاي يوزپلنگ آسيايي با كمك و راهنمايي هاي دكتر همامي، فارغ التحصيل آماربرداري يكي از دانشگاه هاي انگليس آخرين روش هاي برآورد جمعيت جهان به كار گرفته شد. روش فاصله اي كه به دو شكل نقطه اي و خطي قابل اجرا ست كه البته در اين طرح هر دو روش مورد استفاده قرار گرفت؛ روش ترانسكت يا همان خطي براي مناطق دشتي و روش نقطه اي براي ارتفاعات.
دكتر همامي معتقد است: برآورد جمعيت، مهمترين و اولين قدم در اجراي صحيح و موفق پروژه حفاظت از يوزپلنگ آسيايي است. ما بايد ابتدا آمار صحيحي از موجوديمان داشته باشيم تا براساس موجودي برنامه ريزي انجام گيرد.
پناهگاه حيات وحش در انجير
۱۲ خرداد، روستاي خرانق واقع در يزد، نقطه آغاز طرح سرشماري طعمه هاي يوز. در اولين روز كاري كارگاه آموزشي به منظور يكنواختي اطلاعات و آشنايي افراد با روش سرشماري فاصله اي در كاروانسراي خرانق برگزار شد و در پي آن گروه هاي كاري تشكيل و در روزهاي بعد سرشماري شبانه روزي با بيش از 20 ساعت كار در منطقه درانجير كه تاكنون گزارش هاي متعددي مبني بر مشاهده يوز در زيستگاه هاي اين منطقه رسيده است، آغاز شد. بعد از سه روز كار مداوم، روز چهارم طرح همفكري، آموزش و جلب همكاري مردم محلي به اجرا درآمد كه نتايج آن در برخي موارد حاكي از شناخت كامل بعضي از مردم محلي از يوز و لزوم حفاظت از آن بود. اجراي مسابقه دو، نقاشي و رنگ آميزي، نوشتن داستان و جمله درباره يوز براي كودكان محلي را هم مي توان يكي از جالب ترين بخش هاي آموزشي به حساب آورد. بيش از 40 كودك زير 12سال خرانقي در اين طرح مشاركت كردند، آنها كه در ابتدا با شك و ترديد وارد كاروانسرا مي شدند و بدون هيچ كلامي ما را ورانداز مي كردند، در پايان كار حتي حاضر به ترك كاروانسرا نبودند. از آنها خواستيم هر كدام، چند جمله اي درباره يوز بنويسند. ما يوزپلنگ ها را دوست داريم و نبايد بگذاريم آنها منقرض شوند. فاطمه آخوندي، سلام و عرض خدمت خسته نباشيد، من يوزپلنگ را دوست دارم. يوزپلنگ خيلي مهربان با بچه هايش است. ما از يوزپلنگ نمي ترسيم، من از آقاي ملايي (مسئول پناهگاه حيات وحش در انجير) تشكر مي كنم و او هم خيلي مهربان است. فائزه و زهرا پرندوار، ما از يوزپلنگ ها مي خواهيم كه مواظب خود باشند. ما بايد به بزرگترها و آنهايي كه درباره يوزپلنگ ها نمي دانند تذكر بدهيم كه به يوزپلنگ ها آسيبي نرسانند. فاطمه كارگر، ما يوزپلنگ ها را دوست داريم و نمي خواهيم يوزپلنگ ها براي هميشه از بين بروند. ما دوست داريم كسي يوزپلنگ ها را اذيت نكند. البته اميدواريم... فاطمه بشارتي و حميده باقريان، من دوست دارم كه به همه همسن و سالهاي خودم بگويم كه بچه ها بياييد يوس پلنگ ها را اذيت نكنيم. سعيده باقريان. اين جملات را كودكان خرانقي بعد از برنامه آموزشي نوشتند. وقتي قرار شد براي خودشان بين آهو و يوزپلنگ اسم انتخاب كنند، 70 درصد آنها مي خواستند يوزپلنگ باشند.
حتي در مناطقي كه هيچ اثري از جبير، كل و بز و قوچ ديده نمي شود، خرگوش حضوردارد بررسي سرگين هاي جمع آوري شده از يوز نشان مي دهد رژيم غذايي يوز در اين مناطق بيشتر خرگوش است
شيطور بافق و باز هم يوز
روز پنجم و حركت به سوي روستاي شيطور واقع در 85 كيلومتري بافق. همان روستايي كه چند سال پيش در دشت هاي آن دامداري اهل زرند كرمان سه توله يوز را در لانه آتش زده بود. محل سكونتمان مدرسه بود، يك دبستان 5 كلاسه و باز هم گشت و آماربرداري از طعمه ها و جمع آوري سرگين (مدفوع حيوان) و بررسي ردها.
طبق برآوردها، جمعيت طعمه هاي يوز، يعني جبير، كل و بز و قوچ و ميش، چه در درانجير و چه در كوه هاي بافق، خيلي خوب به نظر نمي رسيد.
مهندس ضيائي در آخرين روز طرح سرشماري طعمه هاي يوز در استان يزد چنين اظهارنظر كرد: به نظر مي رسد كه در حال حاضر يوزپلنگ در اين مناطق، بيشتر از خرگوش تغذيه مي كند. جمعيت خرگوش در اين محدوده ها خوب است، حتي در مناطقي كه هيچ اثري از جبير، كل و بز و قوچ ديده نمي شود، خرگوش حضور دارد، اما بررسي سرگين هاي جمع آوري شده از يوز نشان مي دهد رژيم غذايي يوز در اين مناطق بيشتر خرگوش است. موي خرگوش بيش از هر چيز در اين سرگين ها وجود دارد. البته بررسي و اعلام نتايج دقيق تر، احتياج به زمان دارد. ما هنوز داده هايمان را طبقه بندي و بررسي نكرده ايم.
GIS در سرشماري
استفاده از GIS (سيستم اطلاعات جغرافيايي) در اين سرشماري را مي توان به عنوان يكي از نقاط قوت اين طرح برشمرد. GIS در طرح سرشماري طعمه هاي يوز، در واقع، هم نقش راهنمايي دارد و هم نقش تجزيه و تحليلي.
كار در اين سيستم در دو مرحله انجام مي شود؛ مرحله اول تعيين محدوده هاي مناطق و عوارض مثل كوه ها، رودها، چشمه ها و روستاها به وسيله GPS (وسيله اي براي ثبت نقاط) و مرحله دوم خريد تصاوير ماهواره اي از مركز سنجش از راه دور ايران و پياده كردن اطلاعات به دست آمده در مرحله اول روي آن، بدين ترتيب نقشه كامل مناطق به دست مي آيد.
مهندس آرش بهمن پور، كارشناس GIS سازمان حفاظت محيط زيست، استفاده از سيستم جغرافيايي جهاني در برآورد جمعيت طعمه هاي يوز را اينگونه توضيح مي دهد: ما با استفاده از خطوط منحني ميزان حدود احتمالي زيستگاه ها را مشخص مي كنيم، مثلا اينكه در مناطق دشتي احتمال مشاهده جبير و آهو وجود دارد و ما اين اطلاعات را به سيستم مي دهيم و سيستم با استفاده از داده هاي ديگر مثل مخازن آب، راه ها، روستاها و... نقاط يا ترانسكت هاي پيشنهادي براي سرشماري را به ما مي دهد و ما با استفاده از اين اطلاعات با كار ميداني و با استفاده از GPS و قطب نما در طول خط ترانسكت حركت مي كنيم يا در نقطه مورد نظر ساكن مي شويم، بسته به اينكه براي سرشماري بخواهيم از روش فاصله اي ترانسكت يا فاصله اي نقطه اي استفاده كنيم.
مثلا براي پناهگاه حيات وحش در انجير سيستم 12 ترانسكت 10 كيلومتري را به ما پيشنهاد داد كه البته اين 12 ترانسكت فقط براي حيوانات دشت زي قابل استفاده بود و ما براي حيوانات كوه زي مثل كل و بز از نقطه استفاده كرديم، چون روش ترانسكت (خطي) در ارتفاعات قابل اجرا نيست.
در اجراي اين طرح قرار بود دكتر سليمان پور، معاون طبيعي سازمان حفاظت محيط زيست هم ،گروه را همراهي كند. او در طول مدت يك سالي كه به جاي انوشيروان نجفي مسئوليت حفاظت از طبيعت كشور را بر عهده گرفته به تمام مناطق تحت حفاظت سازمان سركشي، با محيط بانان حتي محيط بان هاي بازنشسته ملاقات كرده است و اين اقدام براي ما كه اصولا عادت كرده ايم حتي مديرهاي اجرايي را پشت ميز مديريت ببينيم بسيار در خور توجه است. او در جواب اين سئوال كه دوست داريد چطور بميريد، مي گويد: دوست دارم طعمه يوزپلنگ بشوم تا به بقاي نسل اين حيوان كمك كنم.
متاسفانه به دليل فوت مهندس خليلي ، مدير اداره محيط زيست چهار محال و بختياري در اثر سانحه رانندگي و لزوم حضور دكتر سليمان پور در اين استان، امكان همراهي او در طرح سرشماري طعمه هاي يوز فراهم نشد.
ظاهرا پروژه حفاظت از يوزپلنگ آسيايي با نوانديشي هاي مسئولان جديد، بالاخره در حال ساماندهي است، بخصوص اينكه با تلاش هاي مهندس كامياب، نماينده ايران در UNDP مهلت انجام پروژه يوز 2 سال هم تمديد شده است، پس ما 2 سال ديگر هم وقت داريم. هوشنگ ضيائي آينده را بسيار روشن مي بيند. او اميدوارانه مي گويد: برنامه هاي زيادي براي آينده داريم و مهمترين آن زنده گيري يوز و نصب ردياب روي بدن حيوان است. اگر اين كار صورت بپذيرد از طريق سيستم هاي ماهواره اي مي توانيم به نتايج مهمي دسترسي پيدا كنيم. ما طرح سرشماري يوز را با همين روند در بقيه زيستگاه هاي يوز هم به انجام خواهيم رساند.
درحال حاضر تنها نگراني مسئولان، دست اندركاران و علاقه مندان، تغيير در سيستم اجرايي كشور است. آيا با تغيير مديريت سازمان در دولت جديد بازهم كسي به فكر حفظ يوزپلنگ آسيايي كه حالا به خاطر محدود شدن جمعيت آن به دشت ها و تپه ماهورهاي ايران ،آن را يوزپلنگ ايراني مي نامند، خواهد بود؟
درحال حاضر تنها نگراني مسئولان، دست اندركاران و علاقه مندان، تغيير در سيستم اجرايي كشور است. آيا با تغيير مديريت سازمان در دولت جديد بازهم كسي به فكر حفظ يوزپلنگ آسيايي خواهد بود؟
عباس آباد نائين، خانه جديد يوزها
مسئول منطقه آزاد عباس آباد جسد يوز مرده اي را در كنار يك سنگ پيدا كرده است. اثر هيچگونه جراحتي بر پيكر اين يوز مشاهده نشده. اكبري پس از تلاش هاي فراوان براي اثبات وجود يوز در اين زيستگاه به تازگي موفق به تهيه عكس از لاشه يك يوز پلنگ آسيايي شده است.
او با تهيه عكس هاي متعدد از منطقه، توانسته علاوه بر ثبت يوز، از چند گونه نادر و در خطر انقراض ديگر از جمله كاراكال و گربه شني هم عكس تهيه كند. گربه شني گونه ارزشمند و در خطر انقراضي است كه مدتي است هيچ گزارشي مبني بر رويت آن در زيستگاه هاي مستعد از جمله كوير مركزي ارائه نشده است. تصور مي شود تحت حفاظت قرار گرفتن منطقه عباس آباد از سوي سازمان حفاظت محيط زيست حتي به عنوان پناهگاه حيات وحش بتواند اين منطقه را به يكي از زيستگاه هاي خوب و قابل اعتماد براي حيات وحش، بخصوص يوزپلنگ تبديل كند.
اداره حفاظت محيط زيست نائين با همكاري انجمن يوزپلنگ ايراني توانسته اين منطقه را به عنوان يكي از زيستگاه هاي يوزپلنگ معرفي كند. تاكنون تمام زيستگاه هاي يوز در ايران جزو يكي از مناطق چهارگانه تحت حفاظت سازمان حفاظت محيط زيست (پارك ملي، منطقه حفاظت شده، پناهگاه حيات وحش و اثر طبيعي ملي) بوده اند.
در حالي كه آثار وجود يوزپلنگ اين بار در منطقه آزاد عباس آباد واقع در استان يزد كه با داشتن ويژگي هايي كه قابليت آن را به عنوان يك زيستگاه مناسب براي اين پستاندار در حال انقراض تاييد مي كند، ديده شده است. اماهمچنان عباس آباديك منطقه آزاد است و از هيچگونه تمهيدات و امكانات امنيتي بهره مند نيست.
آنچه اهميت اين مسئله را تاييد مي كند موقعيت قرارگيري اين منطقه نسبت به مناطق اطراف است. از آنجايي كه منطقه آزاد عباس آباد در نزديكي شهرستان نائين اصفهان در بين ساير زيستگاه هاي اصلي يوزپلنگ ايراني واقع شده است، موقعيت خاصي را به خود اختصاص داده و همين موضوع مي تواند دليلي بر اهميت اين منطقه باشد. تحت حفاظت قرار گرفتن اين منطقه نه تنها مي تواند آن را به عنوان يكي از زيستگاه هاي يوز تقويت كند، بلكه حفاظتش براي تامين امنيت زيستگاه هاي اطراف نيز موثر خواهد بود.
منطقه آزاد عباس آباد در شرق استان اصفهان قرار دارد و به دليل واقع شدن در ميان عمده ترين زيستگا ه هاي يوزپلنگ در كشور، ضرورتا به عنوان پل ارتباط دهنده ساير جمعيت هاي كوچك و پراكنده يوزپلنگ در كشور عمل مي كند. به رغم سيماي كويري، منطقه عباس آباد داراي چشمه هاي متعدد فراوان است، به طوري كه تا حد بالايي مي تواند نياز آبي جانوران را حتي در فصل گرم تابستان تامين كند.
در ميان زيستگاه هاي كويري كشور، عباس آباد يكي از بكر ترين مناطق به شمار مي رود و از تنوع زيستي بسيار بالايي نيز برخوردار است. از گونه هاي مهم اين منطقه مي توان به كاراكاي (نوعي گربه بزرگ)، گربه شني، كل و بز، قوچ و ميش، انواع پرندگان شكاري از جمله عقاب، لاشخور، دليجه و ... و از همه اينها مهمتر يوزپلنگ ايراني اشاره كرد.
منطقه آزاد عباس آباد كه اميدواريم به پناهگاه حيات وحش عباس آباد تغيير نام دهد، از معدود مناطق كشور است كه يوز در آن زيست مي كند.
اين منطقه به دليل فراواني گونه هاي قابل شكار از ديرباز مورد توجه شكارچيان بوده و صدمات فراواني را هم تاكنون متحمل شده است.
بخش هايي از منطقه نيز در حال حاضر در مقاطعي از سال تحت چراي دام قرار مي گيرد، اما به دليل تعداد كم گله ها و وسعت زياد منطقه اين مسئله را نمي توان از مشكلات اصلي منطقه به حساب آورد.
