اشاره؛ هفته گذشته، بالاخره اعضاي شوراي شهر اصفهان در ديدار با نمايندگان يونسكو، به قطع دو طبقه از برج جهان نما رأي دادند تا نام بناي سترگ ميدان نقش جهان اصفهان از فهرست آثار جهاني ميراث فرهنگي حذف نشود. اين اقدام، حركت مثبتي بود كه بايد ماهها پيش انجام مي شد تا اين همه، شاهد كش و قوس اين موضوع در مجامع جهاني نباشيم.
به همين مناسبت و به اميد كوتاه شدن هر چه سريع تر برج جهان نما، مقاله اي را كه توسط آقاي حبيب الله متحدين، از كارشناسان ارشد معماري تدوين شده است، در پي مي آوريم.
پيشينه تاريخي اصفهان
اصفهان به دليل موقعيت خاص جغرافيايي خود، سابقه اي ديرينه در تاريخ ايران دارد و بنابر نظراتي سابقه و قدمت آن به سابقه و قدمت كشور ايران مي رسد. اصفهان مورد توجه حكام هخامنشي، اشكاني و ساساني قبل از اسلام و نيز بعد از اسلام هميشه نقش مهمي در تاريخ معماري ايران داشته و به عبارتي اصفهان دائره المعارفي از سبكهاي معماري شيوه خراساني، رازي، آذري و دوره هاي بعد را در خود نهفته دارد.
اين شهر بعد از قتل عام تيمور و خرابيهايي كه به آن راه يافت، از رونق سابق افتاد و تا قرن يازدهم هجري كه شاه عباس اول آنجا را به پايتختي خود برگزيد(سالهاي ۱۰۰۰ تا ۱۰۰۶ هجري)، اين گونه بود. همت شاه عباس بر اين بود تا پايتختش از باشكوه ترين شهرهاي جهان باشد. او طرحي را در راستاي ساماندهي و گسترش شهر(طرح جامع) براساس زيباترين معماري كه امروزه شاهد آن هستيم و به كالبد شكافي آن خواهيم پرداخت، همت گمارد و توانگران را به ساختن بناهايي با معماري زيبا و ماندگار براساس نظرات نخبگان معماري تشويق كرد و خود نيز در امر نظارت پيشقدم شد و اين امر باعث شد تا رقابت و چشم و هم چشمي ميان همه اقشار در ساختن بناهاي باارزش معماري شخصي و عمومي بر ديگري پيشي جويند و نتيجه آن شد كه دائره المعارفي از عمارت، باغ، مسجد، مدرسه، كاروانسرا، بازار، خانه، كبوترخانه و خيابان و ميدان هاي ناب احداث شود و اصفهان را به موزه  شهري زيبا تبديل كند.
نگاه كالبدشكافانه به ميدان نقش جهان
ميدان نقش جهان به اعتقاد تمامي سياحان خارجي يكي از بزرگترين ميدانهاي جهان و يكي از نمونه هاي ناب معماري در جهان است. طول ميدان حدود ۵۰۰ متر و عرض آن حدود ۱۶۵ متر است. استفاده از اين نسبت ۱ به ۵/۲ (نسبت طلايي) به بزرگ نمايي و شكوهمندي اين اثر فاخر افزوده است.
هنرمندان و معماران خالق اين اثر، نقش جهان را در اصفهان به عنوان قلب تپنده معماري اين شهر و يادگاري والا از پيشينيان به امانت نزد ما قرار داده اند كه بر ماست با حفظ و حراست از همه ارزشهاي پيرامون آن، اين گنجينه را به آيندگان بسپاريم. آنچه مسلم است حضور اين اثر ماندگار حكايت از تفكر معماران و سردمداران و هنرمندان عصر خويش دارد.
پيشينه باغ ايراني در ميدان نقش جهان
درشهر اصفهان قبل از آن كه به پايتختي صفويه انتخاب شود، در محل ميدان نقش جهان فعلي باغ ايراني وسيعي به نام باغ نقش جهان وجود داشته كه بر پيرامون همان باغ نقش جهان فضاهاي موجود با توجه به نياز شهري مانند مسجد جامع عباسي (مسجد امام) در جنوب ميدان، مسجد شيخ لطف الله در مشرق، عمارت حكومتي عالي قاپو در مغرب و سردر قيصريه در شمال ميدان طرح ريزي مي شود.
اين گونه است كه ميدان نقش جهان، تصويري از يك باغ شهر را در خود نهفته دارد، البته با همان اصول و قواعد طراحي يك باغ ايراني كه مي بايست باشد و هست:
* باغ ايراني محصور است، يعني محرميت از اصول باغ هاي ايراني است كه اين ميدان نيز محصور است.
* در باغ ايراني، فضاها به دور و حصار باغ جانمايي مي شود كه در اين ميدان نيز چنين طراحي شده است.
* باغ ايراني از كرتها و باغچه هاي مربع و مربع مستطيل بهره مي برد و از راههاي موازي و قائم استفاده مي كند كه در اين ميدان نيز استفاده شده است.
* در باغ ايراني، بازتاب بنا در آب و حوض و به عبارتي حضور شادمانه آب، يك ارزش معنوي است كه در باغ شهر نقش جهان، اين انعكاس معنا دار وجود دارد: «صورتي در زير دارد آنچه در بالاستي» .
* در بعضي از باغهاي ايراني، محوطه فاقد عمارت و كوشك  در وسط باغ است كه اين باغ شهر اين چنين است (همانند باغ گلشن طبس).
و به طور كلي باغ ايراني جولانگاه انسان است و انسان؛ اما اين باغ شهر جولانگاه انسان است و ماشين؛ و اين كه از همه مهمتر باغ ايراني تابلويي است از باغهاي هشتگانه بهشت كه توسط معماران مسلمان جهت ذكر و يادآوري ساخته شده است كه زبان اشاره  است كه روزي صالحان در آن باغ مأوا خواهند گرفت.
مرغ باغ ملكوتم نيم از عالم خاك
چند روزي قفسي ساخته اند از بدنم
كالبد شكافي مسجد امام (مسجد جامع عباسي) از منظري ديگر
ساختمان مسجد امام در ضلع جنوبي ميدان نقش جهان و در سال ۱۰۲۰ هجري قمري به فرمان شاه عباس اول شروع شد. اين مسجد شاهكار جاويداني از هنر معماري و كاشيكاري و حجاري ايران در قرن يازدهم هجري قمري است و اما آنچه شايد تاكنون سخني از زواياي هنرمندانه و شگفت انگيز اين اثر كه توسط استاد محمد علي اكبر اصفهاني ساخته شده و كمتر توجهي به آن شده است، بزرگ نمايي و حجم عظيم گنبد اين مسجد با شكوه است.
چنانچه به ماكت اين گنبد از بالا نگاه كرده باشيد و يا در سفر آسماني از بالا به اين گنبد نظاره گر بوده باشيد، حجم عظيم و باور نكردني اين گنبد را بر سقف و بام مسجد مي بينيد. حجمي غيرقابل باور به لحاظ بزرگي و به جهت اصول تناسبات كه غيرقابل قبول مي نماياند، گنبدي با ارتفاع ۵۲ متر، همانند انساني كه سر بسيار بزرگي بر شانه و اندام او قرار گرفته باشد.
اما آنچه تحسين برانگيز است، زماني است كه گردشگر و انسان در صحن ميدان مسجد امام را به نظاره ايستاده است. حجمي كاملاً  متناسب بر اندام مسجد قرار گرفته كه با دلبري عارفانه اي در كنار مجموعه نقش جهان چشم نوازي دارد.(شايان ذكر است اگر چنانچه طراح ميدان زيباي آزادي تهران به اين نكته مهم يعني بزرگ نمايي گنبد مسجد امام پي برده بود، امروزه گنبد بالاي برج آزادي پنهان و ناپيدا به نظر نمي رسيد و اين گونه رأس برج آزادي بريده و ناقص ديده نمي شد.)
نكته قابل توجه ديگر اين مسجد، ارتفاع معكوس گنبد و مناره هاست. بدين ترتيب كه گنبد در دورترين فاصله با ميدان به ارتفاع ۵۲ متر و سپس دو مناره بعدي و متصل به ورودي شبستان مسجد ۴۸متر و نهايتاً  دو مناره جلو و متصل به ورودي و پيش خان مسجد كه ضمناً  مشرف به صحن ميدان است. ۴۲متر يعني پايين ترين ارتفاع را داراست. اما هنگامي كه از ضلع شمالي و از ارتفاع انسان واقع در صحن ميدان به مناره ها و گنبد نگاه مي كند، مناره هاي جلو را بزرگتر از مناره هاي عقبي مي بيند كه از نكات بسيار باارزش اين مسجد است. نكته نظر گير ديگر، استفاده قطر مناسب مناره ها با سردر ها و گنبد مسجد است كه ما امروزه كمتر شاهد توجه و استفاده از اين تابلو عيني در ساخت مساجد خود هستيم.
تغيير جهت و تكرار ورودي و مناره ها از ضلع جنوبي به سوي قبله
مي دانيد كه در آئين نگارش بحث «درست نوشتن» و جلوگيري از تكرار كلمات در يك جمله از اهميت خاصي برخوردار است به عنوان نمونه در جمله «ميدان نقش جهان در اصفهان، نقش جهان هستي است» دقت شود، اين گونه مي توان نوشت: «ميدان نقش جهان در اصفهان، تصوير جهان هستي است» تا از تكرار كلمه «نقش» در جمله اول جلوگيري شود.
اما پهلوان معماري ايران يعني استاد علي اكبر اصفهاني، با شهامت و هوشمندي اعجاب برانگيز استفاده و تكرار دوبار از سردر و مناره ها، يك بار با زاويه قائم ميدان و يك بار ديگر با چرخش فيلسوفانه رو به سوي قبله (خانه خداوند) جهت مند و هدفمند همه را فرا خوانده است. گويي با زبان معماري به همه انسانها و همه نسلها و در همه قرون و اعصار اين توجه را مي دهد كه تو بايد فقط و فقط جهت نگاهت به سوي قبله خالق خود يعني خانه خدا باشد و بس.
بينش و مفاهيم توحيدي در چيدمان عناصر مختلف معماري پيرامون ميدان نقش جهان
يكي از زيباترين راز و رمزهاي رفتار اجتماعي در طراحي معماري ميدان نقش جهان، استقرار عناصر مختلف و مفهومي شهري مانند مسجد امام، ساختمان حكومتي عالي قاپو، بازار، مسجدشيخ لطف الله با توجه به جهات چهارگانه استقرار آنها يعني (جنوب/غرب/شمال/ شرق) بسيار فيلسوفانه و هدفمند و در راستاي زدودن آسيب ها و ناهنجاري هاي جامعه طراحي و اجرا گرديده است و به طور كلي يك جهت ترتيبي را براي همه اقشار جامعه در نظر داشته اند. به طور نمونه چرا معماران ميدان نقش جهان عمارت عالي قاپو را كه عمارت حكومتي بوده، در شرق ميدان قرار نداده اند و آن را در مغرب ساخته اند؟! و چرا با وجود مسجد امام، ساخت مسجد ديگري به نام مسجد شيخ لطف الله در نزديكي آن اجرا شده است؟! و چرا مسجد لطف الله درست در مقابل عمارت حكومتي ساخته شده است؟!  و چرا مسجد امام مقابل سردر قيصريه بازار قرار گرفته است؟ لازم است قبل از ورود به مفاهيم جانمايي پيرامون ميدان نقش جهان، ابتدا تعريف مختصري از ساختمان و معماري داشته باشيم تا تشريح مطالب، گواراتر در جان كلام بنشيند.
در يك طرح ساختماني، تمام نگاه و توجه به نياز بنا از قبيل مقاومت (استاتيك) و حفاظت انسان از مسائل طبيعي همانند باد، باران، برف و ... بوده، اما اثر معماري علاوه بر رعايت مسائل ساختمان ريشه در فرهنگ ديني و اسلامي دارد و به عبارتي جانمايه معماري نگاه آسماني و قدسي است.
رو در رويي بناي حكومتي (عالي قاپو) با مسجد شيخ  لطف الله
استقرار بناي حكومتي (عمارت عالي قاپو) در ضلع غربي ميدان تصادفي نبوده، بلكه معمار هوشمند و مسلمان مي خواسته است با زبان آفرينش به حاكمان وقت آن زمان و به طور كلي حاكمان همه قرون و اعصار بگويد كه حكومت دنيايي پايان يافتني و رو به زوال و غروب پذير خواهد بود، اما در نقطه مقابل مغرب و در ضلع مشرق آنجا كه طلوع خورشيد هر بامداد تولدي ديگر دارد، مسجد و خانه خداوند سبحان كه مالك جهان هستي است و فنايي بر او نيست، قرار مي گيرد تا تكرار نور در هر بامداد تجلي اين مطلب باشد كه خداوند نور است و نور. و اما استقرار مسجد شيخ لطف الله در مقابل عالي قاپو نكته هوشمندانه ديگري است كه معمار ايراني جهت هدايت حكومت نشينان عالي قاپو نشان داده است كه توجه داشته باشيد در محضر خداوند سبحان قرار داريد و ياد خدا و ياد آخرت از ذهنتان خارج نشود تا رستگار شويد و دليل اين كه در سمت راست عالي قاپو و در ضلع جنوب مسجدي به مراتب عظيم تر (مسجد امام) وجود دارد، بنابر اين تكرار مسجد آن هم در فاصله نزديك فقط جنبه هدايت و ذكر و يادآوري براي حكومت نشينان عالي قاپو بوده است و بس.
ناب ترين نماي اصلي در ميدان نقش جهان نماي قبله است
هنگامي كه از منظر شمال به جنوب اين ميدان ايراني مي نگريد، پرسپكتيوي بسيار زيبا از سه نماي اصلي و اثرگذار (مشرق، جنوب و مغرب) را مي بيند و همه نگاهها از تمامي سمت و سوي ميدان به طرف جنوب و آن گاه به طرف قبله سوق داده مي شود و اين كه هيچ مناره اي در نماي مسجد شيخ لطف الله قرار ندارد. دليل اين توجه و تأكيد بصري بوده كه معمار ايراني در اين اثر جاودانه به جنوب و قبله داشته است. ارتشي را در نظر بگيريد كه در هنگام رژه، تمامي نگاهش نظر به جلو است، اما همين كه به جايگاه فرمانده ارتش رسيد نظر به راست مي نمايد. همين اتفاق در منظر و پرسپكتيو ميدان از نگاه شمال به جنوب اتفاق مي افتد و نگاه همه گردشگران ابتدا به سوي جنوب ميدان و سپس به سوي خانه خداوند(قبله) هدايت مي شود.
استقرار بازار در مقابل مسجد امام
اين كه بازار برگرد ميدان نقش جهان قرار گرفته است، معمار و طراح آن خواسته است نشان بدهد كه تجارت و دادوستد يك نياز و ضرورت است، اما اصل نيست و در مرتبه پايين تري قرار داد و به عبارتي غذاي روح به مراتب بيشتر از غذاي جسم ارزش دارد و آن اين كه انسان روزي سه بار غذا مي خورد ولي روزي پنج بار نماز مي خواند و اما قرار گرفتن سردر قيصريه و بازار (در شمال) و سردر مسجد امام (درجنوب) و به عبارتي رودر رويي مسجد و بازار، حكايت از آن دارد كه معمار و سازندگان اين ميدان ايراني براي بازاري ها انديشه هدايتي دارند و همان طور كه در مقابل عمارت حكومتي عالي قاپو مسجد شيخ لطف الله را قرار داده، در مقابل بازار، مسجد امام را قرار داده تا كسبه و بازاريها با رعايت مكاسب (رعايت موازين شرعي در كسب و كار)  در جايگاه حبيب الله قرار گرفته و اين تعامل با توجه به شرايط همجواري با مدرسه قديم و مدرسين آن در بسياري از آنها منجر به ارتقاي علوم اسلامي شده و در جايگاه مجتهد قرار مي گرفتند.