انقلاب اسلامي بهمن ماه ،۱۳۵۷ به اذعان اغلب فعالان آن، انقلابي بود كه زودتر از پيش بيني ها به ثمر رسيد؛ از اين رو فرصت مناسب، براي پرورش كادرهاي جايگزين تشكيلات حكومت پيشين و سازماندهي مناسب نيروهاي جديد فراهم نشد. «شوراي انقلاب» ، نخستين نهاد انقلابي تشكيل شده، «فعاليت تشكيلاتي» مديد و عميقي را پيش از پيروزي انقلاب تجربه نكرده بود. رهبري قدسي و فراگير امام خميني(ره) تلاش هاي محدود احزاب و سازمان هاي متعدد سياسي را تحت الشعاع قرار داده و شبكه تشكيلات روحانيت و مساجد و هيئات مردمي را به پشتوانه اصلي انقلاب تبديل نمود. و در اين ميان بود كه زمينه ظهور گروهك تروريستي منافقين به وجود آمد...
زمينه  و پيشينه
تا هنگام پيروزي انقلاب، تحركات ديرهنگام احزاب و گروه ها عمدتاً حول محور اتحاد و همبستگي شكل گرفت؛ و زماني كه موج انقلاب از سرنگوني سلسله پهلوي خبر مي داد، آنان خود را به حركت مردمي ملحق ساختند. هيچ يك از احزاب و صاحب نظران وابسته به آنها، به انكار رهبري امام خميني(ره) اقدام نكردند. آنچه بعد از پيروزي انقلاب غالباً محل نزاع واقع  شد، سهمي بود كه هر يك از گروه ها براي خود قايل مي شدند.
بخش عمده شبكه بسيج گري انقلاب، در روحانيت و مساجد شكل گرفت: تشكيلات اصلي و فراگيري كه در مسير پيروي از امام خميني(ره) نقش عمده اي در بسيج عمومي داشت. البته هر از گاهي، بيانيه ها و اعلاميه هايي در تيراژهاي محدود و با تأثيرگذاري نه چندان زياد از سوي گروههاي سياسي صادر مي شد. در اين ميان، تا آستانه انقلاب، نيروهاي عمده برخي از گروههاي سياسي از بستر اصلي جنبش اجتماعي منتهي به پيروزي انقلاب دور مانده بودند. آزادي گروههايي از زندانيان سياسي در مهرماه و دي ماه ۱۳۵۷ آنها را در مقابل عمل انجام شده قرار داد؛ تا آنجا كه توانايي انطباق حوزه هاي مطالعاتي تئوريك قبلي و درون زندان  با فضاي اجتماعي ملتهب انقلاب براي آنها دشوار شد. يكي از اين گروهها «سازمان مجاهدين خلق» بود كه اصلي  ترين عناصر و سران آن در دي ماه ۵۷ از زندان آزاد شدند. اين پس افتادگي از جريان اجتماعي، تبعات ذهني و عيني بسياري را به اين سازمان تحميل كرد. نخستين اطلاعيه مجاهدين خلق از زندان در ۲۱ دي ماه ،۱۳۵۷ در تأييد اعتصاب روزنامه نگاران، گوياي اين واقعيت است كه سران اين سازمان، پس از مشاهده پيشرفت هاي جنبش انقلابي كه در غياب آنها به بار مي نشست، بيش از هر چيز نگران و نيازمند يك تريبون تبليغاتي وسيع بودند؛ و با اين بيانيه كوتاه دو سطري قصد داشتند علاوه بر جلب نظر روزنامه نگاران، تمايل خود را در معرفي و تبليغ خويش نيز نشان دهند.(۱)
در ميان تشكل ها و گروههاي سياسي موجود در جامعه سياسي آن روز ايران كه مجزّا از جريان روحانيت محسوب مي شدند، سه جريان وجود داشت كه درصدد ائتلاف با رهبري انقلاب برآمده بودند و عبارت بودند از:
الف) مليّون: كه پايبندي جدي به اسلام نشان نمي دادند و ناسيوناليزم ليبرال را ترويج مي كردند. برخي از وابستگان دور و نزديك اين گروه ها، حتي در رژيم پهلوي نيز عهده دار مسئوليت هاي اجرايي بودند و يا با لايه هايي از رژيم گذشته و مقامات امريكايي و غربي ارتباط داشتند.
ب) مليّون مذهبي: اين طيف با محوريت نهضت آزادي و معتقدان به تفسير علمي از دين در عين پايبندي به ليبراليسم و ملي گرايي تمايلات اسلامي آشكار نيز داشتند.
ج) سازمان مجاهدين خلق: اين گروه با ايدئولوژي مبتني بر ماركسيسم كه ادعاي التزام به «اسلام راستين» را مطرح مي نمود و به رغم ادعاهاي خود در اتخاذ مشي مسلحانه عليه رژيم پهلوي با ناكامي روبه رو شد، خود را پيشتاز نيروهاي انقلاب و جايگزين (آلترناتيو) اصلي رژيم پهلوي مي دانست.
امام خميني (ره) كه در روند انقلاب هيچ گاه مشي مسلحانه را تأييد نكرده بود و از آن سو محافظه كاري و حركات سازشكارانه مليّون را نيز نسبت به رژيم پهلوي محكوم مي كرد، به توصيه استاد شهيد مرتضي مطهري و تأييد شوراي انقلاب، مذهبي ترين و موجه ترين چهره آن زمان در طيف ميانه را براي دوران كوتاه انتقالي مأمور تشكيل دولت موقت كرد. پس از پيروزي انقلاب، براي مجاهدين خلق - كه تجربياتي در زمينه هاي سازماندهي و تشكيلات مخفي داشتند - اين توهم و توقع ايجاد شد كه بايد سهم قابل توجهي را در تسخير مناصب حكومتي جمهوري اسلامي به دست آورند. ولي چون گروهي از مليّون مذهبي، در مديريت هاي اجرايي و فعاليت هاي اجتماعي و گروهي، پيشينه بيشتري داشتند و از طرفي سازماندهي و مديريت تشكيلات پنهان با مديريت كلان جامعه سنخيتي نداشت، سازمان مجاهدين خلق از تصرف مصادر حكومتي مهم در دوران انتقالي نااميد شدند. بدين سبب بود كه پس از انقلاب، شوراي انقلاب، بازرگان و دولت موقت، به عنوان رقيب مورد حمايت امام(ره) آماج تبليغات منفي مجاهدين خلق قرار گرفتند؛ تبليغاتي كه بعدها صرفاً متوجه روحانيت و نيروهاي همراه و پيرو امام(ره) شد. اين حملات در شرايطي صورت مي گرفت كه مجاهدين خلق احساس مي كردند با كنار رفتن يك رقيب «صاحب تشكيلات» خود در درون حاكميت، راه نفوذشان براي تصاحب كلي نظام گشوده مي شود.
به موازات اين حملات، تشكيلات اصلي انقلاب نيز كه نفوذ و جايگاه بسزا و خدشه ناپذيري در ميان اقشار گوناگون جامعه داشت يعني روحانيت و تشكل ها و نيروهاي همسو با آن، با لفظ «ارتجاع» مورد هجوم گسترده مجاهدين خلق واقع شد. در بسياري از موارد، وانموده هاي سازمان بر اين شعار مبتني بود كه سرمايه داري و ارتجاع دو روي يك سكه و هر دو «جاده صاف كن امپرياليسم»  اند. تصور مجاهدين خلق از تشكيلات متكثر و متنوع روحانيت، نوعي از هم گسيختگي و بي نظمي را در ذهن آنها تداعي مي كرد؛ ولي انسجام نيروها و تشكيلات روحانيت، در واقع  عميق تر از تنوع گرايشها و سليقه ها بود؛ كه مي توان آن را سازماني شبكه اي عنوان نمود. از جمله شعارهاي اصلي انقلاب
( «نه شرقي، نه غربي، جمهوري اسلامي» ) كه تشكيلات منسوب به امام(ره) نمايندگي مي كرد، گوياي گذشتن از لايه هاي «وابستگي» به «استقلال» بود؛ كه در همان زمان گوياي مدرنيسم انقلاب اسلامي تلقي مي شد. همين جلوه ها بود كه انديشمنداني چون «ميشل فوكو» را نسبت به ماهيت و محتواي انقلاب اسلامي به وجد آورده بود.
پس از تسخير سفارت امريكا و استعفاي دولت موقت، تحليل هاي سازمان مجاهدين خلق با بن بست رو به رو شد؛ زيرا آنان در تحليل هاي خود سرنوشت دولت موقت با روحانيت و امام خميني(ره) را يكسان جلوه مي دادند؛ و از آنجايي كه به زعم سازمان هيچ يك از اين دو نمي توانستند در عرصه حاكميت ماندگار شوند و از عهده برآيند، هر دو مي بايست توأماً سرنگون شده حكومت به تمامي، به آنان اهدا شود. برخلاف انتظار سازمان و ساير گروههاي چپ و مؤتلف آن، پس از استعفاي دولت موقت، حاكميت با نيروهاي وفادار به رهبري انقلاب نوسازي شد و نياز به گروه هايي مانند مجاهدين خلق - عملاً - زمينه بروز نيافت. همچنين برخلاف پيش بيني سازمان مزبور، با خروج مليّون مذهبي، روحانيت از حاكميت خارج نشد.
سازمان مجاهدين خلق، اساساً به مشاركت و همكاري صادقانه در اركان و نهادهاي جمهوري اسلامي اعتقاد نداشت. تمامي اسناد و قراين نشان مي دهند كه آنان پيوسته در صدد نفي تمامي نيروهاي اصيل انقلاب بوده اند و از لحظه پيروزي انقلاب به تدارك رويارويي مسلحانه پرداخته اند
دلايل عدم اعتماد رهبري انقلاب
به سازمان مجاهدين خلق (منافقين)
روحانيت به رهبري امام خميني(ره)، اعتماد كافي را در احراز مناصب اجرايي نظام جمهوري اسلامي نسبت به سازمان مجاهدين خلق (منافقين) نداشتند؛ زيرا:
۱- رهبري انقلاب، طي ديدار دو تن از نمايندگان اين گروه در سال ۱۳۵۱ با ايشان، با مواضع ايدئولوژيك مجاهدين خلق از نزديك و بي واسطه آشنا شده بود. آنان طي جلسات متعددي (حدود ۲۴ جلسه) در نجف نتوانستند نظر امام خميني(ره) را نسبت به خود جلب كنند. حضرت امام(ره) اين ديدار را چنين تشريح كرده است:
... بعضي از اين آقاياني كه ادعاي اسلامي مي كنند آمدند در نجف. يكي شان بيست و چند روز آمد در يك جائي؛ من فرصت دادم به او تا حرف هايش را بزند؛ او به خيال خودش كه مي خواهد من را اغفال كند! مع الاسف از ايران هم بعضي از آقايان كه تحت تأثير آنها واقع شده بودند - خداوند رحمتشان كند - آنها را هم اغفال كرده بودند، آنها هم به من كاغذ سفارش نوشته بودند... كه اينها «انّهم فتيه» - قضيه اصحاب كهف. من گوش كردم به حرف هاي اينها كه ببينم اينها چه مي گويند. تمام حرف هاشان هم از قرآن بود و از نهج البلاغه... اين آمده بود كه من را بازي بدهد؛ من همراهي كنم با ايشان. من هيچ راجع به اينها حرف نزدم. همه اش را گوش كردم. فقط يك كلمه را كه گفت «ما مي خواهيم قيام مسلحانه بكنيم» ، گفتم «نه، شما نمي توانيد قيام مسلحانه بكنيد؛ بيخود خودتان را به باد ندهيد.» (۲)
طرفه آن كه اين نمايندگاني كه در سال ۱۳۵۱ با امام خميني(ره) در نجف ديدار كردند، به فاصله اندكي پس از آن ديدار (در سال ۱۳۵۴) رسماً و علناً به ايدئولوژي كمونيسم پيوستند.(۳)
۲- سازمان مجاهدين خلق علاوه بر مواضع ايدئولوژيك و سياسي خود در گذشته، همواره مبلغ افراط گرايي و تحول ماركسيستي بود؛ از تبليغات سازمان مزبور نيز چنين بر مي آيد كه محتوي و روش انقلاب اسلامي را به رهبري امام خميني(ره) نپذيرفته و آن را در چارچوب ديدگاه ها و اعتقادات خود نمي دانستند. بعدها «رجوي» به اين حقيقت اعتراف كرد:
... حتي يك سال قبل از ورود [امام] خميني به ايران، از روي اطلاعيه هايي كه مي   داد، تفكر و ماهيتش را [در زندان] به طور مكتوب تحليل نموده و بر خصايص ارتجاعي او انگشت گذاشته بوديم. در اين تحليل، كه بعداً خبرش در زندان به گوش رفسنجاني هم رسيد، آشكارا گفته بوديم كه اگر [امام] خميني بيايد هيچ مسئله اي را از جامعه نخواهد توانست حل نمايد و باز انقلاب ديگري لازم خواهد بود.(۴)
امام خميني(ره) نيز از اين گونه مواضع سازمان مجاهدين خلق مطلع بود اما تا هنگامي كه نقض آشكار قانون صورت نگرفته بود و شورشگري منتهي به جنگ مسلحانه به مرحله علني و عيني نرسيده بود، با اعمال محدوديت وسيع نسبت به سازمان مزبور موافقت نكرد. آيت الله محمد يزدي در خاطرات خود به اين نكته اشاره مي كند:
... امام (ره) در پاسخ [يكي از روحانيون] فرمودند: «من اعضاي مجاهدين را مي شناسم و با مواضع آنها آشنايي دارم و كتاب هايشان را هم خوانده ام؛ اما تا زماني كه اينها دست به اسلحه نبرده اند با آنها كاري نداريم.»
يكي از افراد شركت كننده در جلسه گفت: «حضرتعالي مي فرماييد كتاب هاي اينها را خوانده ايد؛ آيا اينها خطرشان از منافقين صدر اسلام بيشتر نيست؟» بعد، از اين گروه براي اولين بار با تعبير منافقين ياد كرد. امام مجدداً فرمودند: «من اين طور نيست كه اينها رانشناسم؛ ولي تا آنها سلاح را براي جنگ با ما از رو نبسته اند، با آنها كاري نداريم.»
يكي ديگر از اعضاي جلسه گفت: «يعني شما واقعاً از جانب اينها در حال حاضر احساس خطر نمي كنيد؟» امام بار ديگر همان جمله خود را تكرار كردند و در واقع به سيره جدشان در مورد خوارج عمل كردند. بعد از آن، ديگر اجازه ندادند كه در آن جلسه بحث مزبور ادامه پيدا كند...(۵)
با تداوم عملكرد منفي و خصومت بار سازمان مجاهدين خلق «منافقين» زمينه تفاهم و گفت  و گو ميان رهبري انقلاب و سازمان كاملاً از بين رفت. آنان هرگونه اقدام و تحولي را كه خارج از خواسته ها و برنامه هاي اين سازمان در نظام جمهوري اسلامي شكل مي گرفت، باطل مي شمردند؛ و همواره انقلاب اسلامي را «قيام» ناتمام برمي شمردند كه بايستي توسط آنان به يك انقلاب تمام عيار ديگر تبديل شود.
۳- تا هنگام پيروزي انقلاب، آنچه تحت عنوان «سازمان مجاهدين خلق» شناخته مي شد، بخش ماركسيست شده اين سازمان بود كه بيشتر در خارج از كشور فعاليت مي كردند. افراد سازمان كه از زندان آزاد شدند، به رغم آن كه بسياري از آنها و حتي خود رجوي مخفيانه تغيير ايدئولوژي داده بودند، نخست تشكيلات خود را با عنوان «جنبش ملي مجاهدين» در سراسر كشور معرفي كردند؛ و پس از مدتي، باز با نام مذكور معروف شدند. ناگفته نماند كه مركزيت ماركسيست شده سازمان تا اواسط سال ۱۳۵۷ در خارج از كشور به سر مي برد و بعد در هماهنگي با سران سازمان، تحت عنوان «سازمان پيكار در راه آزادي طبقه كارگر» به فعاليت پرداخت. اما همواره ابهام جدي و اساسي در هويت واقعي سازمان پس از انقلاب وجود داشت.
۴- سازمان مجاهدين خلق، اساساً به مشاركت و همكاري صادقانه در اركان و نهادهاي جمهوري اسلامي اعتقاد نداشت. تمامي اسناد و قراين نشان مي دهند كه آنان پيوسته در صدد نفي تمامي نيروهاي اصيل انقلاب بوده اند و از لحظه پيروزي انقلاب به تدارك رويارويي مسلحانه پرداخته اند. آنان سال ۱۳۵۸ را «سال افشاگري ارتجاع» و سال ۱۳۵۹ را «سال مقاومت» اعلام كردند. اين پديده نشان مي دهد كه مجاهدين خلق عرصه سياسي كشور را با ديدگاهي استراتژيك به عنوان صحنه نبرد و رويارويي مي  نگريستند. در وهله اول قصد تضعيف پايگاه مردمي روحانيت بالاخص رهبري امام خميني (ره) داشتند و در وهله بعد در پي يك حكومت جانشين براي جمهوري اسلامي بودند.
علاوه بر اين، شواهد و قراين ديگري نيز وجود دارد كه به روشني گوياي قدمت و ريشه دار بودن موضع تماميت خواهانه مجاهدين خلق بود.
در خاطرات برخي فعالان سياسي آن زمان چنين آمده است:
با اوج گيري مبارزه مردم در سال ،۵۷ بچه هاي سازمان [مجاهدين خلق] از زندان پيغام فرستادند كه نظر ما اين است كه انقلاب الآن دارد به سرعت پيش مي رود و به طور زودرس پيروز مي شود. با امام صحبت كنيد كه به نحوي عمل شود كه بختيار - كه آن موقع نخست وزير شده بود - فعلاً بماند و سقوطش به تأخير بيفتد. استدلال شان اين بود كه ما هنوز زندانيم و آمادگي نداريم. اين را صريح نمي گفتند ولي به طور تلويحي روشن بود كه سازمان ضربه ديده، آمادگي ندارد جنبش را رهبري كند و در پيروزي و تشكيل حكومت جديد نقش درجه اول داشته باشد.(۶)
گذشته از پيغام هايي كه از سوي سازمان مزبور به بيرون زندان فرستاده مي شد و قصد داشتند تا انقلاب را در غياب خود به تأخير اندازند، سران مجاهدين خلق كوشش مي كردند در زندان نيز اين روند را پيش برند. از جمله در مراجعات سركردگان سازمان به بعضي روحانيون زنداني، تلاش مي كردند تا از طريق ايشان به امام پيغام بدهند و القاء كنند كه تنها گروه تشكيلاتي كه پس از پيروزي قادر به در دست گرفتن قدرت است، سازمان مجاهدين است و امام بايد امور را به آنها تفويض كند و تنها به آنان اتكاء نمايد.
جامعه شناسي انقلاب ها و زمينه هاي
۳۰ خرداد
مطابق نظريات جامعه شناختي معطوف به پديده «انقلاب» همواره انقلاب در شرايطي بروز مي كند كه بديل هايي چون «رفرم» يا «تحولات بخشي» نه تنها پاسخگوي مطالبات نيست بلكه ممكن است حركت آن را با كندي مواجه كند. پس از پيروزي انقلاب تا استقرار نظم و نظام نوين، به دليل مشكلات و چالش هاي برآمده از فروپاشي رژيم قبل و فراواني بحران هاي باقيمانده و اوج گيري مطالبات فزاينده اقشار مختلف مردم، شرايط دشوار و پيچيده اي به وجود مي آيد. در نظام نوپاي جمهوري اسلامي ايران نيز كه در فضاي مقابله و دسيسه ابرقدرتها دچار مشكلات مضاعف بود، بسترهاي تهديدزا و بحران آفرين بسياري پديد آمدند.
سه چالش ناشي از تسريع پيروزي انقلاب اسلامي زمينه بهره برداري گروههايي مانند سازمان مجاهدين خلق را فراهم ساخت و آنان با تجربه تشكيلاتي سياسي خود، اين سه چالش در عرصه : شكل گيري نظام، تحقق شعارها، و برنامه ريزي حل مشكلات، را به سه فرصت سياسي براي خويش تبديل كردند.
فعاليت هاي تبليغي سازمان مزبور، همواره با توسل به شخصيت هاي محبوب مردم انجام مي شد. در ابتدا تظاهر به پيروي از امام خميني(ره)، اظهار نزديكي به آيت الله طالقاني و بعدها مصادره آنچه كه توسط مجاهدين خلق «محبوبيت سياسي بني صدر» تصور مي شد، گوياي اين فرايند است.
از آنجا كه اختلافات سياسي به مرور موجب آن شد كه پاره هاي پراكنده اي از انواع مشروعيت سياسي و اجتماعي، مورد اختلاف، معلّق و تصاحب نشده باقي بمانند و سازمان مجاهدين خلق به مصادره بخش هايي از اين پاره هاي پراكنده مشروعيت هاي فاقد متولّي بپردازد، در مورد مشروعيت مطلق و همه جانبه امام(ره) نيز دچار توهم گرديد. سران سازمان از اين واقعيت غافل بودند كه جذابيت تام و مقبوليت عام رهبري و گفتمان حضرت امام(ره) هيچ گاه در فضاي خرده مشروعيت هاي سرگردان مبادله نمي شود. عدم درك صحيح اين واقعيت، آنان را به ورطه پيوند حيات سياسي اين سازمان با حيات سياسي بني صدر و ساير جريانهاي ضدانقلاب سوق داد كه درنهايت به واقعه ۳۰ خرداد ۱۳۶۰ منجر شد.
عرصه پاره هاي حاشيه اي قدرت، ناشي از دوران انتقالي و عدم استقرار كامل نظام جديد كه خارج از كنترل به نظر مي رسيد، همان عرصه اي بود كه گروه هاي سياسي معاند مانند مجاهدين خلق، پيكار، فدائيان خلق و ... در آن به تنازع و ادامه حيات مي پرداختند. واقعيت آن است كه اگر ادعاي اين گروهها مصداق واقعي و دقيقي در متن انقلاب داشت و ايشان صاحب سهمي اساسي در پيروزي جنبش انقلابي منتهي به انقلاب اسلامي بودند، نيازي به تبليغات گسترده در «عرصه هاي خاكستري» جامعه نمي داشتند.
با مروري بر حقايق سالهاي نخست انقلاب مي توان دريافت كه بيشترين عضو گيري ها و گسترش هاي سازماني اين گروه ها، پس از پيروزي انقلاب صورت گرفته است. از جمله سازمان مجاهدين خلق در آستانه پيروزي انقلاب مجموعاً تشكيلاتي با ۱۵۰ عضو بود؛ در حالي كه در نيمه دوم سال ،۱۳۵۹ پراكندگي دفاتر و اعضاء و هواداران تشكيلاتي به چند برابر رسيده بود.
اين امر از يك سو خود گوياي عدم توان و ظرفيت مجاهدين خلق در شكل گيري انقلاب بود و از سوي ديگر حاصل بهره برداري از چالش هاي سه گانه پيش گفته و عرصه هاي خاكستري نقش هاي اجتماعي بوده است.
در مقايسه با ساير انقلاب ها، سرعت و سهولت پيروزي انقلاب اسلامي در ايران، اين انتظار را پديد آورده بود كه فاصله زيادي تا سرمنزل مقصود وجود ندارد و اگر براي تحقق آرمانها اقدام نمي شود، اراده و توان انقلابي، به عنوان پشتوانه، وجود ندارد. سازمان مجاهدين خلق با تكيه بر ضعف ها و خلاءهاي دولت موقت، كه به تصريح مهندس بازرگان از عوارض «سياست گام به گام» بودند، به فضاي يأس و بدبيني دامن مي زد.
اين تبليغات با اشغال سفارت امريكا (كه نه توسط نيروهاي مدعي «مبارزه با امپرياليسم» بلكه از سوي دانشجويان مسلمان پيرو خط امام(ره) كه هيچ گونه پيوند ي جز به حضرت امام(ره) نداشتند، صورت گرفت) دچار آسيبي جبران ناپذير شد.
با همزماني استعفاي دولت مهندس بازرگان و اشغال سفارت امريكا، تلاش سازمان مجاهدين خلق (منافقين) براي جا انداختن برچسب «ارتجاع» و «وابستگي به امپرياليسم» دچار شكست شد. در مرحله بعد، مجاهدين خلق فرايند مشروعيت سياسي خود را در پيوند با رئيس  جمهور بني صدر تعريف كردند و با تصور آنكه آراي انتخاباتي كسب شده توسط وي به معني - يا قابل تبديل به - مخالفت با امام (ره) است، روي بني صدر سرمايه گذاري گسترده اي كردند. اين سرمايه گذاري همه جانبه حتي جنبه خانوادگي نيز يافت و پس از فرار از ايران، در يك پيوند تبليغاتي، دختر بني صدر به ازدواج رجوي درآمد. رودررويي هاي بعدي بني صدر با نيروهاي پيرو خط امام و در نهايت رهبري انقلاب، نتايج جاه طلبي هاي شخصي و تأثير تبليغات سازمان مزبور بر روي بني صدر بود؛ شايد بتوان گفت كه مجموعه طرح ها و عملكردهاي سازمان در رويكرد بني صدر تأثير اساسي و تعيين كننده داشت.
سران مجاهدين خلق در برقراري نسبتي صحيح با محيط و فضاي اجتماعي انقلاب اسلامي دچار نوعي گنگي و ابهام بودند. آنها در فضاي انقلاب و تظاهرات و اعتراضات خياباني تنفس نكرده بودند؛ از اين رو در گفتمان محدود و بسته زندان خيال باز توليد وجهه سياسي خود را داشتند
تأخرها و فرصت هاي مجاهدين خلق (منافقين)
با نگرش نظري به ضرورت ها و استلزامات انقلاب ها و تبيين شرايط حاكم بر اوضاع قبل و بعد از انقلاب، مي توان چارچوبي را با عنوان تأخرها و فرصت هاي سازمان مجاهدين خلق كه بعد از تيرماه ۱۳۵۹ در افكار عمومي به نام «سازمان منافقين» شهرت عام يافت، به اين شرح تصوير و تبيين نمود:
تأخرها
۱- تأخر تئوريك: مجاهدين خلق، مشي چريكي را كه در رژيم پهلوي سرلوحه عمل خود قرار داده بودند، در فضاي پس از انقلاب همچنان به عنوان خط مشي اصلي برگزيدند. در واقع اين سازمان مانند چند گروه مسلح ماركسيست و مائوئيست، نسبت به فرمان تحويل سلاح ها سرپيچي نمود و در اين زمينه با هيچ يك از نهادهاي انقلابي و انتظامي همكاري نكرد.
با وجود آنكه اين سازمان، قبل از انقلاب، از طيف ماركسيست شده خود (سازمان پيكار بعدي) انتقاد مي كرد اما عملاً ماركسيسم را مبناي ايدئولوژيك خود مي دانست. تأكيد عمده بر مفهوم «تكامل» با رويكرد داروينيسم اجتماعي و با پيش فرض هاي مبتني بر ماترياليسم تاريخي و ... از نشانه هاي دوگانگي مبنايي يا التقاط ايدئولوژيك سازمان مزبور بود.
۲- تأخر استدراكي: در مباحث سازمان مجاهدين خلق، همواره التباس و اشتباهي بين جنبش چريكي و جنبش اجتماعي وجود داشت؛ گويي ذهنيت شرطي شده سازمان، جنبش اجتماعي را كه برآمده از يك جنبش چريكي نباشد، هضم نمي كرد. اين در حالي بود كه تبيين انقلاب اسلامي و شرايط ايران پس از انقلاب، با تئوري هاي جنبش چريكي به سان جاي دادن اقيانوسي در يك استكان، غيرممكن و محال بود. بدين ترتيب خطاي تحليل سازمان مجاهدين خلق در عمق چارچوب استدراكي آن نهفته بود و سران سازمان تحت تأثير جمود و تنگ نظري در استدراك انقلاب، به خطاهاي فاحش استراتژيكي و تاكتيكي مبتلا شدند.
۳- تأخر معرفتي: سران مجاهدين خلق، نسبت به ميزان توان و امكانات خود، همواره دچار نوعي توهم و خودشيفتگي بودند. برآوردهاي ايشان نسبت به سازمان شان، واقعيت را نشان نمي داد. در نتيجه اين تحليل، به سياست تهديد و عداوت قهرآميز روي آوردند و با پيروي از رويه «همه يا هيچ»، در انتظار تصرف كامل حاكميت سياسي بودند. سران اين سازمان هيچ گاه درصدد شناخت نفوذ و محبوبيت فراگير امام(ره) و نيروهاي پيرو وي برنيامدند. اين واقعيت كه براي سرنگوني نظام جمهوري اسلامي در ۳۰ خرداد ۱۳۶۰ بر روي آراء ميليوني بني صدر سرمايه گذاري كردند، نشانگر بي اطلاعي آنان از گسترش عام گفتمان امام خميني(ره) بود؛ چرا كه عمده آراي بني صدر، ناشي از آن بود كه وي خود را پيرو خط امام خميني(ره) نشان داده بود. مشروعيت بني صدر نيز همانند مشروعيت دولت بازرگان تبعي و نامستقل بود؛ زيرا در باور عمومي، رهبري قدسي امام خميني(ره) تنها عنصر مشروعيت بخش نظام به شمار مي رفت.
۴- تأخر محيطي: سران مجاهدين خلق در برقراري نسبتي صحيح با محيط و فضاي اجتماعي انقلاب اسلامي دچار نوعي گنگي و ابهام بودند. آنها در فضاي انقلاب و تظاهرات و اعتراضات خياباني تنفس نكرده بودند؛ از اين رو در چارچوب گفتمان محدود و بسته زندان، خيال باز توليد وجهه سياسي خود را داشتند. دريافت نادرست محيطي نسبت به شرايط، موجب آن شده بود كه سازمان مزبور تصور مي كرد پس از يك انقلاب ميليوني، خواهد توانست از طريق جنگ چريكي شهري، يك نظام سياسي داراي مشروعيت همه جانبه را به چالش طلبد.
۵- تأخر روش شناختي: روش هاي تبليغاتي و تاكتيك هاي سياسي مجاهدين خلق نيز كهنه بود. مشي چريكي و شورش گري به عنوان يك روش، دست كم نزد نظريه پردازان آن، استلزاماتي مانند حاكميت چند پاره و بحران مشروعيت دارد. بنابراين اتخاذ اين روش، در شرايط رهبري امام خميني(ره) با شعار اصلي «وحدت كلمه» و افزايش روزافزون يكپارچگي و انسجام در بدنه حاكميت با ريشه هاي عميق مردمي، به لحاظ روش شناختي، يك خطاي فاحش استراتژيك به شمار مي رفت.
۶- تأخر گفتماني: توليدات تبليغي مجاهدين خلق در فاصله پيروزي انقلاب تا خرداد ۱۳۶۰ داراي مشخصه هاي قابل توجهي بوده است. در حاليكه گفتمان برآمده از انقلاب اسلامي، تعقل، باورمندي و آرمان خواهي را در ميان مردم گسترش مي داد، از جمله برجسته ترين مشخصات گفتمان منافقين، لمپنيسم بود. بخش عمده اي از تلاش هاي سازمان مزبور در آنتاگونيستي كردن تضادهاي سياسي و قطبي ساختن فضاي بحث سياسي، در گفتمان مبتني بر لمپنيسم آن بروز مي كرد كه پرده دري، برچسب زني، فحاشي، رجزخواني و قلدرمآبي از بارزترين نشانه هاي آن بود. اصطلاحات و لحن زباني توليدات تبليغي سازمان گوياي نگاه هژمونيك و تحكم آميز آن  بود. در مباحث تئوريك، عموماً از قيدهاي اطلاق (قطعاً، به هيچ وجه، مطلقاً و ...) استفاده شده است. هنگامي كه به لحاظ كاركردي اين گفتمان به سمت تهييج مي رود، نوعي رمانتيسيسم شبه شاعرانه در آن به چشم مي خورد. هرگونه انتقادي به سازمان، در پاسخ آنها «لجن پراكني» ناميده شده و به لجن كشيده مي شد.
عقب ماندگي هاي پيش گفته و تأخير فازي كه سازمان منافقين را به ورطه مقابله با اراده ملي عموم مردم ايران كشاند، سران اين سازمان را بيش از پيش در گرداب اوهام و خيالات فروبرد.
اگر شناختي واقع گرايانه در آنان وجود مي داشت، به خوبي درمي يافتند كه مشي چريكي و مسلحانه، نحوه سازماندهي متمركز، و كنترل استالينيستي و همه جانبه، در شرايط پس از انقلاب اسلامي موجب انحطاط و سير ارتجاعي سازمان مي گردد. آنان در دوران فعاليت علني، از مشي مسلحانه فاصله نگرفتند، و با عدم تحويل اسلحه به دولت انقلاب، ايجاد خانه هاي تيمي و تلاش در جهت استخدام و كاشتن نفوذي هايي در درون نهادهاي جمهوري اسلامي، به هسته اصلي جريان ضدانقلابي بدل گشتند.
در ارديبهشت ۱۳۶۰ سازمان مجاهدين خلق طي يك اقدام تاكتيكي و عوام فريبانه از امام خميني(ره) درخواست ملاقات كرد. امام خميني(ره) در پاسخ تأكيد كرد كه اگر شما اسلحه ها را تحويل دهيد، من نزد شما مي آيم. آشكار بود كه نه تنها هيچ تلاش مناسبي از سوي آنها صورت نگرفت بلكه روند تشديد خشونت و آماده سازي شورش مسلحانه توسط منافقين گسترش يافت. در نتيجه، نزاعي شكل گرفت كه با آمادگي قبلي و سازماندهي منافقين در روز ۳۰ خرداد ۱۳۶۰ به اوج خود رسيد. قابل توجه است كه در اين درگيري، تعداد كشته ها و زخمي هاي حزب الله بيش از سازمان بود.
ويژگيها و فرصت ها
۱- سازمان مجاهدين خلق (منافقين) از معدود گروههاي سياسي بود كه در كار تشكيلاتي طبق الگوهاي ماركسيستي، تجربه ويژه اي در پيشينه خود داشت و از انسجام و پيوند شبه فرقه اي برخوردار بود.
۲- سازمان مزبور با در اختيار داشتن اعضاي سازمان يافته ميليشيا و اسلحه فراوان، از ابتدا در انتظار ساعت «س» و گسترش و علني سازي جنگ با نظام جمهوري اسلامي بود.
۳- سازمان براي آماده سازي عمليات براندازي، افرادي را از ماه نخست پيروزي انقلاب اسلامي در اماكن حساس دولتي و امنيتي نفوذ داد.
۴- سازمان با هويت التقاطي و دوگانه از قدرت بسيج و بازتوليد شعارهاي انقلاب اسلامي به خوبي سوءاستفاده مي كرد و از مفاهيم و ارزشهاي انقلاب - همچون شهادت، ايثار، فداكاري و ... - حداكثر بهره برداري را در جذب هواداران به عمل مي آورد.
۵- حركات سازمان غالباً حساب شده و برنامه ريزي شده پيش مي رفت و معمولاً تاكتيك و اسلوب حركات بعدي آن، پيش بيني و از قبل مشخص گرديد.
۶- پس از اتحاد كامل با بني صدر، سازمان به وفور از امكانات مالي، امنيتي، اطلاعاتي و سياسي نهاد رياست جمهوري استفاده وسيع تشكيلاتي كرد.
۷- سازمان، توانايي عجيبي در نوسان و  تغيير شيوه ها و شعارهاي خود داشت. فرصت طلبي سياسي و چرخش هاي گوناگون در مواضع و رفتارهاي سازمان معمولاً براي هواداران با شيوه هاي پيچيده مغزشويي، توجيه مي شدند و «پراگماتيسم» به مثابه ركن اصلي ايدئولوژي آن تئوريزه و ترويج مي گشت. مي توان سازمان منافقين را پيشگام و سرمشق عمل گرايي منفعت جويانه - ولي ناكام - در تاريخ پس از انقلاب اسلامي محسوب نمود.
۸- اين سازمان در انجام حركات تخريبي در موارد زيادي موفق بود و در اين راه از هرگونه وسيله نامشروعي استفاده مي كرد.
۹- سازمان مجاهدين خلق در بسط خشونت در جامعه، نقش اصلي را داشت. هم از طريق تبليغ گسترده فرهنگ خشونت و هم از راه رفتارهاي خشونت گرايانه و تحريك به خشونت در عرصه سياسي و در نهايت رسيدن به اوج خشونت ممكن در شورش مسلحانه ۳۰ خرداد ۶۰ و ترورهاي وسيع مردم و مسئولان.
در تبيين شرايط و عوامل ورود سازمان منافقين به شورش مسلحانه تمام عيار عليه نظام جمهوري اسلامي در ۳۰ خرداد ۶۰ به اين واقعيت نيز بايستي تأكيد شود كه سازمان توانسته بود تا پيش از آن به «محور» اصلي كليه گروههاي متخاصم و معاند نظام از طيف چپ تا راست تبديل شود. سازمان بعد از بركناري بني صدر از فرماندهي كل قوا توسط امام(ره) رسماً با صدور اطلاعيه اي از وي حمايت كرد و با تظاهرات پراكنده در بعضي نقاط كشور مقدمات شورش عليه نظام را آغاز نمود.
پس از تصويب بررسي طرح عدم كفايت سياسي بني صدر در مجلس شوراي اسلامي، سازمان كه مي پنداشت بهانه و فرصت مناسبي براي اعلام شورش عليه امام و نظام جمهوري اسلامي به دست آورده است به سرعت به تدارك و آماده سازي يك حركت مسلحانه وسيع و گسترده در ۳۰ خرداد ۶۰ پرداخت. سي ام خرداد روزي بود كه طرح عدم كفايت رئيس جمهور در جلسه علني مجلس به بحث و رأي گيري گذاشته مي شد. در رهنمودهاي درون گروهي به اعضاء و هواداران تشكيلاتي سازمان در آن زمان، اينگونه اعلام موضع شد:
«كارهاي پراكنده كافيست و آمادگي لازم در مردم به وجود آمده است. راهپيمايي هاي مقطعي اثر خود را كرده و مرحله گذار كمي به كيفي رسيده است. زمينه عيني انقلاب آماده است و ما اگر زمينه ذهني را آماده كنيم انقلاب انجام مي شود. اين قابل پيش بيني است كه پس از قيام ۳۰ خرداد تمامي امكانات سرخ [= غيرقابل استفاده علني] ما سفيد بشود.» (۷)
عصر روز سي ام خرداد درگيري هاي وسيع و گسترده اي توسط دسته هاي مسلح سازماندهي شده ميليشيا و هواداران سازمان در سطح شهر تهران رخ داد و در بعضي شهرستانها نيز اقدامات مشابهي از سوي عوامل سازمان انجام شد. با صدور اطلاعيه سياسي نظامي سازمان مجاهدين خلق (منافقين) از آن تاريخ اين سازمان رسماً وارد جنگ مسلحانه و قتل و كشتار مردم وفادار و علاقمند به نظام جمهوري اسلامي گرديد.
بعد از اين روز موج ترورهاي گسترده سازمان در نقاط مختلف كشور اقشار گوناگون مردم از پير و جوان و كسبه جزء، كارمند، كارگر، جهادگر، سپاهي، نمازگزاران مساجد، نيروهاي بسيجي و نوجوانان و جوانان اعضاي انجمن هاي اسلامي دانش آموزي و دانشجويي و نظائر آنها را آماج خود قرار داد. در اين حملات تروريستي چند هزار تن طي سالهاي دهه ۶۰ به شهادت رسيدند. حتي به اعمال فجيعي مانند آتش زدن كانكس نيروهاي جهادگر در زاهدان با يك نوزاد شيرخواره، به آتش كشيدن اتوبوس حامل مردم در شهر شيراز، شكنجه و سوزاندن منجر به شهادت سه تن از پاسداران، قتل عام يك خانواده روزه  دار بر سر سفره افطار و اقداماتي از اين دست كه در تاريخ گروه هاي تروريستي جهان كم سابقه و بعضاً بي سابقه بود، مبادرت نمودند. در اين ميان گروه زيادي از مسئولان خدمتگزار مردم در قوه مقننه و مجريه و ائمه جمعه نيز قرباني تروريسم كور منافقين شدند كه انفجار ۷ تير شهادت آيت الله بهشتي و ۷۲ تن، و ۸ شهريور شهادت رئيس جمهور رجايي و نخست وزير باهنر، از موارد برجسته آن بودند. جالب اينكه اين سازمان در اعلاميه هاي رسمي منتشره در لندن و پاريس و نشريه رسمي ارگان خود با عناوين مختلف رسماً مسئوليت اغلب اقدامات تروريستي را پذيرفته و گزارش آنها را مستنداً ارائه كرده اند. مجموعه جريان تروريسم ضدمردمي سازمان منافقين به مثابه تكميل عمليات ارتش بعث متجاوز عراق عليه تماميت ارضي و استقلال كشور محسوب مي  گرديد. پيوند سازمان و رژيم متجاوز صدام تا به آنجا رسيد كه سازمان از سال ۱۳۶۴ رسماً وارد خاك عراق شد و با استقرار در پادگانهاي ارتش صدام به عنوان بخشي از سيستم سركوب و جنايت و تجاوز رژيم بعث به ايفاي وظايف خويش پرداخته است.
۱. مجموعه اعلاميه هاي سازمان مجاهدين خلق، ج ،۱ ،۱۳۵۸ ص ۱۵.
۲. «صحيفه نور» ، ج ،۱۳ صص ۱۹۸۱۹۷ (با تلخيص).
۳. اين دو نفر عبارت بودند از «تراب حق شناس» و «حسين احمدي روحاني» ، كه پس از انقلاب در جرگه مركزيت گروه ماركسيستي «سازمان پيكار» يا همان مجاهدين خلق پنجاه و چهار به بعد درآمدند. عنوان اين سازمان پس از انقلاب اسلامي از سازمان مجاهدين خلق تغيير يافت تا رجوي و همفكرانش فرصت تجديد سازمان با عنوان مجاهدين و بهره برداري از سوابق قبل از تغيير ايدئولوژي آن در سال ،۵۴ را بيابند و بتوانند ماهيت ماركسيستي و الحادي خود را در پوشش نام اسلامي «مجاهدين» پنهان نمايند.
۴. مسعود رجوي، «جمع بندي يكساله» ، چاپ پاريس، ص ۱۵ و ۱۸.
۵. خاطرات آيت الله محمد يزدي، مركز اسناد انقلاب اسلامي، چاپ اول، ،۱۳۸۰ صص ۴۸۹۴۸۸.
۶. خاطرات حبيب الله پيمان، منتشره در برخي مطبوعات.
۷. تروريسم ضدمردمي، دفتر سياسي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، دي ماه ،۶۱ ص ۳۹.