مهدي قمصريان
«... ۶- از دبير كل درخواست مي نمايد كه با مشورت با ايران و عراق، مسأله تفويض اختيار به يك هيأت بي طرف براي تحقيق راجع به مسئوليت منازعه را بررسي نموده، در اسرع وقت به شوراي امنيت گزارش دهد.
۷- ابعاد خسارات وارده در خلال منازعه و نياز به تلاش هاي بازسازي با كمك هاي مناسب بين المللي پس از خاتمه درگيري تصديق مي گردد و در اين خصوص از دبير كل درخواست مي كند كه يك هيأت كارشناسي را براي مطالعه موضوع بازسازي و گزارش به شوراي امنيت تعيين نمايد...»
اين دو بند تعيين كننده در قطعنامه ۵۹۸ (۱۹۸۷) مي باشد كه پس از اندكي دقت به وضوح مي توان از كنار هم قرار گرفتن اين دو به اهداف مطلوب آن نيز دست يافت. در مورد بند ۶ كه تعيين متجاوز بوده، سازمان ملل پس از چند سال بالاخره عراق را به عنوان متجاوز و مسئول منازعه هشت ساله ميان دو كشور ايران و عراق معرفي نمود. مطابق حقوق مخاصمه دولت ها كه در مجامع بين المللي پذيرفته است، متجاوز موظف است غرامت كليه خسارت هاي مادي و معنوي را به كشور مورد تجاوز پرداخت نمايد. استيفاي حقوق ملت دلير ايران وظيفه مهمي است كه به رغم پيگيري ها، متاسفانه تاكنون نتيجه بخش نبوده است. مطلب زير در واقع چكيده اي است از گزارش هيات اعزامي سازمان ملل به ايران در مورد خسارت هاي جنگ تحميلي. باشد كه ملت شريف ايران با تلاش مسئولين نظام شاهد بازپس گيري حقوق تضييع شده خود باشند. لازم به يادآوري است در تنظيم اين مقاله از اسناد و مدارك مركز مطالعات و تحقيقات جنگ استفاده شده است.
خاوير پرز دكوئيار، دبير كل وقت سازمان ملل، طي نامه اي مورخه ۳۱ جولاي ۱۹۹۱ خطاب به رئيس شوراي امنيت كه در سند ۲۲۸۶۳/S منتشر شد، به سرپرستي معاون پيشين دبير كل، آقاي عبدالرحيم اي فرح، گزارشي از تيم كارشناسان اعزامي به جمهوري اسلامي ايران ارايه داد.
وي در گزارش خود كه پيرو پاراگراف ۷ قطع نامه ،۵۹۸ نسبت به موظف ساختن دبيركل سازمان ملل جهت تهيه گزارشي درباره خسارت هاي وارده به دو كشور ايران و عراق براي كمك بين المللي به بازسازي خرابي هاي دو كشور و ارايه گزارش به شوراي امنيت صورت گرفت، جزئياتي از خسارت ها، ماهيت و وضعيت تلاش هاي بازسازي و مشاهدات هيأت از مناطق و تأسيسات آسيب ديده را به اطلاع شوراي امنيت رساند.
گزارش اين هيأت، در حقيقت، توصيفي از وسعت خرابي ها و برآوردهاي مالي خسارت هاي وارده به ايران بود. هيأت اعزامي، علي رغم سفر كوتاه و توقف هاي كوتاه مدت اعضاي آن در شهرها، مراكز و تأسيسات تصويري نسبتاً واقعي از ويراني ها و آسيب هايي كه در طول جنگ به ايران وارد شده بود؛ ارايه داد و در گزارش خود، تلاش نمود تا حد امكان با تشريح وضعيت مناطق مورد بازديد و نيز گزارش هايي كه از سوي مقامات ايراني دريافت كرده بود، وسعت خرابي ها را بيان كند و كمبودها و نواقص اطلاعات در ايران را نيز گوشزد نمايد. اين گزارش، تقريباً از تمامي اطلاعات آماري كه مقامات ايراني در اختيار هيأت قرار داده اند استفاده كرد. ما نيز در ذيل، به قسمت هايي از گزارش و چكيده مطالب بسنده مي نماييم:
از ۲۴ استان (آن زمان) كشور، ۵ استان صحنه نبرد بود و ۱۱ استان ديگر هدف حمله هاي هوايي و موشكي مكرر قرار گرفت. اين ۱۶ استان، دو سوم جمعيت ۵۰ ميليوني كشور را در خود جاي مي داد. منطقه نبرد به طول ۱۲۰۰ كيلومتر در امتداد مرز و به عمق ۸۰ كيلومتر، عمدتاً در خاك ايران است.
طبق اظهارات مقامات ايراني، بيش از ۵۰ شهر و شهرستان و نزديك به ۴ هزار روستا در اين جنگ به ميزان مختلف متحمل خسارت گرديدند و تعداد بسياري نيز با خاك يكسان شده اند كه مي بايست آنها را به اين تعداد اضافه كرد. در مجموع كل واحدهاي مسكوني كه بنابه گزارش ها در جنگ تخريب شد، بيش از ۱۳ هزار بود و ۱۹۰ هزار واحد نيز به شدت خسارت ديد. هيأت سازمان ملل تعداد قابل ملاحظه اي از اين محل ها را مورد بازديد قرار داد و خسارات وارده را تاييد كرد. اين جنگ در تخريب مناطق مسكوني و غيرنظامي، تأثير مستقيم و اسفباري داشت كه بر طبق برآوردهاي دولت، ۱۴ هزار غيرنظامي كشته و هزار نفر مجروح شدند كه از اين تعداد، حدود ۳۷ هزار نفر معلول هستند. به علاوه، در حدود يك ميليون و دويست و پنجاه هزار نفر نيز مجبور به ترك خانه و كاشانه خود شدند. هم چنين، برآورد مي شود خسارت مستقيم به بخش هاي اقتصادي بالغ در ۱۴/۴/۸۱۱/۳۰ ميليون ريال و خسارات غيرمستقيم به مراكز اقتصادي، بالغ بر ۳۶۰/۵۳۵/۳۴ ميليون ريال است.
تأسيسات نفتي نيز كه از صنايع راهبردي كشور هستند، هدف تخريب گسترده قرار گرفتند، از آن جمله پالايشگاه آبادان ، به طور قابل توجهي تخريب شد. انهدام حوزه هاي نفتي و گازي جزيره خارك كه از بزرگترين تأسيسات بارگيري نفتي جهان است به شدت آسيب ديد؛ و توانايي اين كشور در ايجاد منابع كافي براي رفع نيازهاي ملي را به شدت كاهش داد. جمهوري اسلامي ايران به منظور مقابله با اين شرايط، بلافاصله پس از اعلام آتش بس، برنامه بازسازي خود را در زمينه صنعت نفت و هم چنين در ساير بخش هاي صنعت سرعت بخشيد.
هيأت اعزامي، از بيشتر تأسيسات حمل و نقل، نيرو و ارتباطي كه در جنگ آسيب ديده بود، ديدن كرد. در بسياري از مناطق، بازسازي در حال جريان بود. هيأت متوجه شد، بسياري از اين بازسازي ها تحت شرايط جنگي و با تعبيه قطعاتي انجام گرفته است كه از مواد داخلي با مصرف دوباره مواد زايد، تهيه شده بودند، نتيجه كار اين است كه قسمت عمده تعميراتي كه تا به امروز انجام شده است، راه حل هاي پانسماني با عمري محدود هستند.
اين هيأت، بيشتر آسيب هاي شهرها و بنادر خرمشهر و آبادان را آن گونه كه دولت گزارش كرده بود، تأييد كرد. كاهش ظرفيت توليد نيروگاه ها و خطوط انتقالي عمده كه در اثر جنگ آسيب ديده بودند، مانع از توليد نيرو به حدي مي شد كه بتواند جوابگوي حداكثر مصرف باشد و اين امر سبب خاموشي هاي گسترده در مراكز صنعتي عمده گشت. تقريباً ۸۰۰ واحد از صنايع سبك و سنگين، آسيب ديده و يا از ميان رفتند.
كشاورزي نيز كه تكيه گاه اصلي اقتصاد در استان هاي غربي و جنوبي است (مناطق عمده توليد مواد غذايي در كشور)، در اثر اين مناقشه به شدت آسيب ديد؛ و به دليل احداث محوطه هايي براي سنگ چيني ها، خاكريزها و تردد وسايل نقليه و هم چنين، رفت و آمد بسيار تانك ها و ساير وسايل نقليه نظامي، مناطق وسيعي از زمين هاي مزروعي و زير كشت ويران شد. اين شرايط با وجود ميدان هاي مين گسترده؛ هم چنان جان افراد را به مخاطره مي اندازد و از شروع فعاليت براي آماده سازي زمين و كشت و زراعت جلوگيري مي كند.
صنعت خرما ضايعات عمده ديد و آسيب وارده آن چنان وسيع است كه آثار آن تا ۱۰ يا ۱۵ سال آينده، احساس خواهد شد.
هفت ميليون درخت بارور در خوزستان كاملاً از بين رفت كه بيانگر از ميان رفتن ۱۵۵ هزار تن توليد خرما در سال است.
دولت در گزارش هاي رسمي خود، به آسيب هاي جنگي بخش هاي اجتماعي نظير بهداشت، آموزش و پرورش و حوزه فرهنگ اشاره اي نداشت و اطلاعات اوليه در ملاقات با مقامات به دست آمد، اما هر يك از اين بخش ها به مطالعات بيشتري نيازمند است.
هيأت اعزامي توجه عمده خود را بر خسارت هاي وارده به زيربناي اقتصادي كشور و نيز گام هايي كه دولت براي بازسازي برداشته بود، معطوف ساخت. اما ابزار لازم براي تحقيق درباره خسارات غيرمستقيم بر اقتصاد كشور را نداشت.
عمده فعاليت دولت در بخش بازسازي مسكن و اسكان مردم متمركز شده بود. از جزئيات مبالغي كه تاكنون براي بازسازي و احياي ظرفيت هاي توليدي كشور به كار گرفته شده، اطلاعاتي ارايه نشده است. در اين مدت زمان محدود نيز امكان دست يابي به اطلاعات درباره برنامه هاي بازسازي مناطق و تأسيسات آسيب ديده وجود نداشت.
دولت پس از شروع جنگ، برنامه سازي را پيگيري نمود و در برنامه هاي خود، تجديد نظر كرد تا بتواند پاسخگوي احتياجات روزمره باشد. اهداف عمده اين برنامه عبارت است از: نوسازي و تجديد حيات محيط زيست، اقتصاد، مراكز صنعتي شهرها و روستاهايي كه در طول جنگ به شدت آسيب ديده بودند.
تلاش ها و تعهدات دولت و مردم جمهوري اسلامي ايران، تأثير بسياري بر هيأت داشت. تاكنون اقدامات قابل ملاحظه اي براي بازسازي صورت گرفته، با اين وجود، بازسازي بخش عظيمي هم چنان باقي مانده است.
حدود وظايف و اختيارات هيأت
در اجراي بند ۷ قطع نامه ،۵۹۸ شوراي امنيت، هيأت كارشناسي خود را براي انجام وظايف ذيل برگزيد:
الف) دست يابي به اطلاعات اوليه درباره ماهيت و ميزان خسارت هايي كه در طول جنگ ميان جمهوري اسلامي ايران و عراق، به زيربناي كشور وارد شد.
ب) تعيين درستي و نادرستي اطلاعات ارايه شده با بازديد از محل تا حد امكان.
ج) جمع آوري اطلاعات كامل تر براي موضوع بند ۷ قطع نامه ۵۹۸ دولت تهران علاوه بر تخمين خسارت هاي مستقيم وارده به بخش اقتصادي، ميزان خسارت هاي اقتصادي غيرمستقيم را نيز كه اين كشور در جنگ متحمل شد، تخمين زده است. هيأت اعزامي به موضوع تعيين خسارت هاي غيرمستقيم نپرداخت، زيرا تصور مي كرد، چنين بررسي اي به خدمات كارشناسان اقتصاد كلان، نيازمند است.
اين هيأت تمام دانسته ها و اطلاعات درباره مناطق خسارت ديده را از منابع دولتي (يعني اسنادي كه از طريق مقامات دولتي ارايه شد) و از طريق ملاقات با مقامات يا كاركنان فني كه اعضاء هيأت را در طول بازديد از مناطق همراهي مي كردند به دست آورد.
از آنجايي كه مقام هاي ايراني، كار بازسازي را از سال ۱۹۸۳ آغاز كرده بودند و هنوز به شدت فعاليت داشتند، هيأت در تعيين ماهيت و ميزان خسارت هاي اصلي وارد گشته بر مناطق و كارخانه هايي كه تعمير شده و يا بازسازي شده بودند، با مشكل مواجه شد.
در طول جنگ، سياست دولت اين بود كه پس از آسيب ديدن تأسيسات حياتي اقتصاد كشور، تا حد امكان به سرعت آنها را تعمير يا بازسازي كند. در بسياري موارد، دولت گزارش داد، تأسيساتي كه در طول جنگ بازسازي شده اند، بيش از يك بار آسيب ديده و يا ويران شده اند. هيأت اعزامي در موقعيتي نبود كه چنين خسارت هايي را تأييد كند.
به همين دليل، هيأت براي دستيابي به شيوه اي يكسان در تمامي بخش ها و با توجه به موضوع بازسازي تلاش نمود تا:
الف) در هر كجا كه امكان داشته باشد به اطلاعات و دانسته هاي آماده درباره شرايطي دست پيدا كنند كه از سال ۱۹۸۰ به بعد، بر هر بخش حاكم بود.
ب) تمامي اطلاعات و دانسته هايي را كه به آسيب هاي جنگي عمده و برنامه بازسازي مربوط مي شود، گردآوري كند.
ج) از مناطق و تأسيساتي كه خسارت ديده و بازسازي شده بودند، بازديد كند.
د) تمام خسارت هاي قابل رويت را براساس كميت تشريح كند.
ه) كارهاي بازسازي منطقه اي مشخص را با عكس هايي مقايسه كنند كه به هنگام آسيب ديدگي يا قبل از شروع بازسازي، گرفته شده بود.
بررسي كلي خسارت ها
از آن جايي كه اين جنگ عمدتاً در درون قلمرو جمهوري اسلامي ايران جريان داشت، از نظر انساني و مادي براي اين كشور بسيار گران تمام شد. اندكي پس از شروع جنگ در سپتامبر ،۱۹۸۰ عراق تقريباً ۲۰ هزار كيلومتر مربع از اراضي ايران را اشغال كرد كه منطقه اي به طول ۱۲۰۰ كيلومتر مربع بود؛ و اين منطقه در اثر اين درگيري ها خسارت بسياري ديد و علاوه بر آن ۱۶ هزار كيلومتر مربع ديگر از اراضي كشور نيز زير حملات پياپي قرار داشت.
اين حوادث بر اقتصاد ملي، محيط زيست و همچنين بر مردم عواقب وخيمي برجاي گذاشت. خسارت هاي وارده بر زيربناي كشور آن چنان گسترده است كه بازگرداندن خدمات و توليد آن به سطوحي كه در آغاز جنگ رواج داشت، ساليان متمادي وقت نياز دارد. اين جنگ آن قدر سبب تحليل توانايي هاي اقتصادي و توليدي شده است كه حتي در صورت فراهم كردن شرايط قبل از جنگ جمهوري اسلامي ايران سال ها از برنامه عمراني خود عقب خواهد بود، مگر آن كه منابع و مساعدت هاي فني عمده از هم اكنون مهيا شود.
در موضوع معيشتي مردم، مصرف و قيمت ها مي بايست مهار مي گرديد و دولت مجبور بود از بانك مركزي قرض هايي سنگين مطالبه كند. توليد ناخالص ملي به قيمت هاي ثابت از ۳۱۲۷ ميليارد ريال در سال ۱۹۷۹ به ۲۸۴۳ ميليارد ريال در سال ۱۹۸۸ كاهش يافت. به همين صورت، هزينه هاي مصرفي به قيمت هاي ثابت از ۲۱۶۲ ميليارد ريال در سال ۱۹۷۹ به ۲۰۴۸ ميليارد ريال در سال ۱۹۸۸ تنزل يافت. هزينه هاي مصرف سرانه از۵۴ هزار ريال براي هر فرد در سال ،۱۹۷۹ به ۲۹ هزار ريال در سال ۱۹۸۸ كاهش يافت. يعني ۳۰ درصد سقوط كرد. هم چنين در سرمايه گذاري ها، كاهش چشمگيري ايجاد شد يعني از ۵۷۵ ميليارد ريال در سال ۱۹۷۹ به ۲۹۴ ميليارد ريال در سال ۱۹۸۸ (به قيمت ثابت) رسيد.
امروز، مقادير عظيمي از منابع نفتي به دليل انهدام ماشين آلات و تجهيزات عمده كه براي جايگزيني به سال ها وقت نيازمند هستند، در حال سوختن است. طرح هاي گسترده پتروشيمي كه براي توليد و درآمد طراحي شده بود ويران شدند و پيشرفت و توسعه را ده سال عقب انداختند؛ ميدان هاي نفتي بسياري به آتش كشيده شد و حتي پس از اعلام آتش بس، سه چاه نفتي در منطقه دهلران براي مدت دو سال و نيم سوخت.
در بخش ترابري، صدها كيلومتر جاده و ده ها پل منهدم شد و يا شديداً آسيب ديدند و در اثر بمباران هاي هوايي كه از اولين روز جنگ آغاز شد، به باندهاي بسياري از فرودگاه ها خسارت هاي كلي وارد گشت. خطوط راه آهن كه بنادر را به ساير نقاط متصل مي كنند، به كلي منهدم شدند.
ارزيابي آسيب هايي كه در اثر بمباران ها به آثار تاريخي و مناطق باستاني كه اغلب در اصفهان و شوش هستند، وارد شد، كاري بس مشكل است، به دليل اين كه اين بمباران ها از طول عمر واقعي اين نمونه هاي پرارزش فرهنگ و تاريخ ايران باستان كاست.
خسارت ها در برخي از شهرهاي مرزي
خرمشهر- هيأت اعزامي مشاهده نمود كه تمامي واحدهاي مسكوني اطراف منطقه گمرك به شدت آسيب ديده و قابل بازسازي نيست. هم چنين، تعداد چشمگيري از مناطق مسكوني با خاك يكسان شده يا متحمل خسارت هاي جبران ناپذير شده بودند كه قبل از انجام هرگونه عمليات بازسازي، آن مناطق به پاكسازي نياز داشت. شدت خسارت هاي وارده به حدي زياد بود كه براي تعيين مقدار دقيق واحدهاي مسكوني ويران شده يا خسارت ديده به بازديدهاي متعدد نياز بود. به هر ترتيب، براي هيأت آشكار بود كه بخش بزرگي از اين شهر ويران شده و ساختمان هاي باقي مانده به مرمت گسترده نياز دارد.
آبادان- در سرتاسر شهر، شاهد خسارت هاي شديد بوديم. تمامي مجتمع هاي مسكوني و ساير مناطق مسكوني كه مورد بازديد هيأت اعزامي قرار گرفت، نشانگر صدمات وارده در اثر جنگ بود. از آنجايي كه اكثر ساختمان ها، از جمله ساختمان هاي تجاري و دولتي كاملاً بزرگ بودند، مرمت آنها هزينه سنگيني داشت. هيأت از ويرانه هاي يك بيمارستان ديدن نمود؛ به آنها گفته شد چند بيمارستان و ده درمانگاه نيز خسارت ديده است.
حميديه- هيأت، در موقعيتي نبود تا بتواند در مورد اين مطلب كه ۸۰ درصد حميديه در جنگ ويران شده تحقيق كند. ولي تا آنجا كه مشاهده مي شد، ويراني ها واقعاً گسترده بود. اين واقعيت درباره سوسنگرد نيز كه گفته مي شد ۷۰ درصد آن در طول عمليات خصمانه ويران شده، صادق بود.
بستان- اين شهر در مدت عمليات طولاني عراقي ها، متحمل دوره هاي ويراني متعددي شد. باقي مانده هاي يك پل قديمي كه در طول اين مناقشه ويران گشته بود، هنوز ديده مي شود. هيأت اعزامي از چندين خانه كه نشانه هاي آشكاري از دو مرحله بازسازي در آنها ديده مي شد، ديدن كرد.
هويزه- به نظر مي رسيد كه قسمت بزرگي از شهر هويزه با خاك يكسان شده باشد.
اهواز- اين شهر در طول سال هاي جنگ هدف بمباران هاي هوايي بود و قسمت عمده اي از طول جنگ را نيز زير حمله هاي توپخانه قرار داشت. تأسيسات حياتي نظير پل ها، تأسيسات برق و ايستگاه راه آهن، اغلب اهداف اين حمله ها بودند.
دهلران- ويراني اماكن مسكوني در اين منطقه كاملاً شديد بود. در دهلران، تنها بخش جزيي از اماكن اوليه باقي بود. اشغال هاي متعدد (عمدتاً در مدت زماني كوتاه)، گلوله باران طرف هاي متخاصم و بمباران هاي هوايي، سبب ويراني ها گشت.
موسيان- اين شهر به طور كامل ويران شد و حتي تعداد بي شماري از بناهاي ساخته شده از بتون مسلح و آجر، با خاك يكسان شده است. به نظر مي رسد، ويراني هاي روستاهاي اين شهرستان نيز در اثر جنگ باشد.
مهران- هيأت اعزامي مشاهده نمود كه ويراني شهر مهران كلي است. اين شهر و نواحي اطراف آن هنوز خالي از سكنه هستند.
ايلام- اين شهر در طول جنگ، هدف بمباران هاي هوايي قرار گرفت، مانند ساير شهرهاي مناطق جنگي، محل هاي آسيب ديده پاكسازي شد و ساختمان هاي جديدي به جاي بناهاي ويران شده احداث شدند.
گيلان غرب- اين شهر در اوايل جنگ و هم چنين در اواخر آن، دوبار اشغال شد. هيأت اعزامي خسارت هاي وارده به خانه ها و ساير بناها را گسترده ديد. بنابراين، تقريباً يك سوم اين بناها مي توانستند بازسازي شوند.
تمامي ساختمان بيمارستان شهر ويران شده بود و هيأت از بقاياي آن، بازديد كرد. قطعه زميني خالي را نيز به آنان نشان دادند كه زماني بخش زايمان بود. آثار تركش ها بر ساختمان هاي مجاور بيمارستان ديده مي شد.
سومار- اين شهر به دليل ميدان هاي مين گسترده ، خطرات زيادي داشت و به همين دليل، هيأت اين منطقه را با بال گرد بررسي كرد. در سومار، حتي يك ساختمان هم برجاي نمانده بود و به نظر مي رسيد كه شهر به طور كامل، خالي از سكنه باشد. گرچه هيأت اعزامي متوجه شد كه تعدادي روستاهاي كوچك در منطقه وجود دارد كه آسيب كمتري ديده اند و ظاهراً مسكوني هستند.
نفت شهر- ويراني ها در نفت شهر، كلي بود. تمام تأسيسات نفتي، از جمله مخازن ذخيره و هم چنين تمامي ساختمان ها در شهر منهدم شده بودند.
قصرشيرين- به استثناي بخش اصلي مسجد و بقاياي خرابه هاي يك بناي قديمي، چيزي از اين شهر چه در روي زمين و چه در زير آن باقي نمانده بود و هيأت اعزامي از پي ريزي و بقاياي برخي از ساختمان ها، دريافت كه اين شهر در مقياس گسترده داراي ساختمان هاي دو و سه طبقه بوده است.
سرپل ذهاب- اين شهر به نحوي گسترده ويران شده بود. گرچه هنوز هم اسكلت ساختمان هاي زيادي باقي مانده بود كه مي توانست مرمت شود.
ادامه دارد
