مهدي قمصريان
بخش اول مطلب «فرياد بند ۷» به مناسبت پذيرش قطعنامه ۵۹۸ از سوي ايران روز گذشته از نظرتان گذشت. در شماره اول اين مطلب به بندهاي قطعنامه، حدود وظايف و اختيارات هيأت كارشناسي، بررسي كلي خسارت ها، خسارت ها در شهرهاي مرزي و ... پرداختيم.
در بخش پاياني اين مطلب نيز به ساير خسارت هاي وارده در بخش هاي نفت و گاز، بخش صنعت، جنگل ها و چراگاه ها، شبكه هاي مخابراتي، بخش نيرو، بخش معدن، حمل و نقل و... خواهيم پرداخت.
خسارت هاي وارده به صنعت نفت، گاز و پتروشيمي
بازديدهاي كميسيون  از سه پالايشگاه، چهار مجتمع پتروشيمي ،جزيره خارك و چندين پايانه نفتي و هم چنين بيشتر مناطق حفاري برون ساحلي، حاكي از شدت و وسعت خسارت هايي بود كه به اين صنعت وارد شده بود.
پالايشگاه تهران- به هيأت اعزامي، اطلاع داده شد كه در طول جنگ اين مجتمع دوبار مورد حمله هوايي قرار گرفته است. در حمله اول، صدمات اصلي بر بخش تقطير شماره ،۲ به شدت آسيب ديد و كوره ديگ بخار همان واحد، كاملاً منهدم شد. يكي از دو برج خنك كننده نيز به طور كلي از بين رفت. در دومين حمله هوايي كه يك سال بعد به وقوع پيوست، خسارت هاي عمده بر واحد اصلي خطوط لوله، خسارت لوله سازي در بخش شماره ۲ بود و دو مخزن صد هزار بشكه اي در همان محدوده منهدم شد. هيأت از سرتاسر پالايشگاه بازديد كرد و برخي آٍثار باقيمانده از خسارت هاي وارده و هم چنين عمليات بازسازي قابل ملاحظه را مشاهده نمود.
پالايشگاه آبادان: اين پالايشگاه خسارت هاي متوسط تا شديدي را در بخش هاي عمده خود متحمل شد. دو بخش توليد و ذخيره سازي، زير حملات مكرر عراق قرار داشت. اين پالايشگاه بيش از هشت سال بدون فعاليت باقي ماند و هيأت، نواحي به شدت آ سيب  ديده و بازسازي محدودي را كه صورت گرفته بود، مشاهده كرد.
سال ها وقت نياز بود تا پالايشگاه آبادان با بهره برداري از تمام واحدهاي توليد ثانوي، دوباره بازسازي شود. دولت، زيان توليد ناشي از آسيب اين پالايشگاه را طي هشت سال، بيش از ۷۰۰ ميليون بشكه به ارزش تقريبي ۲۷ ميليارد دلار، تخمين زده است.
فشردگي زمان به هيأت اجازه نداد تا از ساير پالايشگاه هاي اصفهان، تبريز، شيراز و باختران بازديد كند، ولي گزارش هاي مقامات، حاكي از شدت حملات مشابه بود.همين طور، از يك رشته ايستگاه هاي پمپاژ و تقويت نفت خام، پالايشگاه هاي گاز، تأسيسات وابسته واقع در شرق و جنوب شرقي اهواز بازديد نمود. در جنگ، تمام اين تأسيسات، اغلب مورد تهاجم هوايي قرار گرفت. به نظر مي رسيد، حملات در بسياري از موارد عليه بخش هاي عمده خاص اين تأسيسات صورت گرفته بود.به اطلاع كميسيون رسانده شد كه پالايشگاه ماهشهر در آخرين سال هاي جنگ چندين بار مورد حمله قرار گرفت و آسيب  قابل ملاحظه اي بر قطعات حياتي اين تجهيزات وارد شد.
تأسيسات نفتي در دهلران، دزفول و ايلام، تأسيسات واقع در نزديكي دهلران و عين خوش منهدم گرديد و در منطقه ايلام، تأسيسات يك چاه نفت منهدم شد.
مجتمع پتروشيمي رازي نيز در سال هاي جنگ چندين بار مورد تهاجم هوايي قرار گرفت و آخرين اين حملات، اندكي قبل از اجراي آتش بس بود. هيأت بسياري از قسمت هايي را كه آسيب ديده و تعمير شده بود، مشاهده كرد.
شركت پتروشيمي بندر امام خميني(ره) از جمله مراكزي بود كه جنگ در كار اتمام اين تأسيسات عظيم پتروشيمي وقفه ايجاد كرد. اين مجتمع بارها مورد حمله قرار گرفت و بخش هاي حياتي آن از بين رفت.
شركت پتروشيمي فارابي هم مورد دو تهاجم بزرگ هوايي قرار گرفت، چندين مخزن شارژ و توليد آن منهدم شد و يك مركز مراقبت  و نظارت و چندين قطعه بزرگ ماشين آلات به شدت آسيب ديد.
بيشتر قسمت هاي شركت پتروشيمي آبادان نيز در جنگ منهدم شد.
جزيره خارك: تأسيسات آن در جنگ، كانون حملات مكرر هوايي بود كه نتايج ويرانگري داشت. بسياري از مخازن عظيم ذخيره سازي آن منهدم شد. نزديك به ۷۵ درصد از مخازن يا به طور كامل از بين رفت و يا به شدت آسيب ديد. تأسيسات اسكله معروف تي و جزيره دريا مورد شديدترين حملات قرار گرفت و در چندين مورد، كشتي هاي متوقف در اين اسكله، بمباران شد.
هر دو اسكله جزيره دريا نيز آسيب زيادي ديد و بعضي از قسمت هاي آن كاملاً منهدم گشت. هم چنين، مجتمع وسيع مسكوني جزيره، مورد حمله قرار گرفته و ويراني هايي را برجاي گذاشت.
در پايانه رامهرمز هم هيأت خسارت هاي گسترده اي را كه به دليل حمله هاي هوايي ايجاد شده بود، مشاهده كرد. بخشي از مراكز مراقبت  و نظارت كاملاً از بين رفته و ۴۰ درصد از مخازن آسيب  ديدند يا از بين رفتند.حفاري برون ساحلي و توليد: بيش از ۶۰ درصد حفاري برون ساحلي وسكوهاي توليد در جنگ مورد حمله هاي هوايي قرار گرفت. اين سكوها نابود شدند.
سكوي نفتي ابوذر: از حمله هاي پي درپي هوايي در جنگ، بي نصيب نبود و به دليل اين حملات تأسيسات آن به حالت تعطيل درآمد. ميدان نفتي نوروز نيز كه در نزديكي سكوي ابوذر قرار دارد، مورد حمله قرار گرفت. در دو جزيره سيري و لاوان به دليل حمله به اين جزيره ها، علاوه بر تأسيسات و سكوهاي حفاري و نقاط مختلف، كشتي ها و مخازن نيز خسارت  زيادي ديدند و حمله ها تا پايان مناقشه ادامه داشت.به سكوي سلمان نيز در اواخر جنگ حمله شد كه نتايج ويرانگي در بر داشت.هم چنين، ناحيه حفاري رسالت مورد حمله هوايي واقع شد كه نتايج انهدامي گسترده اي داشت و يكي از سكوها به طور كامل از بين رفت.
بخش كشاورزي
كشاورزي در پنج استان مجاور عراق نه تنها به طور گسترده اي از بين رفت، بلكه در زمينه نوين سازي نيز عقب ماند. دولت برآورد كرد كه خسارت هاي مستقيم وارده به بخش كشاورزي با لغ بر ميليارد ها ريال و خسارت هاي غير مستقيم بيشترين آسيب هارا بر محيط زيست واردكرده است. در همين رابطه گزارش اين هيأت را به تفكيك استانها مرور مي كنيم.
خوزستان: اغلب خسارت هاي وارده بر كشاورزي اين استان، در بخش هاي جنوبي و جنوب  غربي مشاهده مي شد. شبكه هاي توليد محصول به شدت آسيب ديدند.
با در نظر گرفتن ميزان مادي خسارت ها و اثراتي كه بر جمعيت روستايي داشت، احتمال دارد شرايط فعلي براي مدتي طولاني به همين شكل باقي بماند يا حتي در اكثر نواحي بدتر شود.
به علت گستردگي ناحيه، تعيين ميزان بسيار دقيق خسارت هاي بيشتر نقاط اين استان، در مدتي كه از زمان خسارت سپري شده، دشوار بود. هيأت مشاهده كرد كه در منطقه  آزادگان، بيست باغستان هر يك به مساحت هفت هكتار، به طور كامل با خاك يكسان شده بود. در نخلستان  مينو، نزديك به ۷۵ درصد از درخت هاي نخل به آتش كشيده شد يا خشكيد. انهدام وسيعي در استان ديده شد و به وسيله پرواز با بالگرد مورد تأييد قرار گرفت.
جنگل ها و چراگاه ها
بنا به گزارش وزارت جهاد، ۸۵ هزار هكتار از جنگل هاي طبيعي به دلايل نظامي نابود شدند.هيأت توجه نمود كه اثرات غيرمستقيم انهدام جنگل ها بر محيط زيست، مانند حفظ خاك و از بين رفتن قدرت خاك، فرسايش و رسوب سدها و ساير ساختارهاي آبي مي تواند ۱۵ بار بيشتر از خسارت هاي مستقيم باشد.
چراگاه ها: تقريباً ۷۵۳ هزار هكتار از چراگاه هاي واقع در منطقه جنگي به دليل نيازهاي ساختمان نظير جاده ها، پادگان ها، و... از بين رفتند.
بخش صنعت
دولت برآورد كرد كه خسارت هاي مستقيم وارده به بخش صنعت در سال هاي جنگ ۳/۵ درصد كل خسارت هاي وارده به فعاليت هاي اقتصادي (۳۰۸۱۱۴۲۳ ميليون ريال) را شامل مي شد.
بر طبق برآورد دولت، زيان هاي غيرمستقيم فعاليت هاي صنعتي به ۸۵۱/۸ ميليارد ريال مي رسيد.مشاهدات كميسيون اعزامي حاكي از آن بود كه به دليل وجود ميدان هاي عمده نفتي كشور در منطقه مرزي غرب، تعداد زيادي از صنايع سبك و سنگين، اغلب در اطراف بنادر خرمشهر، آبادان و امام خميني قرار گرفته بود كه در جنگ، متحمل خسارت هاي قابل ملاحظه اي شده بودند كه گستردگي آن از حد متوسط تا شديد و در بعضي موارد تا انهدام كامل متفاوت بود.چهار واحد فعال ديگر مانند كاغذ هفت تپه، شكر دزفول، مجتمع فولاد كاويان و اهواز كمتر از ظرفيت توليد، فعاليت كردند و خسارت هاي ناشي از بمباران هاي هوايي يا آتش توپخانه و يا هر دو آشكارا مشاهده شد.مجتمع ذوب آهن اصفهان، آخرين مجتمع صنعتي بود كه از آن بازديد شد. اين كارخانه در سال ۱۹۸۶ هدف حمله هوايي قرار گرفت؛ و خسارت هاي عمده اي بر واحد برق اضطراري و انبارهاي آن وارد گرديد.بخش صنعتي، مانند ساير بخش هاي واقع در استانهاي جنگي متحمل خسارت هاي چشمگيري شده بود.
بخش معدن
خسارت هاي مستقيم به فعاليت هاي بخش معدن در سالهاي جنگ به ۷۹۰/۳۵ ميليون ريال مي رسيد كه نشان دهنده ۱درصد كل خسارت هاي مستقيم وارده به فعاليت هاي اقتصادي بود.
خسارت هاي غيرمستقيم به فعاليت هاي معدني نيز بالغ بر ۴۱۰/۲۳ ميليون ريال مي شد.
بخش نيرو
از آنجايي كه نيروگاه ها اهداف راهبردي تلقي مي شدند، حمله به آنها، تنها به استانهاي مرزي محدود نشده بود. بزرگترين شبكه، برق ۲۱ استان را تأمين مي  كند؛ و در استان خوزستان قرار دارد، اين شبكه در جنگ، به دفعات مورد حمله قرار گرفت. به نيروگاه نكا كه بزرگترين نيروگاه كشور است نيز چند بار حمله شد. ساير نيروگاهها، مانند نيروگاه بندرعباس در جنوب و نيروگاه تبريز در شمال غربي مورد تعرض قرار گرفتند. علاوه بر حمله به تأسيسات عمده كه در منطقه جنگي يا دور از آن واقع شده بودند، بنا به گزارش ها، تعداد قابل توجهي از نيروگاههاي كوچك تر نزديك به مراكز پرجمعيت نيز، خسارت ديدند.هيأت به طور اتفاقي با توجه به وقت محدود، پنج نيروگاه را مورد بررسي قرار داد كه اين نيروگاهها شامل نكا، رامين، زرگان و دو نيروگاه آبي شهيد عباس پور و دز بود.
خطوط انتقال نيرو
ايستگاه انجيرك در منطقه مركزي كشور بارها مورد حمله قرار گرفت. هيأت از محل هاي مورد بازديد، شواهدي به دست آورد كه حمله هاي هوايي و توپخانه و ارزيابي خسارت هاي اعلام شده را تأييد مي كرد.
خسارت هاي مستقيم به خطوط انتقال نيرو بيشتر در استانهاي مرزي، بويژه در نواحي اي وارد شد كه جنگ زميني در آن بوقوع پيوسته بود و يا نيروهاي متخاصم آن را اشغال كرده بودند. خط جريان ۱۳۲ كيلو ولت اهواز به آبادان بايد از نو ساخته مي شد.
ارتباط دور
بيشتر خسارت هاي اين بخش، در استان هاي مرزي غرب شامل خوزستان، ايلام، باختران، كردستان، آذربايجان غربي، همدان و لرستان محدود مي شد كه در ذيل و به ترتيب خسارت به برخي از آنها در شهرهاي مختلف اشاره مي شود.
خرمشهر: كليه كابل هاي هوايي و گذرگاه هاي زميني كابلي خسارت ديد و شركت مخابرات در حال نصب شبكه زيرزميني جديد براي ساير خدمات بود.
ناحيه بندري اين شهر با خاك يكسان شد و انبارهاي شركت مخابرات از بين رفت. بقاياي قرقره هاي سوخته كابل، همچنان در اين انبار ديده مي شد.
آبادان: كميسيون اعزامي، از محل هاي شركت مخابرات ديدن كرد و نمونه خسارت هاي شديد ساختمانهاي مبادله و تمام دفاتر را مشاهده نمود، گذرگاه هاي شهري و مسيرهاي كابل به شدت آسيب ديده بودند. شركت مخابرات خسارت هاي وارد شده به ساختمانها را ۵۰ تا ۷۰ درصد برآورد كرد، در حالي كه خسارت بر تجهيزات را ۱۰۰ درصد تخمين زد. با مشاهده ويرانه ها توسط هيأت، اين ارزيابي منطقي به نظر مي رسيد.
دزفول: هيأت از شهر بازديد كرد و خسارت هاي گسترده زيربناي مخابراتي آن را مشاهده كرد. بخش هاي كاملي از شهر، بويژه محل هاي نزديك به فرودگاه با خاك يكسان شد. آسيب هاي وارده بر تجهيزات را شديد و بر كابل هاي توزيع را در حد متوسط ارزيابي كرد.
سوسنگرد: ساختمانهاي مبادله و نگهداري متحمل آسيب هاي متوسطي شد، نمونه خسارت هاي ناشي از بمب  و خمپاره بر هر يك از آنها، نمايان بود.
شبكه مخابرات
بنا به اظهارات شبكه مايكرويو، به اين استان بارها حمله شد. هيأت مشاهده نمود كه ايستگاههاي تكرار كننده در دو آب و شمال خرمشهر كاملاً  با خاك يكسان شده اند. ايستگاه تكرار كننده شمال خرمشهر متحمل خسارت هاي شديد گرديد و ساختمان يا تجهيزاتي نبود كه دست نخورده باقي مانده باشد.
ايستگاه مايكرويو آبادان مورد بازديد قرار گرفت. دكل آنتن مايكرويو به شدت آسيب ديده و بخش فوقاني آن همراه با آنتن بشقابي فرو افتاده بود.
ايستگاه زميني ماهواره
هيأت از اسدآباد بازديد كرد و مشاهده نمود كه يك آنتن ۳۰ متري خسارت ديده همچنان بر جاي مانده است. در محل، نشانه هاي خسارت هاي ناشي از گلوله و خمپاره ديده مي شد. پايه ساختمان پشتيباني آسيب ديده بود و از اين رو استقرار و تنظيم صحيح آنتن ميسر نبود. در تمام ساختمانها نشانه هايي از حمله به چشم مي خورد. آسيب  هاي وارده بر تجهيزات مختلف بين متوسط تا سنگين بود.
خسارت جنگ در بخش راديو و تلويزيون
خسارت گسترده جنگي راديو و تلويزيون به استانهاي مرزي خوزستان، ايلام، باختران و كردستان محدود مي شد. تنها يكي از بخش هاي مركزي مورد حمله قرار گرفت و آن ايستگاه فرستنده راديويي موج كوتاه در كمال آباد كرج بود. هيأت از ۹ محل تأسيسات متعلق به قسمت پخش كه بنا به گزارش ها خسارت ديده بود ديدن كرد.
حمل ونقل
هيأت در بازرسي هاي خود از نقاط خسارت ديده، بيش از ۱۰۰۰ كيلومتر با خودرو و ۵۰۰ كيلومتر با بالگرد سفر كرد و از سه بندر و پنج فرودگاه عمده بازديد كرد. اكثر محل هاي خسارت ديده در اين بخش، به سرعت طي جنگ مرمت شده بودند.
بنادر
بندر آبادان: اين بندر در جنگ زيربمباران مداوم قرار داشت و كاملاً  منهدم گرديد.
بندر خرمشهر: اين بندر خسارت زيادي ديد و لازم بود مسطح گردد و از نو بنا شود.
بندر امام خميني: اين بندر نيز در جنگ به دفعات زياد مورد حمله هوايي قرار گرفت. بسياري از خسارت هاي وارده مرمت شد. ولي برخي از اين تعميرات موقتي بودند.
تجهيزات بنادر: در بنادر، بويژه خرمشهر و آبادان خسارت هاي عمده اي بر تجهيزات و كالاها وارد آمد تجهيزات بارگيري وتخليه كالاهاي در انتظار ترخيص خسارت ديد، منهدم شد يا به غارت رفت. مقامات ايراني، فهرستي از خسارت هاي خرمشهر تهيه و به هيأت ارائه دادند. كميسيون نيز با توجه به وسعت بنادر و تجهيزاتي كه منهدم شده بود؛ و هنوز در اين بندر وجود داشت، مي توانست درستي اين فهرست را تأييد كند.
خسارت دريايي
در رود كارون و شط العرب، كشتي هاي غرق شده بسياري بود. گزارش شد كه بيش از ۸۰۰ فروند كشتي كوچك و متوسط (۲۰۰۰ تن) و ۷۰ فروند كشتي بزرگ تا (۲۰ هزار تن) غرق شدند. به نظر مي رسيد با مشاهده كشتي  هاي غرق شده، گزارشي كه از خسارت ها ارائه شده بود، منطقي باشد.
فرودگاه ها
فرودگاه هاي بزرگ استانهاي مرزي، در شهرهاي آبادان، اهواز، باختران، سنندج، اروميه و تبريز تا حدودي آسيب ديدند. علاوه بر آن، آسيب هايي جزيي به فرودگاه هاي همدان، شيرازو تهران وارد آمد. بمباران هوايي بيشترين خسارت ها را به همه فرودگاه ها وارد آورد؛ و در مورد فرودگاه آبادان، آتش توپخانه نيز در خسارت زدن به آن دخالت داشت.
آبادان: فرودگاه آبادان بنا به گزارش ها زيربمباران مداوم قرار داشت. اين فرودگاه متحمل خسارت هاي متوسط تا شديد گرديد؛ و مورد بازديد هيأت قرار گرفت و خسارت ها تأييد شد.
اهواز: گزارش  شد كه اين فرودگاه طي جنگ ۱۲ بار از طريق هوا مورد حمله قرار گرفت. خسارت هاي شديدي به پايانه اصلي دو طبقه وارد گرديده كه تقريباً  منهدم شد.
باختران: بنابه گزارش ها، اين فرودگاه ۱۳ بار از طريق هوا با بمب هاي بزرگ و خوشه اي مورد حمله قرار گرفت. خسارت وارده به ميزان ۱۰ درصد بر ساختمانها و ۵۰ درصد بر تجهيزات ارزيابي شد.
اروميه: اين فرودگاه بارها مورد حمله قرار گرفت ولي خسارت ها در حد متوسط بود. هيأت از تمام نواحي اي كه مرمت شده بود، بازديد كرد و مشاهدات خود را با آسيب هاي گزارش شده منطبق يافت.