پس از فتح خرمشهر و برتري سياسي- نظامي ايران، كه يكي از اهداف آن، خاتمه جنگ بود، پيش بيني مي شد كه زمينه اتمام جنگ فراهم گردد و نظام بين الملل به طور جدي و با در نظر گرفتن عدالت و تنبيه متجاوز پايان جنگ را پي گيري كند، همان گونه كه درباره بسياري از جنگ هاي بين المللي چنين شد. اما برعكس، آمريكا و غرب در جهت حفظ حكومت عراق و فشار بر جمهوري اسلامي تلاش هاي خود را آغاز كردند. آمريكا بدون توجه به حقوق قانوني جمهوري اسلامي، در پي تحميل مذاكره بدون شرط به ايران بود و در مجموع قدرت هاي بزرگ در تلاش بودند كه مذاكرات صلح در شرايطي انجام شود كه جمهوري اسلامي در موضع برتر نباشد.
از سوي ديگر به دليل سابقه تاريخي و شخصيت صدام حسين، ايران صلح بدون تضمين لازم را نمي پذيرفت زيرا هيچ اعتمادي به دولت عراق و تعهدات آن نداشت. رژيم عراق به دليل قرار گرفتن در موضع ضعف، مسئله صلح را مطرح مي كرد در حالي كه هيچ تغييري در ماهيت رفتار سران اين رژيم مشاهده نمي شد. پافشاري عراق بر ادعاهاي قبلي، عدم پذيرش قرارداد ۱۹۷۵ الجزاير، حضور در بخشي از خاك ايران و ادامه حملات (به جز در زمين) تأييد اين مدعا بود. بنابراين تلاش عراق و مجامع بين المللي و كشورهاي منطق براي طرح صلح، نه از روي اعتقاد بلكه به دليل شرايط حادي بود كه آنها را در موضع ضعف قرار داد و منافعشان را تهديد مي كرد. لذا درباره صلح جدي نبودند و هدف اصلي آنها گرفتن زمان از جمهوري اسلامي و چيرگي بر اوضاع دگرگون شده بود. شوراي امنيت سازمان ملل نيز هيچ گونه توجهي به حقوق و نظريات ايران نمي كرد و در اين وضعيت نيز به شكل ديگري درصدد نجات عراق از مهلكه بود.
همچنين تصميم گيرندگان سياسي و فرماندهان نظامي ايران با توجه به برتري مطلق جمهوري اسلامي در اين زمان حاضر نبودند بدون دستيابي به حداقل امتياز- كه تنبيه متجاوز و گرفتن غرامت بود- قرارداد پايان جنگ را امضا كنند زيرا افكار عمومي و آيندگان اين تصميم را اقدامي غيرعقلاني و ناشايست تفسير مي كردند. از اين رو هدف اصلي ايران از ورود به خاك عراق و ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر، وادار كردن جامعه بين المللي به تنبيه متجاوز بود، تا از اين رهگذر به ماهيت انقلاب اسلامي خدشه  وارد نيايد.
در توضيح دلايل و عوامل و چگونگي تصميم گيري براي تعقيب متجاوز، مي توان به محورهاي زير اشاره كرد:
۱- بي اعتنايي به شرايط و حقوق جمهوري اسلامي
شناسايي و تنبيه متجاوز، پرداخت غرامت و عقب نشيني از مناطق اشغالي اصلي ترين شرايط اعلام شده ايران براي پايان جنگ بود.
۲- صلح نه، آتش بس!
نكته بسيار مهم در طول جنگ ايران و عراق اين است كه مجامع رسمي بين المللي و منطقه اي و ديگران (نظير اتحاديه عرب، سازمان كنفرانس اسلامي و...) در پيشنهادهايي كه براي صلح مطرح مي كردند نحوه آتش بس و حقوق دو طرف تعيين نمي شد بلكه تأكيد آنها تنها بر پذيرش آتش بس بود! برخي از اين پيشنهادهاي آتش بس در زماني ارائه مي شد كه عراق قسمت هاي عمده اي از خاك ايران را در اشغال داشت. پس از پيروزي ايران در عمليات بيت المقدس نيز هيچ گاه پيشنهاد صلحي كه داراي شرايط و مراحل اجرايي و تضمين بين المللي باشد ارائه نشد بلكه توصيه هايي براي آتش بس بود كه ايران نمي پذيرفت زيرا چشم انداز بعد از پذيرش آتش بس ناملعوم بود و بستگي داشت به عواملي از قبيل خواست ميانجي گران، اوضاع بين المللي، اقدامات كشورهاي حامي عراق در مجامع مختلف و... بنابراين نقش ايران در احقاق حقوق خود به عنوان طرف مذاكره و كشور مورد تجاوز قرار گرفته، در هر گونه مذاكرات صلح به حداقل مي رسيد.
۳- عملكرد شوراي امنيت
با اينكه تجاوز عراق به ايران كاملاً محرز بود اما شوراي امنيت سازمان ملل در اولين واكنش خود در اول مهر ،۱۳۵۹ يعني يك روز پس از آغاز جنگ، در بيانيه اي از «احراز تجاوز» عراق به ايران خودداري كرد و از آن به عنوان «وضعيت» ياد كرد! اين شورا در ۶ مهر ۱۳۵۹ نخستين قطع نامه خود (قطع نامه ۴۷۹) را صادر كرد.
در اين قطع نامه هيچ اشاره اي به تجاوز عراق و يا نقض تماميت ارضي ايران نشده، پيشنهاد آتش بس به صراحت مطرح نيست و از نيروهاي متجاوز عراق خواسته نشده است كه سرزمين هاي اشغالي را ترك كنند. در اين قطع نامه تنها از ايران و عراق خواسته شد كه از استفاده بيشتر از زور خودداري كنند.
پس از آن، شوراي امنيت به مدت ۲۲ ماه سكوت اختيار كرد تا اينكه در پي اجراي عمليات بيت المقدس و آزادسازي خرمشهر سكوت خود را شكست و به درخواست اردن و با حمايت آمريكا تشكيل جلسه داد و قطع نامه۵۱۴ را در ۲۱ تير ۱۳۶۱ به تصويب رساند. شوراي امنيت اگرچه در قطع نامه ۵۱۴ براي اولين بار از برقراري آتش بس و عقب نشيني و استقرار نيروهاي حافظ صلح در مرز ايران و عراق سخن به ميان آورد، اما اين قطع نامه زماني تصويب شد كه برتري عراق در جبهه هاي جنگ از بين رفته بود و نيروهاي ايران بخش عمده مناطق اشغالي از جمله خرمشهر را باز پس گرفته و در بسياري نقاط به مرزهاي بين المللي رسيده بودند. بنابراين هدف اصلي شوراي امنيت از تصويب قطع نامه ،۵۱۴ جلوگيري از ورود نيروهاي ايران به خاك عراق تحت عنوان «به خطر افتادن صلح و امنيت بين المللي» بود. شوراي امنيت در اين قطع نامه با اشاره به ماده ۲۴ منشور ملل متحد درباره مسئوليت اوليه خود در حفظ صلح و امنيت بين المللي نيز دقيقاً اين هدف را دنبال مي كرد كه به جمهوري اسلامي ايران بقبولاند اگر وارد خاك عراق شود بر اساس فصل هفتم منشور ملل متحد مجازات هايي بر ضدش وضع خواهد كرد.
آيا ايران مي توانست با اعتماد به چنين عملكردي ميدان نبرد را ترك كند و تصميم گيري اين گونه سازمان ها را درباره سرنوشت يك ملت ستم ديده بپذيرد؟!
۴- ايران پيش گام در صلح
با وجود مسائل ياد شده، امام خميني در ۳۰ خرداد ۱۳۶۱ قبل از شروع عمليات رمضان در يك سخنراني درباره اعزام هيأت صلح به ايران و عراق- كه مورد قبول دو طرف باشد- گفتند:«اشخاصي بيايند كه طرفين قبول دارند و ببينند و بنشينند كه ما به عراق حمله كرديم يا عراق به ما. خرابي هايي را كه آنها وارد كردند ببينند و بروند شهرهاي آنها را هم ببينند.»
اين سخنان به خوبي نشان دهنده روحيه مسالمت جويي ايران و پذيرش يك هيأت مرضي الطرفين است.
5- عقب نشيني تاكتيكي عراق
هر چند كه عراق ادعا مي كرد از تمامي اراضي اشغال شده ايران عقب نشيني كرده است، ولي واقعيت چنين نبود. ارتش عراق در جبهه هاي جنوب تقريباً از تمام مناطق اشغالي به مرزهاي رسمي ميان دو كشور عقب رانده شده بود ولي در ساير مناطق هر جا كه وضعيت زمين براي نيروهايش مساعد بود، به اشغالگري و تجاوز خود ادامه مي داد.
عمليات رمضان
عمليات رمضان بر اين اساس طراحي شد كه با حضور قواي نظامي ايران در پشت رودخانه دجله و اروند رود و تسلط بر معابر وصولي بصره، در ادامه عمليات فتح المبين و عمليات بيت المقدس، عملاً از نظر سياسي- نظامي موقعيت مناسبي براي جمهوري اسلامي فراهم آيد كه يا غرب تن به تغييرات سياسي در عراق بدهد يا در غير اين صورت امكان ادامه جنگ در آينده از موضع قوي تري براي ايران فراهم شود.
رژيم عراق تا قبل از عمليات بيت المقدس چون خرمشهر را كليد بصره مي دانست و از دست دادن اين شهر را امكان ناپذير مي پنداشت در شرق بصره مواضع مستحكمي ايجاد نكرد ليكن در فرصتي كه در پي حضور بخشي از نيروهاي خودي در لبنان و تأخير در اجراي عمليات رمضان به دست آورد تغييرات مهمي در زمين منطقه ايجاد كرد كه قسمت اعظم آن حاصل تجارب عمليات گذشته بود. دشمن با احداث مواضع مثلثي شكل، خطوط پدافندي مناسبي ايجاد كرد كه طراحان و مبتكران اصلي آن در گذشته اسرائيلي ها بودند. علاوه بر اين ارتش عراق كانالي به طول ۳۰ كيلومتر و عرض ۱ كيلومتر را كه به عنوان كانال پرورش ماهي ايجاد شده بود با پمپاژ آب در آن و احداث موانع و كمين ها و سنگرهاي تيربار بسيار در اطراف آن به مانع مهم بازدارنده در مقابل تعرض نيروهاي خودي به سمت بصره تبديل كرد. همچنين در قسمت جنوبي منطقه در مقابل شلمچه آب رها كرد تا مانع از عبور نيروهاي جمهوري اسلامي شود.
در جنوب غرب اروند رود شهر صنعتي- استراتژيك بصره واقع شده است كه نزديك به يك ميليون نفر جمعيت دارد و داراي پالايشگاه، كارخانه بزرگ پتروشيمي، واحد تصفيه گاز طبيعي و كارخانه هاي صنعتي ديگر مي باشد. بخش تنومه نيز در شرق اروند بر سر راه بصره و در نزديكي آن قرار دارد. همچنين صحرايي كه در غرب بصره واقع شده است نيز سرزمين باتلاقي شمال آن، عظيم ترين منابع نفتي عراق را در خود نهفته دارد.
طراحي عمليات
هدف كلي طرح، پيشروي در خاك عراق، پدافند در كنار اروند از شمال تا جنوب يعني از نشوه تا خرمشهر و نزديك شدن به بصره بود. با موفقيت در اين طرح، نيروهاي سپاه سوم عراق از جمله لشكرهاي ۵ و ۶ به طور كامل محاصره مي شدند و علاوه بر تصرف بخش وسيعي از حساس ترين زمين منطقه، شمار بسياري از نيروهاي دشمن اسير مي شدند.
تلاش اصلي در مرحله پنجم عمليات، كه در تاريخ
۶/۵/۱۳۶۱ انجام گرفت، معطوف به محور شمالي پاسگاه زيد در حد فاصل دژ مرزي عراق و خاكريزهاي مثلثي دشمن شد. طي اين مرحله، هفت تيپ تقويت شده از سپاه و دو تيپ از ارتش شركت داشتند.
در آغاز درگيري، همه چيز طبق روال پيش مي رفت. در نتيجه نيروهاي خودي توانستند گذشته از پاكسازي و الحاق، خاكريزي مناسب و دو جداره در جناح شمالي احداث نمايند، ولي از آنجايي كه دقت كافي در احداث خاكريز نشده بود دشمن توانست پنج كيلومتر در آن رخنه كند. در اين فاصله نيروها نزديك به ۴۸ ساعت در مواضع بدست آمده مستقر شدند و عقبه امكانات پشتيباني رزمي و خدماتي به جلو منتقل گرديد، دشمن نيز كه در مرحله گذشته ضرباتي اساسي متحمل شده بود، عملاً تحركي از خود نشان نداد، ليكن بنا به دلايلي، عليرغم اينكه عمليات تا آستانه تثبيت پيش رفته بود، طي بررسي كه بعمل آمد، ادامه حضور نيروها مصلحت ديده نشد.
نتايج و ارزيابي عمليات
اگر چه جمهوري اسلامي در عمليات رمضان به اهداف از پيش تعيين شده خود دست نيافت، ولي با اجراي اين عمليات و ورود به خاك دشمن نشان داد كه در دستيابي به حقوق خود مصمم است. علاوه بر اين، در پي اين عمليات مسئولان جمهوري اسلامي متوجه شدند كه بر خلاف گذشته با شرايط كاملاً جديدي در جنگ مواجه شده اند. بر همين اساس، مي بايست استراتژي جديدي تدوين مي شد، ليكن در اين خصوص دو ديدگاه متفاوت بروز كرد. عده اي كسب يك پيروزي را براي پايان دادن به جنگ كافي مي دانستند و عده اي ديگر به تلاش همه جانبه براي نيل به پيروزي نهايي معتقد بودند.
آنچه در عمليات رمضان مهم بود و خطوطي برجسته را در تاريخ جنگ و انقلاب اسلامي ترسيم كرد، گذشته از انهدام وسيع دشمن، اتخاذ استراتژي جديد «تنبيه متجاوز» و تصميم گيري براي پيشروي به داخل خاك عراق بود. اين امر در واقع، به معني مقابله با تمامي فشارهاي سياسي _ تبليغاتي دنياي استكبار بود و اين معنا را به غرب تفهيم كرد كه جمهوري اسلامي پس از پشت سر گذاشتن مرحله بيرون راندن متجاوز از سرزمين هاي اشغالي، مصمم به ادامه نبرد تا تحقق خواسته هاي به حق خود مي باشد.
بازتاب عمليات رمضان
آغاز عمليات رمضان به عنوان مرحله جديد و سرآغاز تحول جديدي در جنگ ايران و عراق، بازتاب گسترده اي در مجامع سياسي بين المللي داشت. ريگان رئيس جمهور آمريكا، پس از اطلاع از خبر حمله ايران، در ديدار با رهبران كنگره آمريكا گفت: «تهاجم نيروهاي ايران به عراق مي تواند تمام منطقه را به خطر بيندازد.»
در پي اين ديدار، كاخ سفيد با انتشار بيانيه اي ضمن ابراز نگراني از حمله ايران به عراق، به كشورهاي عربي حوزه خليج فارس پيشنهاد كرد كه براي حفظ امنيت در منطقه، با آمريكا به مشورت بپردازند. كاخ سفيد در اين بيانيه اعلام كرد:«حمايت آمريكا از كشورهاي منطقه كه احساس مي شود با اين جنگ مورد تهديد قرار گرفته اند، به خوبي مشهود است و آمريكا براي مذاكره با اين كشورها جهت حمايت از امنيت آنها آماده است.»
منشي مطبوعاتي كاخ سفيد در اين باره گفت كه مذاكرات با كشورهاي منطقه جهت ارزيابي اثرهاي كوتاه مدت يا درازمدت حمله ايران، ادامه دارد.
روزنامه واشنگتن پست نيز به نقل از مقامات آمريكايي نوشت:«خبر اين عمليات (رمضان) زنگ خطر را براي واشنگتن به صدا درآورده است و پيروزي ايران در اين عمليات، اوضاع را به طور جدي پيچيده خواهد كرد.»
اين روزنامه احتمال قرار گرفتن آمريكا در كنار عراق را جدي تر از گذشته مطرح كرد. روزنامه واشنگتن پست در شماره ديگر به نقل از مقام هاي برجسته آمريكايي نوشت:«دولت ريگان نسبت به مشكلاتي كه پيروزي نيروهاي ايراني مي تواند به بار آورد به شدت احساس نگراني مي كند. به گفته آنان چنين رويدادهاي ممكن است نيروهاي اسلامي منطقه را تقويت كند و ديگر كشورهاي حاشيه خليج فارس را در معرض خطر قرار دهد و موجبات سقوط صدام حسين را نيز فراهم آورد.»
تلاش آمريكا و غرب براي نجات رژيم عراق
واكنش هاي متعددي كه با اجراي عمليات رمضان برانگيخته شد، نشان دهنده اهميت آثار آن بر توازن سياسي و نظامي منطقه بود.
«باري گلدواتر» سناتور جمهوري خواه آمريكا گفت:«جنگ ايران و عراق خطر بزرگي را به ما گوشزد مي كند، چنانچه ايران در اين نبرد پيروز شود، تمام خاورميانه درگير يك جنگ تمام عيار خواهد شد كه ممكن است به يك جنگ جهاني نيز تبديل شود... آمريكا بايد از هر جهت _ به استثناي اعزام پرسنل _ به كشورهاي عرب دوست كمك نمايد، زيرا پيروزي ايران بر عراق حكومت اين كشور را در منطقه به عنوان يك كشور قدرتمند باقي خواهد گذاشت... خطري كه اينك متوجه عراق است، در آينده، ديگر كشورهاي عربي منطقه را در بر خواهد گرفت. آمريكا متعهد است در مقابل هرگونه تهديد ايران، از دوستان خود در منطقه و به ويژه اسرائيل حمايت كند.»
روزنامه نيويورك تايمز ضمن بررسي وضعيت جنگ ايران و عراق، اعلام كرد كه مقام هاي آمريكايي از پيروزي احتمالي ايران در جنگ نگران هستند و به كشورهاي عرب خليج فارس پيشنهاد كرده اند كه يك مانور نظامي مشترك با آمريكا در خليج فارس برگزار كنند. اين روزنامه به نقل از مقام هاي برجسته دولت ريگان نوشت:«آمريكاييان به شدت نگران خطراتي هستند كه منافع آمريكا در منطقه را تهديد مي كند. دولت آمريكا به همين علت به عربستان سعودي و ديگر كشورهاي خليج فارس كه ممكن است جنگ را عامل تهديدكننده اي براي خود بدانند پيشنهاد كرده است كه با دولت آمريكا به مانورهاي مشترك نظامي دست بزنند.»
نيويورك تايمز سپس به نقل از همين مقام هاي دولتي آمريكا افزود:«هيچ يك از كشورهاي حوزه خليج فارس از آمريكا نخواسته اند كه نيروها ي خود را در منطقه مستقر كند. به گفته مقامات وزارت امور خارجه آمريكا آنچه بر نگراني آمريكاييان افزوده اين است كه پيروزي نظامي ايران ممكن است كه دولت صدام را سرنگون سازد و راه را براي گسترش نيروهاي اسلامي در عراق و سرانجام در ديگر كشورهاي خليج فارس هموار كند.»
موضع رهبر و رئيس جمهور ايران
امام خميني در بياناتي هدف ايران از ورود به خاك عراق را يك هدف دفاعي به منظور قطع آتش دشمن از مناطق مسكوني شهرها و روستاهاي كشورمان اعلام كرد. ايشان فرمودند:«وارد شدن ما در عراق نه براي اين بوده است كه ما عراق را مي خواهيم تصاحب كنيم يا بصره را، ما وطنمان بصره و شام نيست، ما وطنمان اسلام است، ما تابع احكام اسلام هستيم، اسلام به ما اجازه نمي دهد كه يك كشور مسلمي را ما تحت سلطه قرار بدهيم و ما نخواهيم خواست هيچ وقت؛ توجه به اين پيدا نخواهيم كرد. شماها چه داعي داريد كه دائما دم از اين مي زنيد كه ايران خطر است براي ما، ايران خطر است براي آمريكا، ايران خطر است براي شوروي؛ نه، ايران رحمت است براي شما... من اميدوارم همه كشورهاي منطقه و دولت هاي منطقه به خود بيايند و مطمئن باشند كه يك ايران قدرتمند اسلامي براي آنها بهتر است از آمريكا و شوروي؛ آنها فقط مصالح خودشان را در نظر دارند و اسلام مصالح كشورهاي اسلامي و مسلمانان همه را، بلكه مصالح بشر را. ما به هيچ كشوري طمع نداريم و به هيچ كشوري حقي نداريم و خداي تبارك و تعالي به ما اجازه نداده است كه در هيچ كشوري دخالت بكنيم،  مگر آنكه مثل دفاع باشد كه امروز ما با اين دولت فاسد عراق در حال دفاع هستيم....»
رئيس جمهوري اسلامي ايران، آيت الله خامنه اي نيز در خطبه هاي نماز عيد فطر به توضيح مواضع ايران پرداخت. ايشان فرمودند:«آن روزي كه هزاران كيلومتر از خاك ما در زير پاي متجاوزان بعثي قرار داشت. كسي باور نمي كرد كه ما بتوانيم متجاوز را سر جايش بنشانيم، ولي امروز دنيا اين را باور كرده است كه ما پس از ۲۳ ماه در زير فشار دشمن قرار داشتن نمي توانيم شاهد شهادت كودكان و زنان خرمشهري و آباداني و ويران شدن منازل مسكوني بر اثر گلوله  باران توپخانه دوربرد عراق باشيم و اين در حالي است كه ما حاضر نيستيم مقابله به مثل كنيم و بصره و ديگر شهرهاي عراق را بمباران كنيم، پس تنها راه چاره اين است كه برويم و آتش توپخانه دوربرد دشمن را يا خاموش كنيم يا آن قدر آن را عقب بزنيم كه قادر به گلوله باران شهرها و روستاهاي ما نباشد...»