حزب جمهوري اسلامي در واپسين روزهاي حيات رژيم پهلوي و پيروزي انقلاب شكل گرفت.
حزب جمهوري اسلامي توسط پنج روحاني برجسته و مبارز تأسيس شد. آيت ا... سيد محمد حسين بهشتي، آيت ا... سيد علي خامنه اي، آيت ا... عبدالكريم موسوي اردبيلي، آيت ا... محمد جواد باهنر و آيت ا... هاشمي رفسنجاني.
حزب جمهوري پس از مدتي داعيه دار مخالفت با رياست جمهوري بني صدر شد. اين حزب و شخص هاشمي رفسنجاني بيشترين نقش را در بركناري بني صدر ايفا نمود. اندكي پس از عزل بني صدر در ۷ تير ۶۰ حزب جمهوري اسلامي دبير كل خود دكتر بهشتي را از دست داد. پس از اين واقعه دكتر باهنر دبير كل اين حزب شد اما در ۸ شهريور همان سال اين حزب دومين دبير كل خود را هم از دست داد و حضرت آيت ا... خامنه اي دبير كل حزب شدند. اين در حالي بود كه ايشان رياست دولت را بر عهده داشتند. هاشمي رفسنجاني رياست مجلس را بر عهده داشت و موسوي اردبيلي هم ديوان عالي كشور را اداره مي نمود و اين امر جايگاه حزب را تا حدودي تثبيت نموده بود. اما پس از مدتي گرايشات درون حزبي به دو بخش چپ و راست در حزب جمهوري آشكار شد. اين اختلاف نظر تا جايي پيش رفت كه در سال ۶۶ هاشمي رفسنجاني حزب جمهوري را دو حزب در داخل يك حزب عنوان كرد. پس از مدتي با موافقت حضرت امام(ره) حزب جمهوري فعاليتهاي خود را متوقف كرد تا تنها تجربه فقهي تحزب در تاريخ ايران خاتمه يافته باشد. هاشمي رفسنجاني هم بعد از انحلال حزب تا امروز تنها عضو جامعه روحانيت مبارز تهران بوده است اما حضور وي در جلسات اين تشكل روحاني هم رفته رفته كم رنگ تر شد.
كارگزاران، تجربه اي ديگر
هاشمي پس از سال ۶۸ و تصدي پست رياست جمهوري سياست جديدي را در انتخاب اعضاي كابينه برگزيد. در اين برنامه جديد طيف جديدي از مديران اجرايي، مورد توجه قرار گرفتند كه پس از آن به نام تكنوكرات ها معروف شدند. تكنو كرات ها كه در واقع از حاشيه دولت مهندس موسوي خارج شده بودند مدافع برنامه هاي باز اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي بودند. «حزب كارگزاران سازندگي» در ۲۵ مرداد ۱۳۷۸ از وزارت كشور مجوز گرفت؛ اين حزب در انتخابات مجلس پنجم ليستي نزديك به ليست جامعه روحانيت مبارز ارائه كرد اما در انتخابات رياست جمهوري به ائتلاف با جبهه دوم خرداد دست زد و از سيد محمد خاتمي حمايت نمود.
پس از پيروزي خاتمي، كارگزاران پست هاي قابل توجهي را به خصوص در زمينه  هاي اقتصادي و فرهنگي در كابينه به دست آوردند. هرچند افق هاي فكري اين حزب با سه گروه مشاركت مجاهدين انقلاب اسلامي و مجمع روحانيون به هيچ وجه نزديك نبود با شروع كابينه دوم خاتمي مهره هاي كليدي كارگزاران به تدريج از كابينه كنار گذاشته شدند.بعد از كنار گذاشته شدن كارگزاران از دولت اصلاحات و همچنين عزل غلامحسين كرباسچي از شهرداري تهران و نهايتاً پيروزي اصول گرايان در انتخابات دور دوم شوراها و تصاحب پست هاي شهرداري توسط اصول گرايان، كارگزاران به حاشيه و انزوا رانده شدند و به قول محمد عطريانفر به خواب زمستاني فرو رفتند تا انتخابات نهمين دوره رياست جمهوري كه بحث حضور هاشمي رفسنجاني مطرح شد.
انتخابات و جبهه گيري هاي جديد
پس از مشخص شدن پنج كانديداي اصلي شوراي هماهنگي و همچنين دو كانديداي اصلي اصلاح طلبان، اين بار نوبت هاشمي رفسنجاني بود كه با حضور خود پازل صحنه انتخابات را كامل كند.هاشمي از مدتها قبل اعلام كرده بود اصل را بر نيامدن من بگذاريد و بهتر است نيروهاي جوان وارد صحنه شوند. از سوي ديگر در مواضع مختلف خود بيان داشته بود كه خواستار تعيين رئيس جمهوري با آراء بالا مي باشد و اگر ببيند كه اين امر محقق نمي شود وارد صحنه انتخابات خواهد شد. هرچه به انتخابات نزديك تر مي شديم احتمال حضور هاشمي قوت بيشتري مي يافت ولي حتي قبل از طرح مسئله حضور وي، عده اي از حاميان وي تحت عناوين مختلف از جمله ائتلاف نهم، فعاليت هاي تبليغاتي و انتخاباتي خود را آغاز كرده بودند. حزب كارگزاران سازندگي، خانه كارگر، حزب اسلامي كار و نهايتاً حزب اعتدال و توسعه مهمترين حاميان هاشمي به حساب مي آمدند. در اخبار چنين آمده بود كه هاشمي شرايط عدم حضور خود را اجماع اصول گرايان بر روي ولايتي اعلام داشته است و با منتفي شدن اين امر، هاشمي در آخرين روزهاي قبل از ثبت نام، تصميم به حضور در صحنه انتخابات گرفت و در بيانيه اي اعلام حضور نمود. پس از ثبت نام هاشمي خيلي ها او را برنده نهايي انتخابات دانستند و از ساير كانديداها خواستند به نفع هاشمي كنار بكشند. توصيه اي كه ولايتي به آن عمل كرد ولي سايرين تصميم گرفتند علي رغم برتري مطلق هاشمي در نظرسنجي ها به رقابت با وي بپردازند.طرفداران هاشمي در دوره اول عموماً شامل افراد غيرسياسي و بخشي از افراد خواهان ثبات وضعيت موجود بودند. ولي پس از راه يابي هاشمي و احمدي نژاد به مرحله دوم يعني از ۲۹ خرداد تا سوم تير، فضا عوض شد. كروبي، معين و مهرعليزاده به صورت صريح از هاشمي حمايت كردند. بخشي از اصول گرايان، همه جبهه دوم خرداد، گروه بزرگي از روشنفكران و شماري از چهره هاي نامدار روحانيت مدني و مستقل به حمايت از هاشمي رفسنجاني پرداختندكه تنها ۴ ميليون رأي به آراء هاشمي نسبت به مرحله اول افزوده شد.
جبهه اعتدال
هرچند كه اين طيف وسيع از خواص و روشنفكران نتوانستند كانديداي مورد نظر خود را بر كرسي رياست جمهوري بنشانند اما هاشمي رفسنجاني در سوم تيرماه وعده تشكيل جبهه اي با نام «جبهه  اعتدال» را داد. او گفت كه براي جلوگيري از حاكم شدن افراط و تفريط، جبهه اعتدال اسلامي را در پنج محور سياسي، اقتصادي، فرهنگي، اجتماعي و روابط خارجي تشكيل خواهد داد. واژه جلوگيري از افراط و تفريط نشان دهنده ايجاد جرياني موسوم به «جريان سوم» است . اصولاً عده اي كه به افراط و تفريط دو جريان مطرح، معترض هستند خود را داعيه دار اعتدال نموده و دست به تشكيل جريان سوم مي زنند. در كشور ما هم كه دو جريان چپ و راست يا به عبارت هاي مصطلح امروزي اصلاح طلبان و اصول گرايان حاكم اند، احزابي مانند اعتدال و توسعه و كارگزاران سازندگي نقش جريان سوم را بازي نموده اند .
هاشمي رفسنجاني با به كار بردن واژه «جبهه» براي جريان جديدالتأسيس خود، به نوعي اذعان داشته  است كه امكان تشكيل يك حزب با اين جمع متكثر و خواسته هاي متفاوت وجود ندارد و صرفاً  امكان تشكيل جبهه اي فراگير وجود دارد.
مراحل اجرايي تشكيل جبهه اعتدال
چند روز پس از اعلام نتايج انتخابات سايت هاي اينترنتي از تأكيد مجدد هاشمي بر تشكيل جبهه اعتدال در جمع اعضاي ستاد مشورتي خود خبر دادند.هاشمي در اين ديدار گفته است: تشكيل اين جبهه يك ضرورت است و بهتر است چند نفر از همكاران پيش قدم شوند و اساسنامه را همانند حزب جمهوري اسلامي تدوين كنند. در اين اساسنامه شرايط عضويت بايد مشخص باشد تا خود تبديل به يك موضوع اختلافي نشود، اگر در تشكيل اين جبهه تأخير بيفتد بهتر از آن است كه با عجله كاري را انجام دهيم و بعد در آن مشكل ايجاد شود.من به تفكر اعتدال از جواني علاقه داشته و دارم، جرقه اين مسأله را هم امام(ره) در ذهن من ايجاد كردند. ايشان در پايان يكي از دوره هاي تحصيلي به طلاب گفتند كه وقتي وارد مردم مي شويد حرفهاي تند نزنيد و مردم را تهديد نكنيد و از افراط و تفريط بپرهيزيد. انسان كه نبايد تندتر از خدا حركت كند.وي افزود: اين يك جرقه بود و هرچه مطالعه كردم متوجه شدم فرهنگ اعتدال اصالت دارد و ما بايد اين مسأله را در مباحث اقتصادي، سياست خارجي، سياست داخلي، امور فرهنگي و اجتماعي پيگيري كنيم. جبهه اعتدال اسلامي حركتي است كه بايد آغاز شود و من هم حاضر هستم براي اين كار وقت بگذارم.
اولين جلسه هسته اوليه جبهه اعتدال تشكيل شده است. ظاهراً  افراد كارآمد و فعالي از سوي هاشمي رفسنجاني براي اين امر در نظر گرفته شده اند. نخستين جلسه با حضور ۵ نفر برگزار شده و براي آغاز كار جمعي ۱۰ نفره از چهر  ه هاي فعال ستاد با گرايش هاي سياسي مختلف در نظر گرفته شده اند. به نظر مي رسد پس از انسجام بيشتر اين جمع و تصويب  اساسنامه چهره هاي مختلف سياسي از جناح  متفاوت براي فعاليت در اين جبهه دعوت خواهند شد. هاشمي رفسنجاني حركات افراطي و تندر وي را به زيان نظام، انقلاب و مردم مي داند و معتقد است براي پيشرفت و سازندگي كشور بايستي در مقابل افراطي گري و ماجراجويي هاي داخلي و بين المللي به سمت اعتدال و ميانه روي در روشها روي آورد.از سوي ديگر محمد عطريانفر گفت كه موضع مورد نظر هاشمي رفسنجاني در بحث ايجاد جبهه اعتدال اين نبوده كه شخص وي، چنين جبهه اي را راه اندازي كند.
اين عضو ارشد حزب كارگزاران سازندگي، در مورد جبهه اعتدال كه پيش از اين از سوي هاشمي رفسنجاني مطرح شده بود، افزود: هاشمي قصد انتقال پيامي را در گفته خود داشت و آن اين بود كه من هاشمي رفسنجاني اين آمادگي را دارم كه مبتني بر مباني اعتقادي و مديريتي ام، جبهه اعتدال را تقويت كنم و به عنوان تكيه گاه و نقطه اتكاي همه احزاب و گروه هايي باشم كه مي  توانند در موضوع ميانه روي و اعتدال، فصل مشترك بدهند.
عطريانفر با بيان اين كه طبيعتاً  احزاب موجود اگر اين منطق هاشمي را قبول داشته باشند، بايد ارتباطاتشان را با شخص او تقويت كنند، اضافه كرد: اين آغاز يك حركت جبهه اي خواهد بود. در واقع ما بايد بر روي هاشمي به عنوان يك نقطه اتكا حساب كنيم، نه اين كه وي را سلسله جنبان حزبي تحت عنوان جبهه اعتدال بدانيم.از سوي ديگر هر يك از احزاب نزديك به اين جبهه سعي مي كنند تشكيل اين جبهه را منتسب به خود كرده و نقش خود را بيش از ديگران نشان دهند.
يدالله طاهرنژاد عضو شوراي مركزي حزب كارگزاران سازندگي گفت كه تشكل متبوعش به دليل نزديكي اش به تفكر هاشمي رفسنجاني براي تحقق جبهه اعتدال بيش از ديگران تلاش مي كند.
يدالله طاهر نژاد بحث جبهه اعتدال را كه پيش از اين از سوي هاشمي رفسنجاني مطرح شده بود، يك همگرايي بين احزاب و گروههاي اصلاح طلب عنوان كرد و گفت: قرار بر اين است كه هر حزب و جريان اصلاح طلب و حتي جريانهاي محافظه كار معتدل در چارچوب اساسنامه و مرام نامه خود فعاليت اما در يك نقطه مشترك بر سر اهداف استراتژي و تحت عنوان جبهه اعتدال هماهنگ عمل كنند.
محمد باقر نوبخت دبير كل حزب  اعتدال و توسعه نيز ضمن اعلام تهيه پيش نويس جبهه اعتدال سعي كرد تهيه اين منشور را به حزب متبوع خود منتسب كند. وي گفت:«پس از رخداد كم نظير تأييد نخبگان سياسي و فرهيختگان كشور نسبت به رويكرد اعتدال به عنوان مناسب ترين شيوه در اداره جامعه و تأكيد هاشمي رفسنجاني بر ضرورت تشكيل اين جبهه، همچنين تهيه اساسنامه اي براي آن، ظرف ماه گذشته، كارگروه ويژه اي دصر حزب اعتدال و توسعه، مأمور تهيه منشور اين جبهه شدند.»
به هر حال بايد منتظر ماند و حوادث آينده سياسي كشور پس از تشكيل دولت جديد را به نظاره نشست. قطعاً  چينش هاي دولت در تركيب آينده سياسي كشور تأثير بسزايي خواهد داشت.