فرنوش اميرشاهي
ديگر هيچ كس بحثي درباره تنوع، جذابيت و گستردگي دنياي اينترنت ندارد. وسعت قابليت دسترسي و ناشناس بودن اين پديده قرن بيستم، به گونه اي است كه همه مردم در هر قشر و سني را به سوي خود جلب كرده است و هر روزه نيز به تعداد كاربران اينترنت افزوده مي شود. در واقع اگر اينترنت مي تواند ساعتها يك شخصيت علمي را محو دنياي خود كند، به همان ميزان اين قابليت را هم دارد تا كودكان پر شر و شور را در پشت ميز كامپيوتر بي حركت نگه دارد.امروزه اينترنت به يكي از شيوه هاي گذران زندگي افراد تبديل شده و اهميت آن به اندازه اي است كه مي تواند تغييراتي را در سبك زندگي مردم بويژه نوجوانان و جوانان بوجود آورد.
به همين دليل به نظر مي رسد كه مطالعه و تحقيق درباره ميزان و نوع تأثير اينترنت در وجوه مختلف زندگي افراد ضروري باشد. «ايرج فيضي» كارشناس ارشد جامعه شناسي ، از پژوهشگراني است كه راجع به تأثير اينترنت بر سبك فراغتي دانش آموزان دبيرستاني تحقيق كرده است.در ارتباط با اين پژوهش گفت وگويي با او انجام داده ايم كه مي خوانيد:
* موضوع پژوهش و نحوه تحقيق شما چگونه بوده است؟
- «بررسي ميزان و نحوه استفاده از اينترنت و تأثير آن در زندگي فراغتي دانش آموزان شهر تهران» نام پژوهشي است كه در رده سني نوجوانان ۱۲ تا ۱۸ سال مورد بررسي قرار گرفته است. توجه به موضوع اين تحقيق از آن جهت قابل تأمل است كه اينترنت، از مسائل روبه  گسترش با پيامدهاي بسيار است و جا دارد كه به آن توجه كنيم. ميزان دسترسي به اينترنت روبه گسترش است، به گونه اي كه براساس آمار غيررسمي، حدود ۷ ميليون نفر، كاربر اينترنتي در ايران هستند. از طرف ديگر امكانات و سرعت اينترنت نيز سير صعودي دارد. اين موارد لزوم توجه به آن را توجيه مي كند. در اين ميان يكي از مباحثي كه محل توجه است، موضوع اوقات فراغت نوجوانان و جايگاه اينترنت در مسأله اوقات فراغت آنان است. مطالعه در اين باره به اشكال متفاوتي در ايران انجام شده است، ولي تاكنون آن را به شكل «سبك فراغتي» نديده اند؛ يعني به شكل مجموعه اي از فعاليت هاي فراغتي ديده اند و هر بار يك مورد، بررسي شده است؛ به عنوان نمونه ميزان استفاده از تلويزيون را در نظر گرفته اند و آن را به تفكيك گروه هاي سني و جنسي بررسي كرده اند، ولي تاكنون اوقات فراغت را به شكل سبك فراغتي كه مجموعه اي از فعاليت هاي فراغتي حول يك محور مشترك هستند، مورد تحقيق قرار نداده اند. من سعي كرده ام كه تأثير اينترنت را بر سبك فراغتي افراد مطالعه كنم.
براين اساس دو رويكرد نسبت به اينترنت وجود دارد. اول اين كه اينترنت،  امكانات زيادي را براي افراد فراهم مي كند. شرايط ايجاد ارتباط با افراد مختلف و در مكان هاي مختلف. اين وجه قضيه مثبت است، اما رويكرد منفي هم وجود دارد كه وجه غالب است. براساس آن، اينترنت باعث جدايي افراد از محيط هاي واقعي اجتماعي مي شود و روابط اجتماعي واقعي را تضعيف مي كند.
مطالعاتي كه براساس محيط يا جامعه انجام شده، حاوي نتايج مختلفي است. گاهي به اين نتيجه رسيده اند كه روابط اجتماعي افراد تضعيف مي شود يا اين كه مدعي اند افراد با ويژگي هاي شخصيتي خاص سراغ اينترنت مي روند. مثلاً  اشخاص درون گرا، براي جبران كمبود روابط اجتماعي شان بيشتر از اينترنت استفاده مي كنند.
مبناي پژوهش انجام شده نيز چنين فرضياتي بود كه با روش كيفي و انجام مصاحبه عمقي با ۴۲نفر همراه بود.
* جامعه آماري پژوهش شما در چه مناطقي بوده است؟
- در روش كيفي، ما به دنبال تعميم نيستيم. روش هاي كمي اين گونه اند. مثلاً  مي خواهند ببينند چند درصد جامعه آماري از اينترنت استفاده كرده اند. براي اين منظور بايد پرسشنامه هايي در تعداد زياد صادر شود و به كل تعميم داده شود. ولي ما در اين پژوهش به دنبال آن هستيم كه روابط بين متغيرها و معنايي كه اين روابط دارد را كشف كنيم. با اين حال سعي كرديم بين ۴۲ نفر يك توزيع مناسبي انجام شود و افرادي از شمال، مركز و جنوب شهر تهران را مورد تحقيق قرار دهيم، ولي باز تأكيد مي كنم كه با اين تعداد مصاحبه نمي توان نتيجه گرفت كه در بالاي شهر اين قدر افراد از اينترنت استفاده مي كنند و پايين شهر اين تعداد.
* بر اين اساس نتايج كلي تحقيق شما چه بوده است؟
- بر خلاف آنچه فرض كرديم كه اينترنت به عنوان يك عامل تعيين كننده مي تواند بر سبك فراغتي افراد تأثيرگذار باشد، ولي براساس مصاحبه هاي ما مشخص شد كه اينترنت آن قدر در اين رده سني گسترش پيدا نكرده است كه عامل تأثير گذاري باشد. يعني سنين ۱۲ تا ۱۸ سال تا آن اندازه از اينترنت استفاده نمي كنند كه در سبك اوقات فراغت آنان تغيير ايجاد كند.
در همين گروه سني، رفتار فراغتي افرادي كه در شرايط كنكور هستند، يعني ۱۶ تا ۱۸ سال، بيشتر تحت تأثير شرايط كنكور است. يعني نسبت به گروه هاي ديگر خيلي كم از اينترنت استفاده مي كنند.
علاوه بر اين، سبك فراغتي آنها خيلي محدود است، يعني اين گونه نيست كه هر كار خودشان بخواهند انجام دهند. هم خانواده ها بر روي آنها كنترل دارند و هم خودشان به طور اختياري به اين كنترل تن داده اند. مثلاً  خيلي از تلويزيون و اينترنت استفاده نمي كنند،  كمتر پارك مي روند يا در جمع دوستانشان هستند. بنابر اين در سنين ۱۶ تا ۱۸ سال، شرايط كنكور بر سبك فراغتي آنان غالب است.
با اين توضيحات در ميزان و نحوه استفاده از اينترنت نوجوانان ۱۶ تا ۱۸ سال،  دو عامل شناسايي شد، يكي شرايط كنكور و ديگري نقش خانواده ها.
همين جا بگويم يكي ديگر از پژوهشگران، تحقيقي درباره نقش محصولات فرهنگي غيرمجاز در پركردن اوقات فراغت انجام داده است كه نتايج جالبي داشت. اين پژوهش به شكل كمي و با حجم نمونه ۶۶۰ نفر انجام شد. در گروه سني زير ۱۸ سال درصد استفاده از اينترنت، بالاتر از گروه هاي سني ديگر بود. يك فرآيند معكوس هم وجود دارد. گروههاي سني بالاتر هر چند ميزان استفاده از اينترنت كمتري دارند، ولي مدت زمان بهره برداري شان بالاتر است. يعني ميانگين ساعت آنها بالاتر از ميانگين ساعت استفاده گروه هاي سني زير ۱۸ سال است. اين تحقيق، نتايج پژوهش ما را نيز تاييد مي كند.
* آيا در پژوهش شما نحوه و چگونگي استفاده گروه سني ۱۲ تا ۱۸ سال از اينترنت مشخص شده است؟
- يكي از موارد استفاده از اينترنت كه بسيار جالب بود، به كارگيري آن براي انجام تكاليف درسي بود. فرض بر اين است كه اينترنت به عنوان يك ابزار اطلاعاتي، بيشتر مورد استفاده كساني است كه از سطح تحصيل بالاتري برخوردارند و پژوهش هاي علمي انجام مي دهند، ولي اين تحقيق نشان داد كه رده سني ۱۲ تا ۱۸ سال نيز از اينترنت براي انجام تكاليف درسي بهره مي برند.
به جز اين، يكي ديگر از وجوه به كارگيري اينترنت در حوزه چت «CHAT» بوده است. اين يك مورد آشنا و شايع در اين گروه سني است. براساس پژوهش ما، نگرش افراد نسبت به چت منفي است. البته اين موضوع را همين جا توضيح دهم كه چت در بين افرادي كه از اينترنت استفاده مي كنند، شايع است، اما ديد آنها به اين پديده منفي است. يعني هيچ اعتمادي به محيط چت ندارند. اگر آنجا اطلاعاتي رد و بدل مي كنند، خيلي به ديده مثبت نيست. اين مورد در پاسخ هاي نمونه آماري مورد تأكيد قرار گرفته است.
در همين گروه سني، افرادي كه خيلي از اينترنت استفاده مي كنند، كه البته درصد كمي هستند، رجوع به سايت هاي جنسي نيز يكي از موارد استفاده بوده است. در مرتبه بعدي، ايميل وجود دارد. در مجموعه در اين رده سني، استفاده و آشنايي آنان با اينترنت خيلي محدود است، به طوري كه بسياري از آنان بلد نيستند براي خود ايميل (email) درست كنند، ولي درصدي كه به اينترنت آشنايي دارند، از اين موضوعات استفاده كرده اند.
* در بحث استفاده از اينترنت، موضوعي كه بسيار مورد تأكيد قرار مي گيرد، تأثير آن بر روابط اجتماعي افراد است. به گونه اي كه گفته مي شود اينترنت و كامپيوتر، كاربران را درون گرا و منزوي مي كند و بنابراين در زندگي اجتماعي آنان تأثير منفي دارد. آيا شما در پژوهش خود به اين قضيه پرداخته ايد؟
- يكي از نتايج اين پژوهش اين بود كه استفاده از اينترنت، روابط خانوادگي نوجوانان ۱۲ تا ۱۸ سال را تحت تأثير قرار داده است، ولي رابطه دوستانه آنان را تقويت كرده است. وقتي كسي پشت كامپيوتر مي نشيند زماني به اين كار اختصاص مي دهد و طبيعي است كه از روابط اجتماعي اش كاسته مي شود. يك بخش آن هم روابط خانوادگي افراد است. ولي رابطه دوستي آنان نه تنها كاهش نمي يابد بلكه موضوع اينترنت و استفاده از كامپيوتر، در گروه هاي دوستانه به بحث گذاشته مي شود و نتيجه آن گسترش اين نوع رابط است. بنابراين ما نبايد به طور كلي بگوييم اينترنت روابط اجتماعي را دچار اختلال كرده است.
بر خلاف آنچه فرض كرديم كه اينترنت به عنوان يك عامل تعيين كننده مي تواند بر سبك فراغتي افراد تأثيرگذار باشد، براساس مصاحبه هاي ما مشخص شد كه اينترنت آن قدر در اين رده سني گسترش پيدا نكرده است كه عامل تأثير گذاري باشد. يعني سنين ۱۲ تا ۱۸ سال تا آن اندازه از اينترنت استفاده نمي كنند كه در سبك اوقات فراغت آنان تغيير ايجاد كند
* ديگر نتايج پژوهش شما چه مواردي بوده است؟
- يكي ديگر از مسايل اين بود كه زمان استفاده از اينترنت در مراحل اوليه آشنايي، زياد بود، ولي به مرور كه ميزان مهارت آنان افزايش مي يافت، ساعات استفاده نيز كاهش پيدا مي كرد و حتي گاهي هم كه افراد در شرايط كنكور قرار گرفتند، قطع شد. بنابراين اين فرضيه كه اينترنت نوعي وابستگي ايجاد مي كند، رد شد. افرادي كه با اينترنت آشنا مي شوند، بويژه در مراحل اوليه و آنهايي كه از اينترنت استفاده نمي كنند، يا خيلي كم استفاده مي كنند، نگاه مثبتي به آن داشته اند و بيشتر از آن به عنوان ابراز اطلاعاتي و ارتباطي نام برده اند.ولي اشخاصي كه از اينترنت خيلي استفاده كرده اند، نگاه منفي تري به آن داشته اند.
ما به دنبال اين بوديم كه تأثير اينترنت را بر سبك فراغتي افراد بسنجيم و فرض اوليه هم اين بود كه اينترنت به عنوان يك پديده ارتباطي و اطلاعاتي مي تواند تأثير تعيين كننده اي بر جنبه هاي مختلف زندگي از جمله سبك فراغتي افراد بگذارد، ولي براساس نتايج ما كه ميزان استفاده از اينترنت در رده سني ۱۲ تا ۱۶ سال خيلي گسترش پيدا نكرده است، نمي تواند تأثيرگذار باشد. يعني ما به اين نتيجه رسيديم كه جهت تعيين كنندگي از اينترنت به سبك فراغتي نيست، بلكه كاملا برعكس است. ما دو تا سبك فراغتي را در اين كار بررسي كرديم؛ سبك فراغتي بيرون از منزل و درون منزل. نوع اول، سبكي است كه بيشتر حول فعاليت هايي مثل ورزش كردن، كلاس رفتن و برنامه هاي منظمي كه مرتب بيرون از خانه انجام مي شود، مي چرخد نوع دوم هم بيشتر تماشاي تلويزيون،  گپ با خانواده، مطالعه كتاب و امثال آن است. البته اين را هم بگويم كه اين دو سبك جدا از هم نيستند، ولي به هر حال براساس نتايج پژوهش انجام شده جالب است افرادي كه واجد شرايط سبك فراغتي درون منزل هستند، بيشتر از اينترنت استفاده مي كنند. البته در مسايل اجتماعي، اينگونه نيست كه هميشه جهت عليت، در جهت تعيين كنندگي از يك عامل به عامل ديگر باشد. روابط پديده ها متقابل است. ولي به هر حال اين سبك فراغتي است كه بر ميزان استفاده از اينترنت دخيل است.
* آيا ويژگي هاي شخصيتي گروه مورد بررسي پژوهش ها در نحوه و ميزان استفاده از اينترنت دخيل نبوده است؟
- اين مورد هم بررسي شد و رابطه خاصي به دست نيامد. افرادي كه درون گرا هستند، سبك فراغتي شان بيشتر منزل محور است به نظر مي رسد (درون گرايي و سبك فراغتي) با يكديگر ارتباطي دارند. البته رويكرد غالب را عرض مي كنم ولي اينكه اينترنت مستقيم تأثير بگذارد، خيلي نتيجه روشني به دست نيامد. در مقابل نوع استفاده افراد برون گرا از محيط اينترنت، فعال است. باز در مطالعاتي كه پيشتر انجام شده است، معمولا استفاده از اينترنت باعث بي نظمي و اختلال در كارهاي فرد مي شود، ما در پژوهشمان به چنين نتيجه اي نرسيديم. شايد علتش اين باشد كه سنين ۱۲ تا ۱۸ سال خيلي از اينترنت استفاده نمي كنند.
خانواده ها هم در نحوه استفاده از اينترنت نقش ندارند. بويژه آنكه اكثر آنها آشنايي با اينترنت ندارند. نتيجه پژوهش ديگري كه راجع به شيوه هاي نظارتي والدين بر مصرف محصولات فرهنگي غيرمجاز انجام شد، جالب است.
براساس اين پژوهش، خانواده ها تمام تلاششان را مي كنند كه يك نظارت سفت و سخت بر فرزندانشان در رابطه با محصولات غيرمجاز داشته باشند. در يك مورد كه تحقيق شده است مادر خانواده يك آئينه جلوي مانيتور كامپيوتر گذاشته است تا از قسمت هاي مختلف خانه بتواند فرزندش را كنترل كند. يا كامپيوترها را چك مي كنند تا نظارت تام داشته باشند، ولي جالب است كه براساس نتايج پژوهش ما، از نظر گروه مورد تحقيق ما، هيچ نوع نظارتي تأثيرگذار نيست، يعني جوانان ۱۲ تا ۱۶ سال باترفندهايي، اين نظارت را خنثي مي كنند.
* در تحقيقات شما افرادي كه مورد پژوهش قرار گرفته اند بيشتر كامپيوتر شخصي داشته اند يا از كافي نت استفاده مي كردند؟
- كساني كه از اينترنت استفاده كرده اند، بيشتر كامپيوتر شخصي داشتند كه درصد محدودي بوده است. ولي مواردي هم بود كه كامپيوتر داشته اند ولي استفاده نمي كردند. يك درصدي هم از كافي نت استفاده مي كردند. منتها درصدي در گروه سني ۱۲ تا ۱۸ سال كه البته بسيار پايين است كامپيوتر داشته اند و شايد بتوان چنين نتيجه گرفت كه يكي از شرايط ميزان استفاده بالا از اينترنت، در اختيار داشتن كامپيوتر شخصي است.
* در ميان صحبت هايتان اشاره اي به تأثير محل سكونت افراد و سطح فرهنگي آنان در نحوه و ميزان استفاده آنان از اينترنت نداشتيد، آيا اين عامل در پژوهش شما مد نظر نبوده است؟
- اين موضوع و جنسيت افراد هم مورد بررسي بوده است ولي چون كار پژوهش ما هنوز ادامه دارد، اين دو مورد هنوز نتيجه گيري نشده است.