امير بهادري نژاد
هم اكنون چندين سال از انتشار رده بندي فيفا مي گذرد كه در اين رده بندي تيم هاي بزرگسالان فوتبال جهان بر اساس نتايجي كه در ديدارهاي رسمي كسب مي كنند رتبه بندي مي شوند. به هر حال در اين مدت برداشت هاي مختلفي از رده بندي فيفا در فوتبال ايران صورت گرفته است. دقيقا به ياد داريم زماني كه همايون شاهرخي هدايت تيم ملي را بر عهده داشت و اين تيم در پي چند شكست در اين رده بندي تنزل يافت، جامعه ورزشي كشور زبان به انتقاد گشودند كه در آن زمان مربي تيم ملي در دفاع از عملكرد خود به صراحت مدعي شد كه رده بندي فيفا كمترين ارزشي ندارد و كاملا سمبليك مي باشد. اما اين روزها كه تيم ايران به رده پانزدهم فوتبال جهان صعود كرده، فدراسيون فوتبال و مربي تيم ملي و حتي همايون شاهرخي كه اتفاقا در تيم ملي فعلي سمت مديريت فني را عهده دار است جايگاه تيم ايران را در اين رده بندي ملاك پيشرفت تيم ملي مي دانند و به آن استناد مي كنند. به هر حال همواره اين سوال در ذهن طرفداران فوتبال مطرح است كه نحوه رتبه بندي تيم هاي فوتبال جهان در اين رده بندي چگونه است و آيا موقعيت تيم ها در اين جدول بيانگر قدرت واقعي تيم ها مي باشد. براي روشن شدن افكار عمومي نسبت به كاركرد رده بندي فيفا در اين مطلب به جزييات آن پرداخته شده كه با هم مي خوانيم.
پيشينه رده بندي فيفا
در تابستان سال ۱۹۹۳ فيفا تصميم گرفت كه تيم هاي بزرگسالان فوتبال جهان را رده بندي كند. اين رده بندي، دوستداران به فوتبال را قادر مي سازد كه عملكرد تيم هاي فعال در عرصه فوتبال جهان را در مقاطع زماني مختلف ارزيابي و تحليل كنند. در حال حاضر اينگونه به نظر مي رسد كه رده بندي فيفا مرجع بسيار خوبي براي استناد به آن ،جهت پي بردن به قدرت تيم هاي فوتبال جهان و مقايسه آنها با يكديگر مي باشد. البته پس از اينكه رده بندي فيفا راه اندازي شد، نقص هايي در آن به نظر رسيد كه سرانجام در سال ۱۹۹۹ اصلاحاتي درآن صورت گرفت. به هر حال درحال حاضر با درنظر گرفتن فاكتورهاي ذيل جايگاه تيم هاي فوتبال جهان در رده بندي فيفا محاسبه مي شود.
نگاه كلي
در اين رده بندي تنها تيم هاي بزرگسالان فوتبال جهان كه عضو فيفا هستند لحاظ مي شوند، البته به شرطي كه در رقابتهاي فوتبال حضور فعال داشته باشند. در رده بندي فيفا عملكرد تيمها طي ۸ سال اخير در تورنمنت هايي كه در پي مي آيد مورد محاسبه قرار گرفته است:
*مراحل پاياني رقابتهاي جام جهاني
*مرحله راهيابي به رقابتهاي جام جهاني
*بازيهاي جام كنفدراسيونها
*مرحله پاياني رقابتهاي درون قاره اي
*مرحله مقدماتي رقابتهاي درون قاره اي
*بازيهاي ملي دوستانه
اين رده بندي توسط يك نرم افزار كامپيوتري صورت مي گيرد كه اطلاعات كليه ديدارهايي را كه در رقابتهاي اشاره شده صورت مي گيرد دريافت مي كند و سپس اين داده ها تجزيه و تحليل مي شود. براي محاسبه اين رده بندي فاكتورهاي ذيل لحاظ مي شوند:
*برد، تساوي و باخت
*تعداد گل هاي ردوبدل شده
*ميزبان و يا ميهمان بودن تيمها
*اهميت ديدار كه داراي ضريب مي باشد
*قدرت محلي تيم ها كه اين فاكتور نيز ضريب دارد
براي هرتيم در اين رده بندي تنها ۷ نتيجه برجسته اي را كه در طول يكسال كسب كرده محاسبه مي شود كه بتدريج اهميت نتايج كسب شده در سالهاي قبلي سال به سال كاهش مي يابد و در نهايت نتايج تيم هاي ملي پس از ۸ سال به كلي حذف مي شود. به همين دليل نتايجي كه تيمها اخيرا كسب كرده اند از اهميت بيشتري نسبت به نتايج قبلي برخوردار است.در پايان هر سال دو جايزه در اختيار تيم ها قرار مي گيرد: جايزه براي بهترين تيم سال به تيمي اهدا مي شود كه بهترين نتايج را در ۷ بازي برجسته خود در طول سال كسب كرده باشد. همچنين ديگر جايزه مربوط به تيمي است كه بيشترين جهش را در طول سال در رده بندي فيفا كسب كرده باشد.
چگونگي محاسبه و چند مثال
نحوه محاسبه جايگاه تيم ها در رده بندي فيفا دقيقا مانند محاسبه امتيازات يك تيم در يك تورنمنت دوره اي (ليگ) مي باشد. در يك تورنمنت ورزشي به هر تيم با توجه به نتيجه اي كه در هر بازي كسب كرده امتياز مي دهند و در پايان آن مجموع امتيازات را محاسبه مي كنند و هر تيمي كه بيشتر امتياز را كسب كرده باشد به صدر جدول رده بندي صعود خواهد كرد. البته تنها تفاوت رده بندي فيفا با امتيازدهي در يك ليگ اين است كه امتيازهاي در نظرگرفته شده براي تيم هاي ملي كشورها تنها با در نظر گرفتن برد، باخت و تساوي آنان در يك بازي تعيين نمي شود بلكه عوامل ديگري همچون تعداد گلهاي زده و خورده، محل برگزاري يك مسابقه و همچنين اهميت يك بازي تعيين مي گردد. علاوه بر اين قدرت تيم رقيب نيز مد نظر قرار مي گيرد به همين دليل پيروزي در برابر يك تيم ضعيف به اندازه برد در برابر يك تيم قوي امتياز ندارد. به هر حال محاسبه امتياز تيم ها در رده بندي فيفا بسيار پيچيده تر از نحوه امتيازدهي در رقابتهاي ليگ است. تا سال ۱۹۹۹ هر تيم در صورت برد در يك بازي بين ۱ تا ۳ امتياز كسب مي كرد اما از آن سال به بعد اين امتياز در عدد ۱۰ ضرب مي شود به اين ترتيب يك تيم پيروز مي تواند بين ۱۰ تا ۳۰ امتياز در يك بازي كسب نمايد كه ضريب آن بستگي به نوع حريف دارد.
نمودار عملكرد تيم ايران در رده بندي فيفا از سال ۱۹۹۳ تاكنون
با نگاه اجمالي به اين نمودار مشخص است كه روند رو به رشد فوتبال ايران از سال ۱۹۹۸ يعني پس از جام جهاني فرانسه آغاز شد كه اين روند صعودي از اواخر سال ۲۰۰۳ شدت بيشتري به خود گرفت و امروز تيم ايران در مكان پانزدهم جهان قرار دارد. با توجه به فاكتورهايي كه فيفا براي رتبه بندي تيمها استفاده مي كند دور از انصاف است كه پيشرفت تيم ملي را در دو سال اخير انكار كرد و ناديده گرفت.
برد، باخت يا تساوي
در هر سيستمي امتيازات يك برد بيشتر از امتيازات باخت است اما نمي توان در رده بندي فيفا ۳ امتياز براي برد، يك امتياز براي تساوي و صفر امتياز براي شكست در نظر گرفت. به همين دليل امتياز برد در برابر يك تيم قوي بسيار بيشتر از امتياز پيروزي مقابل يك تيم ضعيف است. از سوي ديگر تيم هاي ضعيفي كه در برابر تيم هاي قوي نمايش خوبي داشته باشند حتي در صورت شكست هم امتياز كسب خواهند كرد.البته اگر نتيجه يك بازي در ضربات پنالتي تعيين شود آنگاه تيم پيروز حداكثر امتياز يك تيم برنده را دريافت خواهد كرد و تيم بازنده حداكثر امتياز تيمي را كه نتيجه مساوي كسب كرده باشد بدست مي آورد.
تعداد گل
عامل ديگري كه در رده بندي فيفا لحاظ مي شود تعداد گلهاي زده و خورده در هر بازي است. در اين سيستم گلهاي به ثمر رسيده توسط تيم هاي ضعيف در برابر تيم هاي قوي از امتياز بيشتري برخوردار است و براي گلهاي خورده نيز امتياز منفي در نظر گرفته مي شود. همچنين براي تشويق تيم ها براي انجام فوتبال تهاجمي امتياز مثبت گلهاي زده بيشتر از امتياز منفي گلهاي خورده است. البته در بازيهايي كه به ضربات پنالتي كشيده مي شود تنها گلهايي كه در جريان بازي رد و بدل شده محاسبه مي شود.
علاوه بر اين، امتياز گل اولي كه تيم ها به ثمر مي رسانند بيشتر از گلهاي بعدي مي باشد. با اين حال بايد مد نظر داشت كه مجموع امتيازات كسب شده توسط تيم ها از محل گلزني هرگز بيشتر از مجموع امتيازاتي نخواهد شد كه يك تيم در صورت برد كسب مي كند. به عبارتي ديگر پيروز شدن اهميت بيشتري نسبت به تعداد گلهاي به ثمر رسيده در يك مسابقه دارد.
بازيهاي داخل و خارج خانه
تيمي كه در زمين حريف به ميدان مي رود ۳ امتياز بيشتر نسبت به تيم ميهمان كسب مي كند. در رقابتهايي كه در يك زمين بيطرف برگزار مي شود هيچ امتيازي به دو تيم تعلق نمي گيرد.
اهميت مسابقه
اهميت هر مسابقه با توجه به تورنمنتي كه در چارچوب آن برگزار مي شود تعيين مي شود. مثلا اهميت ديدارهاي جام جهاني بسيار بيشتر از بازيهاي دوستانه است. در سيستم رده بندي فيفا، مجموع امتيازاتي كه تيم ها در يك مسابقه كسب مي كنند در ضريب هاي مختلف ضرب مي شود. ضريب هاي رقابتهاي مختلف به اين شرح است:
۱- بازيهاي دوستانه (ضريب يك)
۲- بازيهاي مقدماتي رقابتهاي درون قاره اي ( ضريب ۵/۱)
۳- بازيهاي مرحله مقدماتي جام جهاني (ضريب ۵/۱)
۴- بازيهاي مرحله نهايي رقابتهاي درون قاره اي (ضريب ۷۵/۱)
۵- بازيهاي جام كنفدراسيونها (ضريب ۷۵/۱)
۶- بازيهاي مرحله پاياني رقابتهاي جام جهاني (ضريب ۲)
به عبارتي ديگر ارزش بازيهاي مقدماتي جام جهاني ۵۰ درصد، مرحله پاياني رقابتهاي درون قاره اي ۷۵ درصد و بازيهاي مرحله نهايي جام جهاني دو برابر بيشتر از بازيهاي دوستانه است.
فاكتورهاي قدرت محلي
بايد پذيرفت كه سطح فوتبال در مناطق مختلف جهان متفاوت است به همين دليل در هر سال سطح فوتبال هر قاره با توجه به نتايجي كه تيم ها در رقابتهاي بين قاره اي كسب مي كنند تعيين مي شود. البته در اين محاسبه تنها نتايج مستقيمي كه تيم هاي برتر هر قاره در ديدارهاي مستقيم با يكديگر كسب كرده اند محاسبه مي گردد.
در حال حاضر ضريب تيمهاي قاره هاي مختلف جهان به اين شرح است:
قاره اروپا (ضريب يك)
قاره آمريكاي جنوبي (ضريب ۹۹/۰)
قاره آفريقا(ضريب ۹۶/۰)
منطقه آمريكاي مركزي، شمالي و حوزه درياي كارائيب(۹۴/۰)
قاره آسيا (ضريب ۹۳/۰)
قاره اقيانوسيه (ضريب ۹۳/۰)
در حاليكه تيم ها از يك منطقه يكسان به مصاف يكديگر بروند آنگاه امتيازات هر دو تيم در ضريب يكسان كه متعلق به همان قاره است ضرب مي شود.
خلاصه
با در نظر گرفتن مواردي كه قبلا به آن اشاره شد مي توان اينگونه نتيجه گيري كرد كه امتيازات تيمها با در نظر گرفتن اين فاكتورها محاسبه مي شود:
امتيازهاي كسب شده براي برد، تساوي و شكست، بعلاوه امتيازهاي كسب شده به دليل تعداد گلهاي زده، منهاي امتياز منفي بابت گلهاي خورده، بعلاوه امتياز كسب شده به دليل بازي در زمين حريف، ضربدر ضريب اهميت بازي، ضربدر ضريب قدرت محلي.
چندمثال
فرض مي كنيم كه سه تيم با قدرتهاي متفاوت در يك زمين بيطرف در يك تورنمنت سه جانبه شركت كرده اند. براي اينكه محاسبه ساده بشود امتياز اضافي بابت بازي در زمين حريف و يا ضريب قدرت محلي لحاظ نخواهد شد. پيش از آغاز اين تورنمنت تيمهاي شركت كننده در رده بندي فيفا داراي اين امتيازات بودند:
تيم الف: ۶۳۰ امتياز
تيم ب: ۵۰۰ امتياز
تيم ج: ۴۸۰ امتياز
با توجه به اين امتيازات كاملا مشخص است كه تيم الف بسيار قوي تر از دو تيم ديگر مي باشد.
فرض مي كنيم كه دو تيم الف و ب باهم مسابقه بدهند. در صورتي كه تيم الف با نتيجه ۳ بر يك به پيروزي برسد آنگاه تيم الف ۴/۱۷ امتياز بابت پيروزي۴،/۵ امتياز بابت گل زده و ۸/۱ امتياز منفي بابت گلهاي خورده كسب خواهد كرد كه در مجموع ۲۱ امتياز خواهد شد.
در اين ميان سهم تيم ب از اين بازي ۶/۲ امتياز بابت شكست۶،/۳ امتياز منفي بابت گل خورده، ۷/۲ امتياز بابت گل زده و در مجموع ۷/۱ امتياز خواهد بود.اگر تيم ب با نتيجه ۳ بر يك پيروز شود آنگاه سهم تيم الف از اين نتيجه ۶/۲ امتياز منفي بابت شكست، ۳/۲ امتياز بابت گل زده، ۱/۴ امتياز منفي بابت گل خورده و در مجموع صفر امتياز خواهد بود. در اينجا بايد توجه شود كه اگر مجموع امتيازات يك تيم، منفي بشود آنگاه صفر امتياز لحاظ خواهد شد. اما سهم تيم ب از اين ديدار ۶/۲۲ امتياز بابت برد، ۶/۱ امتياز منفي بابت گل خورده، ۲/۶ امتياز بابت گلهاي زده و در مجموع ۲/۲۷ امتياز خواهد بود.اما اگر هر دو تيم با نتيجه ۲ بر ۲ مساوي كنند آنگاه تيم الف ۴/۷ امتياز بابت برد، ۱/۴ امتياز بابت گل زده، ۱/۳ امتياز منفي بابت گل خورده و در مجموع ۴/۸ امتياز كسب خواهد كرد. از اين بازي سهم تيم ب ۶/۱۲ امتياز بابت تساوي، ۷/۲ امتياز منفي بابت گلهاي خورده، ۷/۴ امتياز بابت گلهاي زده و در مجموع ۶/۱۴ امتياز خواهد بود. در صورتي كه اختلاف سطح ميان دو تيم كمتر باشد آنگاه اختلاف ميان امتيازات نهايي كمتر خواهد بود. همچنين اگر اين بازي در يكي از زمين تيم ها برگزار مي شد آنگاه تيم ميهمان ۳ امتياز بيشتر دريافت مي كرد.همچنين در صورت رسمي بودن اين ديدارها مجموع امتيازات در ضريب اهميت بازي و قدرت محلي ضرب مي گرديد.
آخرين رده بندي بهترين تيم هاي فوتبال جهان
فاكتورهاي موثر ديگر
براي اينكه جدول رده بندي فيفا دقيق تر بشود دو فاكتور ديگر نيز در محاسبه لحاظ مي گردد:
-تعداد مسابقاتي كه يك تيم در يك مقطع زماني مشخص انجام مي دهد
-اهميت نتايج كسب شده در ديدارهاي سالهاي قبل
تعداد بازيهاي انجام شده
در طول هر سال تنها تعداد مشخصي از بازيهاي تيم ها در محاسبه تيم ها لحاظ مي شود، به همين دليل تيم هايي كه بازيهاي بيشتري انجام مي دهند نسبت به تيم هايي كه كمتر بازي مي كنند ارجحيت ندارند. به عبارتي ديگر تنها ۷ نتيجه برتر هر تيم در هر سال محاسبه مي گردد و متوسط نتايج كسب شده در ساير بازيهاي تيم ها (از بازي هفتم به بعد) محاسبه خواهد شد.
نتايج قبلي
با آنكه رده بندي فيفا نشان دهنده شرايط يك تيم فوتبال در ۱۲ ماه اخير مي باشد اما در اين رده بندي تا حدودي به نتايج گذشته نيز توجه مي شود. البته با سپري شدن هر سال نتايج كسب شده در آن سال از اهميت كمتري برخوردار مي شود و پس از ۸ سال نتايج از رده بندي به كلي حذف مي گردد.