مترجم: رضا محتشم
اشاره: يكي از مفاهيمي كه در روند داد و ستد بين كشورهاي در حال توسعه و توسعه يافته كاربرد فراوان دارد، انتقال فناوري است. اين فرايند يك سويه كه معمولاً از كشورهاي توسعه يافته به كشورهاي در حال توسعه جريان دارد، به صورت دانش فني در عرصه هاي مختلف به طرق معيني جابجا مي شود. اما همان طور كه در مطلب زير مي آيد، چنين فرايندي ضرورتا ً به توسعه فني و اقتصادي كشورهاي دريافت كننده نمي انجامد. اين مطلب كه از سايت Scidev.net برگرفته شده است، برخي ديگرازملاحظات مربوط به انتقال فناوري در دنياي امروز را بررسي مي كند.
انتقال فناوري عبارتي است كه براي توصيف فرايندهاي جابجايي دانش در درون يا بين سازمانها به كار مي رود. انتقال فناوري بين المللي به شيوه اين كار بين كشورها اطلاق مي شود. اين فناوري كه انتقال مي يابد، مي تواند اشكال مختلفي به خود بگيرد. مي تواند به شكل كالا (شامل كالاهاي حجمي، اندامواره هاي گياهي و جانواره اي)، خدمات و افراد، ترتيبات سازماني باشد يا به صورت طرح، اسناد فني و محتواي انواع برنامه هاي بي شمار آموزشي ارائه شود. به علاوه مي تواند به صورت جريان دانش تلويحي انتقال يابد يعني دانشي كه كاملا مدون نشده و در مهارتهاي افراد تجسم پيدا مي كند.
تمام اين اشكال دانش مي تواند از يك جهت مهم ديگر فرق كند. در يك سوي طيف، دانش مورد نظر مي تواند به دانش استفاده و راه اندازي فناوري مربوط باشد. از سوي ديگر، مي تواند به دانش مورد لزوم براي تغيير فناوري و نوآوري مربوط باشد. در اين بين، دانش منتقل شده مي تواند شامل انواع مختلف زيادي از دانش طراحي و مهندسي لازم براي تجديد و تعديل فناوريها باشد.
افزون بر اين، انتقال فناوري بين المللي مي تواند به دو شكل انتقال افقي و عمودي صورت بگيرد. انتقال فناوري افقي شامل حركت دانش تثبيت شده از يك محيط كاربردي به محيطي ديگر است (مثلا از شركتي به شركتي ديگر). در عوض، انتقال فناوري عمودي به انتقال فناوريهاي جديد از مرحله توليد به هنگام فعاليتهاي تحقيق و توسعه در مثلا سازمانهاي علمي و فناوري براي كاربرد در بخشهاي صنعتي و كشاورزي اطلاق مي شود.
انتقال فناوري راهي مهم است كه كشورهاي در حال توسعه از آن طريق به فناوريهاي جديد دست مي يابند. مثلا دستيابي كشورهاي تازه صنعتي شده شرق آسيا به فناوريهاي خارجي به همراه «يادگيري فناوري» داخلي _ يعني تلاش براي انباشت ظرفيت به منظور تغيير فناوري _ عوامل اصلي توسعه سريع فناوري و اقتصادي آنها بوده است.
صرف نظر از توان كشورهاي در حال توسعه براي استفاده از انتقال فناوري براي توسعه ظرفيتهاي داخلي، استفاده اين كشورها از مزاياي اجتماعي و اقتصادي فناوريهاي موجود، نتايج متفاوتي را در بر داشته است. نه فقط بين كشورها بلكه بين بخشهاي مختلف در تك تك كشورها نتايج متفاوتي ديده مي شود.
نابرابريهاي موجود بين _ و در داخل _ كشورهاي در حال توسعه از نظر بهره برداري از انتقال فناوري نشان مي دهد كه رابطه بين انتقال فناوري و انباشت ظرفيت فناوري داخلي يك گونه نيست. به عبارت ديگر، انتقال فناوري بيشتر، ضرورتا به توسعه فناوري و اقتصادي بيشتر نمي انجامد. در اين راستا، بحث جانانه اي در ميان تحليلگران و پژوهشگران در مورد عواملي كه تأثير انتقال فناوري بين المللي را بر توسعه فناوري، اقتصادي و اجتماعي كشورهاي در حال توسعه شكل مي دهد، در جريان است. يك موضوع عمده در اين بحث كه در پايين به آن پرداخته شده است، نقش ابتكارهاي فناوري  داخلي و ظرفيت جذب _ عبارت مورد استفاده براي توصيف توانايي شناسايي، همسان سازي و كاربرد دانش خارجي سودمند _ كشورها و سازمانها در جذب و توسعه بيشتر فناوريهاي خارجي است.
از انتقال فناوري تا يادگيري و ظرفيت هاي فناوري
در مباحثات بين تحليلگران تا اواخر دهه ،۱۹۷۰ تأكيد اوليه بر تجزيه و تحليل انتقال فناوري بين المللي روي هزينه هاي انتقال فناوري و اين بود كه آيا انتخاب فناوريها براي وضعيت محلي در كشورهاي در حال توسعه مناسب است يا نيست. در اين تجزيه و تحليل به ظرفيت جذب و يادگيري فناوري داخلي كساني كه به فناوري خارجي دست مي يافتند، توجه چنداني نمي شد، يعني به فرايندهاي همسان سازي فناوريهاي وارداتي و به كار بستن مؤثر آنها. به نظر مي رسيد انگاره اصلي اين است كه وقتي فناوري به دست مي آيد، جذب و اجراي آن تقريبا به طور خودكار و بدون كوشش صورت مي گيرد.
اما حالا همگان بر اين اعتقادند كه اينگونه نيست. كسب و جذب فناوريهاي خارجي و توسعه بيشتر آن هر كدام فرايند پيچيده اي است كه نيازمند تلاشهاي چشمگير از كسب كنندگان است. چندين عامل به اين پيچيدگي كمك مي كند. اول كسب و مسلط شدن بر فناوري هم پرهزينه است و هم زمان بر. دوم، فناوريهاي كسب شده اغلب بايد با شرايط محل تطبيق يابد. سوم، فناوريها كالاهايي هستند كه بتوان به صورت دستگاه آماده استفاده منتقل كرد. فناوري شامل اجزايي ناگفته است كه نمي توان به راحتي در قالب اسناد مكتوب تدوين كرد و نيازمند كوشش گسترده اي براي يادگيري و فهم درست است.
به عبارت ديگر، فناوري فقط شامل دستگاه و ساير اجزاي سخت افزاري نيست. فناوري دانش به اشكال مختلف است كه سخت افزار فقط يك عنصر آن است. در حالي كه دستگاه ها را مي توان افزايش فهم نسبت به فرايند توسعه فناوري به تعبير توجه پژوهشگران و كارشناسان از ديدگاه تنگ نظرانه انتقال فناوري به معنايي كه گفته شد، به كوشش براي يادگيري فناوري و مهارت كسب كنندگان انجاميد. از اين  نظر، عبارت انتقال فناوري به رغم كاربرد رايج آن مي تواند گمراه كننده باشد، چون كسب كننده را به صورت دريافت كننده منفعل فناوريهايي تصوير مي كند كه درجاي ديگر به دست آمده است و فناوري را چيزي را نشان مي دهد كه مي توان به راحتي منتقل كرد.
در واقع، اين دو فرايند _ كسب فناوريهاي خارجي از طريق انتقال فناوري از يك سو و يادگيري فناوري در داخل از سوي ديگر _ مكمل هم و به هم پيوسته است. ظرفيتهاي كسب كننده نقش اصلي را در بنياد گذاشتن شالوده همسان سازي مؤثر فناوريهاي خارجي دارد. در عين حال، كسب كننده فناوريهاي خارجي دريافت كننده اي منفعل نيست و يادگيري بيشتر فناوري براي كاربرد مؤثر فناوري و نيز توسعه بيشتر اين فناوريها لازم است.
روشهاي انتقال فناوري بين المللي
انتقال فناوري به روشهاي گوناگون صورت مي گيرد و به ماهيت ترتيبات بين منابع و كسب كنندگان فناوري بستگي دارد. در سطح سازمان، سه نوع ترتيبات گسترده وجود دارد: انتقال فناوري تجاري، انتقال فناوري غيررسمي و انتقال فناوري غيرتجاري كه حاصل فعاليت  سازمانهاي بين المللي، دولتهاي ملي كشورهاي توسعه يافته و سازمانهاي غيردولتي است.
بيشتر فناوري از طريق انتقال فناوري تجاري بين كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه انجام مي شود. اين از طريق پيمانكاري و پرداخت صورت رسمي پيدا مي كند و بخش خصوصي تأمين كننده اصلي فناوريهاست. اين قبيل انتقالها شامل انتقال فناوري از طريق سرمايه گذاري مستقيم خارجي، از طريق ليسانس خارجي، طرحهاي كليد در دست، مشاوره فني، كسب كالاهاي سرمايه اي، پيمانكاري بين المللي و طرحهاي مشترك است.
معمولا استدلال مي كنند كه اين قبيل اشكال انتقالهاي تجاري _ به خصوص آنهايي كه به سرمايه گذاري خارجي مستقيم مربوط مي شود _ در دو مرحله عمل مي كند. نخست، انتقال به سازمان كسب كننده اوليه «معمولا شعبه يك شركت چند مليتي). دوم، انتشار از طريق نشت دانش _ يعني درز كردن غير داوطلبانه يا مبادله تعمدي دانش فني سودمند _ به ساير شركتها در اقتصاد محلي است. با اين حال، اهميت مرحله نشت مورد مناقشه است.
انتقال فناوري مي تواند به صورت غيررسمي هم باشد يعني بدون پرداخت پول و موافقت نامه، مثلا انتقالي كه از طريق مهندسي وارون (reverse engineering) صورت مي گيرند. اين عبارت به معناي يادگيري طراحي يك محصول از طريق قطعه قطعه كردن محصول و تجزيه و تحليل آن، از طريق جابجايي نيروي كار ماهر از كشوري يا سازماني به كشوري يا سازماني ديگر، از طريق مشاوره با نشريات تجاري و مقالات فني در نشريات بين المللي و از طريق شركت در سمينارها، كنفرانسها و نمايشگاههاي تجاري است.
هر كدام از اين  اشكال انتقال فناوري مي تواند به جابجايي دانش فني از كشورهاي توسعه يافته به كشورهاي در حال توسعه كمك كند. عاملان اصلي در اين قبيل موارد كساني هستند كه مايل به كسب فناوري و در نتيجه به عهده گرفتن نقشي فعال در جستن، شناختن و كسب دانش موجود بدون كمك منابع آن دانش هستند.
سومين راه انتقال فناوري به كشورهاي در حال توسعه از طريق مجاري غيرقابل تجاري است، از جمله ابتكارهاي سازمانهاي بين المللي، دولتهاي كشورهاي توسعه يافته و سازمانهاي غيردولتي. اين كار ساز و كارهاي متنوعي را به خود مي گيرد. مثلا يك فرايند انتقال عمودي فناوريها از مراكز تحقيقاتي بين المللي به مراكز تحقيقاتي، كشاورزان و شركتها در كشورهاي در حال توسعه است. ساير مجاري شامل طرحهاي عمراني سازمانهاي چندجانبه است.
يك ساز و كار ديگر انتقال فناوري به كشورهاي در حال توسعه، انتقال و توسعه فناوريهاي مناسب توسط سازمانهاي غيردولتي براي پرداختن به مشكلات خاص كشورهاي مورد نظر است.
جنبه سياستگذاري
براي گروهي، فرايند انتقال فناوري را مي توان در وهله اول به عهده كاركرد بازار آزاد گذاشت. اما تجربه  نشان داده است كه اين فرايند نسبت به كاستي هاي بازار از قبيل عدم تقارن در قدرت و اطلاعات چانه زني بين منابع و كسب كنندگان فناوري حساس است.
اعمال مقررات آزادسازي تجاري، پيامدهايي براي دسترسي كشورهاي در حال توسعه به فناوريهاي خارجي دارد. در نتيجه، انتقال فناوري اغلب هدف سياست گذاري در سطح بين المللي است، چون كشورهاي در حال توسعه و توسعه يافته هر كدام مي كوشند از منظري متفاوت و گاه متناقض به اين موضوعها بپردازند. در سطح بين المللي، انتقال فناوري به طور فزاينده اي به مذاكرات سياسي بين كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه كشيده شده است، به خصوص مذاكرات مربوط به موافقت نامه هاي بين المللي درباره تجارت و محيط زيست. مثلا مفاد مربوط به انتقال فناوري بخش مهم از چندين موافقت نامه بين المللي را تشكيل مي دهد، مانند موافقت نامه جنبه هاي تجاري حقوق مالكيت فكري (TRIPS) مربوط به سازمان تجارت جهاني و بسياري موافقت نامه هاي منطقه اي و دو جانبه.
موضوعهاي مربوط به انتقال فناوري در اين سطح محدود به تعريف مقررات انتقال و تدوين موافقت نامه هاي عمومي براي حمايت از اشتغال فناوري به كشورهاي در حال توسعه است. اين قبيل موافقت نامه ها معمولا در مفاد موافقت نامه هاي بين المللي بازتاب پيدا مي كند و ربطي به موضوعهاي اجرا يا جزئيات انتقال و تسلط بر فناوريها در سطح شركت يا ساير سازمان ها ندارد.
سياستهاي اتخاذشده توسط كشورهاي توسعه يافته براي تشويق انتقال فناوريها به كشورهاي در حال توسعه به طور فزاينده اي تناسب پيدا مي كند. به اين علت است كه سياستهاي بين المللي در مورد تجارت و محيط زيست اغلب نيازمند آن است كه اين قبيل كشورها مشوقهاي لازم را براي انتقال فناوريها به كشورهاي در حال توسعه ايجاد كنند.
به علاوه، همان گونه كه گفته شد، انتقال فناوري از اهداف اصلي بسياري از سياستهاي حاكم بر اعطاي كمك رسمي براي توسعه يا كمكهاي بلاعوض است.
در اين راستا، چندين كشور توسعه يافته مشوقهايي در اختيار شركتها و سازمانها براي انتقال فناوري به كشورهاي در حال توسعه قرار مي دهند. اين قبيل مشوقها شامل تأمين مالي و آموزش و نيز حمايت از مشاركت بين شركتها و سازمان ها در كشورهاي در حال توسعه و منابع بالقوه فناوري است.
با اين حال، درمورد كارايي اقدامات جاري بحث وجود دارد. مثلا برخي تحليلگران خاطرنشان مي كنند مشوقهاي موجود انتخابي است و پوشش ناقصي دارد. در ارتباط با سياستها در كشورهاي در حال توسعه، عموما اعتقاد بر اين است كه هدف اين سياستها بايد افزايش بهره هاي انتقالي فناوري و نيز محدودسازي كاستي هاي آن باشد. اما به نظر مي رسد سياستهاي بين المللي جديد _ مانند سياست هاي سازمان تجارت  جهاني _ از اين جهت مبهم است.