ابراهيم اصلاني
آموزش و پرورش مجموعه اي متنوع از فعاليت هاي پيچيده و فراگير است. آموزش و پرورش ضمن آن كه از فرهنگ تأثير مي پذيرد، باعث تغيير در همه ابعاد فردي و اجتماعي نيز مي شود. مجموعه فعاليت هاي پيچيده آموزش و پرورش،  مي توانند تغييراتي هدف دار، مداوم و همه جانبه را به وجود آورند.آموزش و پرورش، عملاً راه زندگي را تعيين مي كند، هر چند كه گاهي قبول اين حقيقت براي ما دشوار است؛ زيرا تغيير رفتار انسان به تدريج و حتي نامحسوس انجام مي گيرد و اين نيز سبب مي شود كه اهميت نفوذ آموزش و پرورش در فعاليت هاي روزانه خود ما غالباً  نامشهود شود.
مهمترين غايت هر نظام اجتماعي، تربيت انسان هايي است كه جامعه پذير و حافظ فرهنگ مقبول آن نظام باشند. فعاليت  هاي پيچيده و فراگير آموزش و پرورش و سرمايه گذاري هايي كه در اين مسير صورت مي گيرد، بايد پاسخگوي غايات نظام اجتماعي مربوط باشند. آموزش و پرورش، فرآيندي پيچيده، دشوار، بلندمدت و همه جانبه است.
آموزش و پرورش ايران چه مي كند؟ مجموعه فعاليت هاي آموزش و پرورش تا چه حد موفق است؟ چگونه مي توان آموزش و پرورش ايران را مورد نقد و تحليل قرار داد؟ آيا آموزش و پرورش ايران فرصت هايي را براي نقد دروني ايجاد مي كند؟ و آيا آموزش و پرورش نبايد به اين سؤال پاسخ دهد كه چه كاري را درست انجام مي دهد؟
كدام روش؟
چگونه مي توان به نقد و ارزيابي آموزش و پرورش ايران پرداخت؟ در كتاب ها و منابع مربوط به ارزشيابي سازماني، به روش هاي متعددي اشاره شده است. اگر به طور كلي بپرسيم كه آموزش و پرورش ايران موفق است يا نه؟ پاسخ هاي يكساني از سطوح مختلف دريافت نخواهيم كرد و به طورحتم،  ديدگاه هاي مديران ارشد وزارت آموزش و پرورش، مديران سطوح پايين، معلمان، والدين، صاحبنظران و اساتيد حوزه آموزش و پرورش تفاوت هاي عمده اي با هم خواهند داشت. با كدام روش بايد عملكرد آموزش و پرورش را مورد ارزيابي قرار داد؟
- مي توان گروهي از متخصصان و صاحب نظران آموزش و پرورش كه خارج از مجموعه داخلي باشند را انتخاب كرده و به آنان فرصت داد كه به تحليل عملكرد آموزش و پرورش ايران بپردازند.
- مي توان با تدارك مقياس ها و استانداردهاي جهاني آموزش و پرورش به مقايسه اقدام كرد.
- مي توان براساس شيوه هاي رفتارگرايانه عمل كرد و براي هر هدف و فعاليت هاي مرتبط با آن، ملاك يا معيار پيشرفت در نظر گرفت.
و البته مي توان از روش هاي بسيار ديگري استفاده كرد. در ساده ترين فرض، اگر ميزان توفيق فعاليت هاي آموزش و پرورش را با يك ملاك ۷۰-۶۰ درصدي بسنجيم، چه اتفاقي خواهد افتاد؟ آيا آموزش و پرورش ايران مي تواند ادعا كند كه مجموعه فعاليت ها يا تك تك فعاليت هايش به موفقيتي ۷۰ درصدي دست يافته است؟ صرف نظر از اين كه امكان چنين سنجشي وجود داشته باشد، مروري بر فعاليت ها و عملكردهاي آموزش و پرورش در ابعاد گوناگون، مي تواند تا حدودي تصوري از ميزان توفيق يا عدم توفيق آن را به دست دهد. زمينه ها و ابعاد مختلف آموزش و پرورش و فعاليت مربوط به هر زمينه را در قالب يك مرور كلي، بررسي مي كنيم. فكر مي كنيد به چه نتيجه اي خواهيم رسيد؟ به خاطر داشته باشيد كه ميزان موفقيت با ملاك ۷۰-۶۰ درصدي سنجيده مي شود.
* نظام آموزشي
۱. نظام آموزشي ما تا چه حد در تأمين غايات تربيتي جامعه موفق عمل كرده است؟  آيا اين نظام آموزشي، فلسفه تربيتي مشخصي دارد؟ به دنبال تربيت چه نوع انساني هستيم و تا چه اندازه در اين زمينه موفق بوده ايم؟
۲. تغييرات مكرر نظام آموزشي چه توجيهي دارد؟ چرا به ثبات قابل قبولي نرسيده ايم؟ فلسفه و مباني اين تغييرات چه بوده است؟
۳. نگاه كلان نگر در اصلاحات نظام آموزشي چه جايگاهي دارد؟ دامنه و افق ديد نظام آموزشي ما تا كجاست؟
۴. واقعيت هاي اجتماعي در تغييرات و اصلاحات نظام آموزشي تا چه حد مورد توجه قرار مي گيرند؟ تفاوت هاي اجتماعي اعم از محلي، قومي، فرهنگي و غيره در كجاي نظام آموزشي و اصلاحات آن ديده شده اند؟ چرا براي همه، يكسان كار مي كنيم؟ آيا به انواع تفاوت ها، بها داده مي شود!
۵. آيا دوره هاي آموزشي (ابتدايي، راهنمايي و متوسطه)در جايگاه درستي قرار دارند؟
چرا هميشه و در عمل، دوره متوسطه به نسبت دوره ابتدايي، مهمتر تلقي مي شود؟ اين تلقي وارونه از كجا نشأت مي گيرد؟
۶. نظام پيشرفت در آموزش و پرورش  ما چگونه تعريف شده است؟ ملاك هاي ارتقاي دانش آموزان تا چه حد علمي و منطقي است؟ چرا سال به سال شرايط قبولي تسهيل مي شود؟ يادگيري حداقلي در نظام آموزشي ما مهمتر است يا يادگيري حداكثري؟
۷. نظام آموزشي  ما براي اعتلا و توسعه جايگاه دانايي چه كرده است؟ چه تعداد از دانش آموزان از طريق اين نظام، شيفته يادگيري و دانستن مي شوند؟ نظام آموزشي ما تا چه اندازه شوق يادگيري ايجاد مي كند و انگيزه هاي علمي را ارتقا مي دهد؟
* نظام سازماني
۸ . حجم نظام سازماني  ما تا چه حد قابل قبول و قابل مقايسه با كشورهاي ديگر است؟ اين همه نيرو در سطوح مختلف بدنه سازماني چه مي كنند؟ چرا حتي با تعديل نيروها، باز هم مجموعه اي حجيم و فربه داريم؟
۹. آيا اين مجموعه سازماني كارآمد و تأثيرگذار عمل مي كند؟ آيا نظام اداري مناسب و پاسخگويي داريم؟
۱۰. آيا درون نظام سازماني انسجام وجود دارد و يا هر كس كار خودش را مي كند؟ آيا شاخه ها و حوزه هاي متعدد و گوناگون اين مجموعه، به درستي هدايت مي شوند و بازده قابل قبولي دارند؟
۱۱. آيا ارتباطات در سطوح سازماني شكل مناسبي دارد؟ آيا بالايي ها متناسب با نيازها و وضعيت پاييني ها تصميم مي گيرند؟ آيا صداي پاييني ها به گوش بالايي ها مي رسد؟
۱۲. آيا به توان هاي علمي و اجرايي درون مجموعه آموزش و پرورش در سطوح مختلف بها داده مي شود؟ آيا افراد به اندازه توانشان مورد توجه قرار مي گيرند و پيشرفت مي كنند؟
۱۳. آيا اين نظام سازماني، گوش شنوايي دارد يا به صورت يك مدار بسته عمل مي كند؟ آيا اصلاً  اين مجموعه به شكل «نظام» عمل مي كند و قابليت بازخورد و اصلاح دارد؟
۱۴. شوراي عالي آموزش و پرورش چه جايگاه و تأثيرگذاري در مجموعه دارد؟ اين شورا چرا وجود دارد و چه كمكي به تسهيل شرايط مي كند؟
* محتواي آموزش
۱۵. تأليف كتب درسي از چه اصول و استانداردهايي تبعيت مي كند؟ اين كتاب ها تا چه اندازه به نيازهاي دانش آموزان پاسخ مي دهند و منطبق با نظام اجتماعي و غايات تربيتي آن هستند؟
۱۶. آموزش هاي ديني چه جايگاهي در نظام آموزشي داشته و تا چه حد موفق بوده است؟
۱۷. آموزش هايي مانند اخلاق، حقوق فردي، حقوق شهروندي و غيره تا چه حد در نظام آموزشي ما مورد توجه بوده اند و تا چه اندازه موفق بوده اند؟
۱۸. توجه به خلاقيت و تقويت آن چه جايگاهي دارد؟ نظام آموزشي ما بر «هوش» و «استعداد» تأكيد بيشتري دارد يا بر «خلاقيت» ؟
۱۹. آيا ما هماهنگ با علم روز پيش مي رويم و به اصطلاح، به روز هستيم؟
۲۰. آيا همه دروس، ارزش يكساني در نظام آموزشي ما دارند؟ ارجح تلقي شدن بعضي از دروس مانند رياضي و فيزيك،  بر دروس ديگر نشانه چيست؟ آيا توجه به دروس مختلف به صورت متناسب توزيع شده است؟
۲۱. آيا المپيادي ها گوشه اي از واقعيت نظام آموزشي ما هستند يا نمونه اي از تحريف واقعيت؟ آيا المپياد ي ها مي توانند شاخص موفقيت نظام آموزشي ايران باشند؟
* روش هاي آموزش
۲۲. روش هاي آموزشي ما تا چه اندازه هماهنگ با روش هاي جديد جهاني هستند؟ روش هاي مشاركتي آموزش تا چه اندازه در نظام آموزشي ما جا افتاده اند؟
۲۳. اداره كلاس ها در مدارس ما چگونه است؟ مديريت كلاس درس بر چه محوري صورت مي گيرد؟ در شيوه هاي كلاس داري و مديريت كلاس چقدر موفق عمل كرده ايم؟
۲۴. آموزش هاي اضافي از قبيل: جبراني، تكميلي، تقويتي و غيره چه تأثيري در عملكرد دانش آموزان دارند و تا چه اندازه با روش هاي علمي طراحي و اداره مي شوند؟
۲۵. تكاليف درسي چگونه ارائه مي شود؟ تا چه حد در ايجاد انگيزش و پيشرفت تحصيلي مؤثرند؟ تا چه اندازه با آموزه هاي جديد علمي منطبق هستند؟
* فوق برنامه
۲۶. آيا فوق برنامه ها، همان فعاليت هاي پرورشي هستند؟ آيا تعريف و تمايز مشخصي در اين باره وجود دارد ؟
۲۷. آيا طرح و برنامه اي براي فوق برنامه وجود دارد؟ آيا مي دانيم كه مي خواهيم با اين موضوع چه كنيم؟ آيا فوق برنامه ها با برنامه هاي اصلي هم جهت هستند؟
۲۸. آيا امكانات و شرايط مشاركت همه دانش آموزان در فوق برنامه ها وجود دارد؟ آيا اصلاً به دنبال همه دانش آموزان مي رويم؟
* انگيزش
۲۹. روش هاي انگيزشي دانش آموزان كدام ها هستند و تا چه حد در ايجاد انگيزه هاي تحصيلي موفق بوده اند؟ روش هاي تشويق و تنبيه جاري، چقدر مؤثرند؟
۳۰. مبناي استفاده از رقابت به عنوان اصلي ترين ابزار انگيزشي چيست؟ چرا در شرايطي كه در آموزش و پرورش جهاني بر جايگزيني مشاركت به جاي رقابت تأكيد مي شود ما همچنان از رقابت استفاده مي كنيم؟ از اين مسير به چه توفيق هاي آموزشي دست يافته ايم؟
۳۱. انگيزش معلمان در چه وضعي است؟ چرا معلمان دچار افت انگيزشي شده اند براي جبران آن چه كرده ايم و چه قدر موفق بوده ايم؟
* ارزشيابي
۳۲. ارزشيابي از مفاهيمي است كه در نظام آموزشي  ما بلاهاي زياد سر آن آمده است، تصورات غالباً نادرست از اين مفهوم باعث شده است كه ارزشيابي به صورتي ابزاري براي مقايسه و بالا و پايين بردن افراد درآيد. آموزش و پرورش در ايجاد تصوري درست از ارزشيابي و مفاهيم برجسته چه نقشي داشته است؟
۳۳. امتحانات پاياني و آنهايي كه وجه تصميم گيري دارند، تا چه حد به درستي انجام مي شوند؟ آيا امتحانات مي توانند ملاكي  موثر و قابل قبول براي ارتقا باشند؟
۳۴. آزمون هاي مستمر كه امروزه بر روي آن تبليغ زيادي صورت مي گيرد تا چه اندازه به مفهوم واقعي خود نزديكند؟ آيا اين آزمون ها، منجر به عيب يابي و رفع نواقص يادگيري مي شوند؟
۳۵. روش هاي برگزاري امتحان تا چه حد قابل قبول است؟ چند درصد از مدارس ما، جلسه هاي امتحاني را به شيوه هاي استاندارد برگزار مي كنند؟
۳۶. بعد از سالها آزمون و خطا، ارزشيابي عملكرد معلمان به كجا رسيده است؟ آيا شيوه  هاي تجربه شده از ملاك هاي قابل قبولي برخوردار بوده اند؟
۳۷. يك موضوع قابل توجه ديگر كه به نوعي با ارزشيابي مرتبط است، انتخاب نمونه ها است. معلمان و مديران و ساير نمونه ها چگونه و با چه ملاك هاي قابل قبولي انتخاب مي شوند؟
* مدرسه داري
۳۸. مدارس ما چگونه اداره مي شوند؟ رضايت عمومي از روش هاي مدرسه داري تا چه حد است؟
۳۹- مديران مدارس چگونه و با چه ملاك هايي انتخاب مي شوند؟ تجارب گذشته چگونه و تا چه اندازه در اختيار مديران جديد قرار مي گيرد و اين مديران تا چه اندازه از تجارب گذشته استقبال مي كنند؟
۴۰- بيشتر مدارس ما دغدغه هاي مالي دارند و همين موضوع باعث تنش هاي زيادي در مدرسه به خصوص بين والدين و مديران مي شود. اين مسائل چه زماني حل خواهد شد؟ نظام آموزشي ما چه برنامه هاي اقتصادي براي حل معضلات مالي مدارس ارائه كرده است؟
* روش هاي مطالعه
۴۱- آيا نظام آموزشي ما توجهي به مسئله مهم روش هاي مطالعه و يادگيري دارد؟ چرا اين موضوع تنها در آخرين سال نظام تحصيلي مورد توجه قرار مي گيرد؟
۴۲- چرا براي اصلاح روش هاي نادرست ولي معمول در مطالعه و يادگيري، برنامه اي ارائه نمي شود؟ چرا موضوعي با چنين اهميت را ناديده گرفته و باعث استمرار روش هاي نادرست مي شويم؟
۴۳- معلمان با موضوع روش هاي مطالعه و يادگيري چه قدر آشنا هستند؟
۴۴- چه منابعي كه متناسب با شرايط و ويژگي هاي فرهنگي ما باشند براي روش هاي مطالعه و يادگيري تدوين شده اند؟ تا چه حد به اين موضوع متناسب با ويژگي هاي فرهنگي پرداخته ايم؟
* تفكر پژوهشي و پژوهش
۴۵- اگر تفكر پژوهشي را كاربرد مراحل روش علمي در مسائل زندگي تعريف كنيم، نظام آموزشي ما دانش آموزان را تا چه اندازه با تفكر پژوهشي آشنا مي كند؟ چرا اين نگرش در دانش آموزان ما وجود دارد كه «علم» و «زندگي» دو موضوع جدا از هم هستند؟
۴۶- دليل انحراف هاي پژوهشي گسترده در مدارس  چيست؟ چگونه اين تصور به وجود آمده است كه پژوهش يعني خلاصه كردن يك يا دو كتاب؟ چرا دانش آموزان ما حتي كار كتابخانه اي را بلد نيستند و آن را به درستي انجام نمي دهند؟
۴۷- كم نيستند دانش  آموزاني كه به خاطر علائق شخصي، در موضوعاتي مانند كامپيوتر، نجوم، موسيقي، زيست شناسي و غيره برجستگي هاي خاصي دارند. اين گونه دانش آموزان به طور معمول، از مدرسه و آموزش هاي جاري جلوترند، براي آنها چه مي كنيم؟
۴۸- چه آموزش هايي را براي آشنايي دانش آموزان با پژوهش تدارك ديده ايم؟ از دوره ابتدايي، براي توسعه تفكر پژوهش چه كرده ايم؟ آيا منابع و كتب متناسب با دوره هاي آموزشي مختلف، درباره تفكر پژوهشي و پژوهش وجود دارند؟
* كتاب و كتابخانه
۴۹- فضاهاي كتابخانه اي در مدارس چه جايگاهي دارند؟ فضاهاي موجود تا چه اندازه استاندارد هستند؟
۵۰- خريد كتاب براي كتابخانه هاي آموزشگاهي چگونه صورت مي گيرد؟ تا چه حد به تناسب كتاب ها با سطح سني دانش آموزان توجه مي شود؟
۵۱- در توسعه فرهنگ كتابخواني در مدارس تا چه حد موفق عمل كرده ايم؟
۵۲- آيا نظام خاصي براي اداره كتابخانه هاي آموزشگاهي وجود دارد؟
* مشاوره
۵۳- با عنايت به مسائل و مشكلات روان شناختي موجود در مدارس و ضرورت استفاده تخصصي از مشاوره، براي آموزش مشاور چه برنامه اي وجود دارد؟ آشفتگي و بي برنامگي موجود در نظام مشاوره اي چه توجيهي دارد؟ چرا به موضوعي اين چنين تخصصي، غيرعلمي و سطحي نگاهي كنيم؟
۵۴- آيا فرايند مشخصي براي فعاليت مشاوره در مدارس وجود دارد؟ دانش آموزان چه استقبالي از اين فرايند و فعاليت هاي مشاوره اي مي كنند؟ پرونده سازي، روش هاي ارجاع و رسيدگي، انجام تست ها و غيره از چه استانداردهايي برخوردار هستند؟ چرا مشاوره فقط به يك دوره آموزشي محدود شده است؟
۵۵- چه افرادي با چه تخصص هايي در مشاوره كار مي كنند؟ حتي يك فرد با مدرك ليسانس مشاوره و روان شناسي چه صلاحيتي براي دخالت در امور روان شناختي دارد؟
* ادب و انضباط
۵۶- تعريف ما از ادب و انضباط چيست؟ چرا هنوز رويه مشخصي در اين باره وجود ندارد؟
۵۷- براي دانش آموزاني با سطوح مشكلات مختلف، چه راهكارها و روش هاي عملي انديشيده ايم؟ چرا اصرار داريم انواع دانش آموزان با مشكلات مختلف را يك جا جمع كنيم؟
۵۸- آيين نامه هاي انضباطي تا چه حد منطقي و قابل اجرا هستند؟ چرا اين آيين نامه ها كاركردهاي لازم را ندارند؟
* آموزش معلمان
۵۹- چند سالي است كه نظام آموزشي ما اصرار عجيبي به ادامه تحصيل معلمان دارد، اما به چه قيمتي؟ چرا اصرار داريم به هر نحو ممكن، به معلمان مدرك دهيم؟ درباره تأثير واقعي چنين تحصيلاتي چه پژوهش هايي صورت گرفته است؟
۶۰- كارآيي آموزش هاي ضمن خدمت تا چه اندازه است؟ چرا معلمان رغبت چنداني به اين آموزش ها نشان نمي دهند؟ چرا اهميت اين آموزش ها به گرفتن امتياز تقليل پيدا كرده است؟
۶۱- چه نيازسنجي هايي براي طراحي آموزش هاي ضمن خدمت معلمان انجام مي گيرد؟ چه دليل موجهي براي صرف اين همه هزينه در آموزش ضمن خدمت وجود دارد؟