علي اصغر محمدي
امروز ۲۸ مهر ماه و مصادف با روز جهاني مبارزه با پوكي استخوان است. شعار امسال روز جهاني استئوپروز (پوكي استخوان)، تأكيد بر ورزش و فعاليت بدني همه افراد جامعه، اعم از پير و جوان و ترغيب آنها به انجام حركات ورزشي به صورت تدوين شده است.
نوشتار زير كه به مناسبت روز جهاني مبارزه با پوكي استخوان تهيه شده است، به معرفي اين بيماري، علائم و راههاي پيشگيري، مي پردازد.
پوكي استخوان چيست؟
پوكي استخوان يك بيماري شايع متابوليك استخوان است. اين بيماري با كاهش عمومي و شديد در توده استخواني و پوك شدن استخوان به وجود مي آيد. در اين بيماري، عناصر تشكيل دهنده استخوان از نظر كيفيت تغيير نمي كند، اما از نظر كميت كاهش مي يابد. عواملي زيادي در ايجاد پوكي استخوان تأثير دارند كه مهمترين آنها ژنتيك، تغذيه، هورمون هاي داخلي، ورزش و فعاليت بدني است.
حدود ۲۰۰ ميليون نفر از جمعيت زنان در سراسر جهان به بيماري پوكي استخوان مبتلا هستند. پوكي استخوان مشكل شايع سيستم هاي بهداشتي درماني و به عبارتي بيماري همه گير دنياي امروز است. اين بيماري با كاهش توده استخواني و افزايش شكستگي استخوان همراه است.
روند اين بيماري خزنده، آنچنان آهسته و تدريجي است كه شخص هيچ گونه علائم هشدار دهنده اي را احساس نمي كند تا زماني كه نخستين شكستگي اتفاق بيفتد.
از عواقب اين شكستگي ها كه به طور شايع در ناحيه مچ دست، مهره هاي كمري و استخوان لگن رخ مي دهد، درد، ناتواني حركتي، قادر نبودن به انجام امور روزمره، زمين گير شدن و در نهايت در بسياري از موارد مرگ است.
مطابق آمار منتشر شده از سوي بنياد بين المللي پوكي استخوان، از هر ۳ زن و از هر ۵ مرد بالاي ۵۰ سال، يك نفر مبتلا به پوكي استخوان بوده و يا تراكم استخواني پاييني دارند. شيوع اين بيماري در كشورهاي مختلف متفاوت گزارش شده است. متأسفانه برنامه بيماريابي پوكي استخوان در هيچ نقطه جهان، از يك برنامه استاندارد شده نظام هاي بهداشتي درماني برخوردار نيست و مسئوليت اين بيماري در سنين بالاي ۵۰ سال به عهده خود فرد است.
پوكي استخوان به راحتي قابل پيشگيري است و مي تواند به وسيله آزمايش هاي ساده خون و تراكم سنجي استخوان، رديابي شده و با تشخيص به موقع به طرز مؤثري درمان شود.
براساس مطالعات سازمان بهداشت جهاني، در سال ۲۰۵۰ ميلادي بيش از ۵۳۰ ميليون فرد مسن بالاي ۵۶ سال در آسيا زندگي مي كنند كه متعاقب آن بيش از ۵۰ درصد شكستگي هاي لگن نيز در آسيا اتفاق خواهد افتاد. بنابراين، پوكي استخوان نه تنها در حال حاضر با ايجاد و ناتواني و مرگ و مير و هزينه هاي سنگين اقتصادي، آثار نامطلوب خود را بر جامعه تحميل مي كند بلكه با مسير روبه رشد بويژه در آسيا مشكل جدي تري در آينده اين كشورها به وجود خواهد آورد.
علائم پوكي استخوان
ممكن است شما نيز پوكي استخوان داشته باشيد، اما تاكنون علائم آن بروز نكرده باشد و يا متوجه آن نشويد. علائم پوكي استخوان، زماني ظاهر مي شود كه شما به مقدار زيادي كلسيم از دست داده ايد. علائمي كه فرد را متوجه پوكي استخوان مي كند، شامل رخ دادن شكستگي در استخوانها، بويژه در استخوان هاي كوچك كه با كوچكترين ضربه و يا حتي زماني كه بيمار به ياد ندارد كه ضربه اي به استخوان او وارد شده باشد، بوجود مي آيد، پشت درد، خميده شدن پشت، كوتاه شدن قد به دليل فشار مهره هاي ستون فقرات بر روي هم در اثر نازكي و پوك شدن استخوانهاي مهره ايجاد مي شود.
افرادي كه بيشتر در خطر ابتلا هستند
اين موارد افراد را در خطر ابتلا به پوك شدن استخوان قرار مي دهد: يائسگي قبل از ۴۸ سالگي، يائسگي زودرس به دليل برداشتن تخمدان ها به وسيله جراحي، كمبود كلسيم در رژيم غذايي، كمبود فعاليت هاي جسماني، به طور محدود در معرض آفتاب بودن و يا وجود مقدار ناچيز ويتامين D در غذا، وجود ترك و شكستگي استخوان در گذشته، سابق پوكي استخوان در خانواده، افراد لاغر با استخوان بندي ظريف، نازك، پركاري غدد تيروئيد، كشيدن سيگار، كافئين (ماده تحريك كننده موجود در چاي، نوشابه و الكل) و مصرف طولاني كورتون.
زنان بيشتر از مردان به پوكي استخوان مبتلا مي شوند
پوكي استخوان در زنان بيشتر از مردان ديده مي شود. به گفته متخصصان توده استخواني هر فرد معمولاً بين ۳۰ تا ۳۵ سالگي به بيشترين ميزان خود مي رسد. پس از اين سن، كاهش توده استخوان به صورت يك روند طبيعي پيري آغاز مي شود. روند از دست دادن توده استخواني در زنان تقريباً يك دهه زودتر از مردان رخ مي دهد: علت آن هم در نقش مهمي است كه هورمون استروژن در سلامت و استقامت استخوان ها ايفا مي كند. در زمان يائسگي، ميزان هورمون هاي استروژن و پروژسترون ناگهان كاهش مي يابند و معمولاً در اين زمان است كه استخوان ها سريع پوك و نازك مي شوند و دردهاي استخواني خودنمايي مي كنند.
۲ ميليون ايراني در معرض خطر شكستگي هاي ناشي از پوكي استخوان
براساس مطالعات انجام شده در مركز تحقيقات غدد و متابوليسم دانشگاه علوم پزشكي تهران بر روي جمعيت ۲۰ تا ۶۹ ساله ايران، حدود ۲ ميليون نفر در معرض خطر شكستگي هاي ناشي از پوكي استخوان (استئوپروز) قرار دارند. شيوع پوكي استخوان در ۴/۷ درصد در ستون فقرات كمر و ۴/۲ درصد در استخوان لگن در جمعيت مورد مطالعه بوده است.
شيوع پوكي استخوان يا ضعف استخواني در سن بالاي ۵۰ سال ۷۰ درصد در زنان و ۵۰ درصد در مردان است.
راههاي پيشگيري از پوكي استخوان
* به طور منظم ورزش كنيد. ورزش يكي از عوامل مهم براي قرار گرفتن كلسيم در داخل استخوان و محكم شدن استخوانهاست. شعار امسال روز جهاني پوكي استخوان (استئوپروز) با تأكيد بر ورزش و فعاليت بدني مناسب همه افراد جامعه اعم از پير و جوان است كه همگان را ترغيب به انجام حركات ورزشي، نه به صورت مقطعي و زودگذر، بلكه به صورت تدوين برنامه هاي روزانه و مرتب مي كند.
پياده روي ورزش مناسبي است. اما اگر به پوكي استخوان مبتلا هستيد، قبل از آغاز هرگونه تمرين ورزشي با پزشك خود مشورت كنيد.
* هر روز مواد غذايي حاوي كلسيم، بويژه لبنيات پاستوريزه كم چرب مصرف كنيد. در گروه لبنيات شير، ماست، پنير و كشك از منابع خوب كلسيم هستند.
شير منبع خوبي براي كلسيم است، اما بايد دقت كرد كه اضافه كردن چاي، پودر نسكافه، پودر كاكائو و قهوه به شير، از جذب شدن كلسيم جلوگيري مي كند.
مطالعات مركز تحقيقات غدد متابوليسم دانشگاه علوم پزشكي تهران نشان مي دهد كه دو عامل تغذيه مناسب و فعاليت بدني كافي مي تواند روند اين بيماري را تا حد قابل قبولي به تعويق بيندازد. با توجه به جمعيت جوان كشورمان، نهادينه كردن برنامه هايي چون استفاده مرتب از مواد لبني همراه با انجام فعاليت هاي ورزشي مناسب و مستمر به طور روزانه از ابتداي دوران كودكي مي تواند باعث ايجاد حداكثر توده استخواني شده و فرد را از ابتلا به اين بيماري تا حدودي مصون كند.
* از مصرف خودسرانه و غيرضروري شربت هاي كاهش دهنده اسيد معده كه مانع از جذب كلسيم غذا مي شود، خودداري كنيد و اين گونه شربت ها را فقط با تجويز پزشك مصرف كنيد.
* استعمال دخانيات و مصرف الكل براي همه، در هر سني و شرايط مضر است. از جمله عوارض استفاده از آنها، تشديد پوكي استخوان است. پس از مصرف آنها جداً خودداري كنيد.
* ويتامين D با افزايش جذب كلسيم، از پوكي استخوان جلوگيري مي كند. براي تأمين ويتامين D هر روز چند دقيقه در مقابل نور مستقيم خورشيد قرار بگيريد. تابش نور خورشيد از پشت شيشه تأثيري ندارد.
مطالعات انجام شده در كشورمان نشان مي دهد كه ۶۰ درصد افراد مورد مطالعه دچار كمبود ويتامين D بوده اند و اين در حالي بوده كه در تغذيه روزانه فقط ۶۰ درصد كلسيم و ۲۰ درصد ويتامين D مورد نياز روزانه را دريافت مي كنند و از فعاليت كافي نيز برخوردار نيستند.
نتايج پژوهش هاي مركز تحقيقات غدد و متابوليسم در زمينه پوكي استخوان
مركز تحقيقات غدد و متابوليسم دانشگاه علوم پزشكي تهران به عنوان تنها عضو ايراني سازمان بين المللي پوكي استخوان و قطب پوكي استخوان در كشور، مجري بسياري از طرح هاي تحقيقاتي در اين زمينه بوده است و با پايه گذاري شبكه ملي تحقيقات پوكي استخوان در ۱۱ استان كشور ارتباط مناسبي براي مبادله اطلاعات و هماهنگي فعاليت هاي مربوط به اين بيماري خاموش ايجاد كرده است.
پژوهش هاي اخير مركز تحقيقات غدد و متابوليسم دانشگاه علوم پزشكي تهران، واقعيت هاي در خور توجهي در رابطه با استخوانها در پي داشته است كه از جمله آنها مي توان به اين موارد اشاره كرد:
* استخوان يك بافت زنده است و به طور مستمر نوسازي مي شود و فعاليت ورزشي استخوان را براي اين نوسازي ترغيب مي كند. استخوانها هم مانند عضلات بايد مرتب در حركت باشند تا فرسوده نشوند.
* در دختران استخوانها در سنين يازده تا سيزده سالگي از ماده معدني انباشته مي شود و اين محتوي استخواني در طول ۳۰ سال و بعد از يائسگي تحليل مي رود. بديهي است هر قدر ميزان اين ذخيره بيشتر باشد سرعت از دست رفتن آن نيز كمتر خواهد بود.
* دختران پرجنب وجوش و فعال كه هر روز ورزش مي كنند، ۴۰ درصد بيشتر توده استخواني ذخيره مي كنند. اين مطالعات در مورد پسران نيز انجام شده است، اما نتايج حاصل از آن به اندازه دختران حيرت انگيز نيست.
* انجام حركات ورزشي مناسب در ناحيه ستون فقرات كمري در ميانسالي مي تواند از ضعف يا شكستگي فقرات در سنين پيري جلوگيري كند.
* ورزش همچنين مي تواند به حالت تعادل و توازن بدن كمك كند و از زمين خوردن جلوگيري كند. با توجه به اين كه زمين خوردن يك عامل مهم در ايجاد شكستگي است، مطالعات نشان مي دهند كه هر ساله از هر ۵ فرد بالاي ۶۵ سال دو نفر حداقل يك بار دچار زمين خوردگي مي شوند كه اين آمار اهميت انجام حركات ورزشي در سالمندي را بيشتر آشكار مي كند.
* زناني كه بيشتر از ۹ ساعت در روز مي نشينند بيشتر مبتلا به شكستگي لگن خواهند شد.
* ورزش مناسب حتي بعد از وقوع يك شكستگي مي تواند از وقوع شكستگي هاي بعدي جلوگيري كند، درد را تسكين دهد و به حفظ كيفيت زندگي كمك كند.
* پياده روي بويژه پياده روي سريع حداقل به مدت نيم ساعت در روز، ورزشهاي هوازي و ورزش هايي كه با تحمل وزن بدن همراه است و باعث تقويت عضلاني و پرورش اندام مي شوند، براي تحريك توده استخواني و وادار كردن آن به استخوان سازي بسيار مفيدند.
۲۸ مهر، روز جهاني مبارزه با پوكي استخوان
روز ۲۸ مهر مصادف با روز جهاني مبارزه با پوكي استخوان است. در اين روز از سوي ۱۷۰ عضو بنياد بين المللي پوكي استخوان در سراسر جهان برنامه هايي در جهت مبارزه با اين بيماري انجام مي شود. در اين زمينه مركز تحقيقات غدد درون و متابوليسم دانشگاه علوم پزشكي تهران اقدام به برگزاري برنامه هاي متنوع اطلاع رساني و پيشگيري در سطح جامعه كرده است. طراحي، ساخت و پخش تيزرهاي تلويزيوني، انتشار كتابچه ها و بروشورهاي آموزشي و برگزاري كلاس آموزشي براي رده هاي سني مختلف در فرهنگسراي كودك و سالمند، از جمله آنهاست.