بي شك زماني كه «آن سوليوان» اولين آموزش ها را بر دستان كوچك «هلن كلر» حك كرد و با زبان دست ها با هلن كوچك سخن گفت، باور داشت كه «هلن» زماني نه چندان دور نام هر شيئي را، هرچند نامفهوم، بر زبان جاري خواهد كرد و يا زماني كه «جبار باغچه بان» ، كودكان كر و لال را در كنف حمايت خويش قرار داد، مي دانست كه هر كودك معلول نيز مانند ديگر كودكان، حقي براي آموختن و استعدادي به قدر خويشتن دارد...
و «لوييس بريل» باور داشت كه تاول هاي كاغذ خواهند توانست دنياي تاريك و پر التهاب كودكان نابينا را روشني بخشد.آن چه در پي مي خوانيد؛ نگاهي است بر نيازهاي آموزشي- پرورشي كودكان معلول در سه بخش:
الف: نيازهاي ويژه آموزشي كودكان معلول، ب: گام به گام با كودك معلول ،ج: نيازهاي والدين.
الف: نيازهاي ويژه آموزشي كودكان معلول
كودكان ناتوان يا كم توان (معلول)، مشكلات خود را با ناتواني در انجام فعاليت ها، انجام تكاليف مدرسه، برقراري ارتباط با آموزگار، دوستان، والدين و... رفتارهاي نابهنجار به ويژه عصبانيت، پرخاشگري، مشكلات رواني- عاطفي و... بروز مي دهند. اين رفتارها به ويژه اگر كودك ناتوان در مدرسه كودكان عادي تحصيل كند، بيشتر بروز مي كند. از اين رو كودكان معلول (ذهني يا جسمي)، به ويژه كودكاني كه دچار ناتواني يا كم تواني ذهني هستند، نيازمند شيوه هاي آموزشي ويژه، انتخاب مدرسه مناسب و... بوده و بايد با شيوه اصولي آموزش ببينند.
۱- نيازهاي آموزشي ويژه به چه معناست؟
نيازهاي آموزشي ويژه ياSEN (Special Education needs) ويژه كودكاني است كه دچار مشكلات آموزشي و ناتواني در درك و فهم مطلق يا نسبي مسايل آموزشي بوده و نسبت به همسالان خود از توان آموزشي كمتر يا بسيار كمتري برخوردارند.
اين كودكان نيازمند حمايت- نه ترحم- راهنمايي و آموزش و پرورش ويژه بوده و براي آموزش و پرورش آنها بايد از مربيان و آموزگاران ويژه كودكان معلول كمك گرفت.
براساس نظر روانشناسان مركز مطالعات معلولان ذهني دانشگاه آكسفورد، اصلي ترين نيازهاي آموزشي- پرورشي كودكان معلول عبارت است از:
- نياز به تحصيل در مدارس ويژه
- انجام برنامه ها و آموزش هاي خاص در مدرسه
- آموزش مهارت خواندن، نوشتن، درك مفاهيم آموزشي- پرورشي با شيوه هاي مناسب
- آموزش مهارت برقراري ارتباط با همسالان و پذيرش ارتباط همسالان با خود؛ شامل برقراري ارتباط عاطفي- رفتاري و كلامي با همسالان
- فراگيري مهارت هاي رفتاري و بروز عكس العمل ها و واكنش هاي به جا و درست
- آموزش نحوه اداره كردن و نگهداري و مراقبت از خود در برابر حوادث و مشكلات و دفاع از خويشتن در مقابل خطرات
- فراگيري شيوه فهماندن نيازهاي شخصي به ديگران به ويژه به والدين، آموزگار و مددكار و...
۲- تفاوت ها، عاملي جهت تفاوت در نيازها
بي شك ناتواني كودكان معلول به يك ميزان و در يك راستا نيست. بنابر اين ميزان و نحوه فراگيري و نوع آموزش ها نيز متفاوت است.
آموزگار براي سنجش تفاوت ها و نيازهاي كودكان در اولين قدم مي تواند با بهره گيري از برنامه هاي آموزشي- پرورشي هماهنگ، توان كودكان را محك بزند تا به تفاوت و نيازهاي تك تك آنها پي ببرد. در اين مرحله آموزگار بايد به بررسي دقيق شيوه هاي رفتاري، آموزشي، ناتواني ها و نيازهاي هريك از دانش آموزان بپردازد تا به طور كامل و دقيق بر دانش آموزان و نيازهاي فردي آنها مسلط شود.
در مرحله دوم؛ آموزگار بايد با توجه به نيازهاي ويژه هر دانش آموز، فعاليت هاي آموزشي- پرورشي را انتخاب كرده و با برنامه ريزي دقيق آموزش ها را به مرحله اجرا بگذارد. بهتر است برنامه ها با والدين دانش آموزان نيز هماهنگ شود تا در زمان كمتر و با كارايي بيشتري برنامه ها به نتيجه برسند. اين مرحله از آموزش به «آموزش يا برنامه آموزش انفرادي» (Indivi dual Education Plan) معروف است.
در مرحله سوم؛ نياز است تا پيشرفت فراگيران به ويژه پاسخ ها و تحولات رفتاري- آموزشي هر دانش آموز پس از اجراي برنامه آموزشي «IEP» به دقت بررسي شود تا در صورت مشاهده هرگونه نقص در اجراي برنامه IEP يا نقص در فراگيري دانش آموزان، برنامه هاي جديدي به اجرا درآيد.
آنچه در مراحل مختلف اجراي طرح ها و برنامه ها مؤثر است. تحمل و پشتكار والدين، آموزگار و فراگيران است.
۳- تكميل نيازها
يكي از مهم ترين نكات در اجراي موفقيت آميز برنامه هاي آموزشي- پرورشي كودكان معلول، ارتباط تنگاتنگ والدين با پزشك و روانپزشك كودك در خارج از مدرسه و ارتباط مستمر والدين با آموزگار و مشاوره ويژه كودكان استثنايي در مدرسه است. براي دستيابي به اين منظور اين نكات را به خاطر بسپاريم:
- كودك ناتوان يا كم توان (معلول) نيازمند كمك ما، اما به شيوه صحيح و منطقي است؛ پس ترحم را كنار بگذاريم.
- كودك معلول مي تواند همپاي همسالان خود كه در شرايطي مشابه او بوده و پيشرفت كرده اند، آموزش ببيند.
- آموزش هاي ويژه هر كودك بايد به دقت به اجرا گذاشته شود.
- والدين و آموزگار مي توانند با همكاري هم به هدف هاي خود دست يابند.
- باور كنيد كه فرزندتان به كمك شما نياز دارد و با كمك گرفتن از افراد مطلع چون پزشك، روانپزشك، مددكار و... گام هاي مثبتي را به سوي بهبود فرزندتان برمي داريد.
- كودك ناتوان رفتار والدين، مربيان، اقوام و... را به خوبي درك مي كند هر چند به تصور ديگران او ناتوان است از اين رو طوري رفتار كنيد كه اميد را در دلش زنده كنيد.
- پيش از هر اقدامي، مشورت با پزشك، روانپزشك، مربي و مددكار فرزندتان را فراموش نكنيد.
- والدين نقش مهمي در برقراري ارتباط كودك با خانواده و مدرسه دارند؛ بنابر اين همواره همسو با مدرسه و آموزش هاي مربيان پيش برويد.
ب: گام به گام با كودك معلول
همپا شدن و گام برداشتن با توان كودكان معلول يكي از اصول آموزشي كودكان ناتوان است؛ چرا كه تفاوت عمده آموزش به كودكان ناتوان و كودكان عادي، كند بودن عكس العمل هاي كودكان ناتوان در مقابل برنامه هاي آموزشي- پرورشي است. بنابر اين انتخاب مدرسه مناسب يكي از عوامل مهم جهت آموزش صحيح كودكان معلول است. آموزگار يكي ديگر از محورهاي اصلي آموزش و پرورش بوده و توان و مهارت آموزگار نياز اصلي وي براي آموزش به كودكان معلول است.
۱- انتخاب مدرسه
پس از بررسي هاي مقدماتي و آگاهي از ناتواني كودك، والدين بايد به سرعت مدرسه مناسبي را براي آموزش و پرورش فرزندشان برگزينند، ضرورت اين انتخاب و سرعت در انتخاب به حدي است كه به عقيده روانشناسان به تعويق افتادن آن باعث ايجاد لطمات جبران ناپذيري در كودك معلول مي شود به ويژه اين كه كودك معلول، خواهر يا برادر سالم داشته باشد. براي انتخاب مدرسه مناسب نكاتي را به خاطر بسپاريم:
- مدرسه بايد با سن، توانايي ها و نيازهاي كودك همسان باشد. توجه به نوع معلوليت و تعداد معلوليت ها (ممكن است كودك داراي يك معلوليت و يا چند معلوليت باشد)؛ بسيار مهم است.
- حضور فرزند شما در مدرسه نبايد تأثير منفي بر روي ساير دانش آموزان و ساير دانش آموزان تأثير منفي بر روي فرزند شما داشته باشد. به اين معني كه تفاوت كودكان از جهت سن، توان يادگيري، نوع معلوليت و... بر آموزش شان تأثيرگذار بوده و باعث تخريب يا دلزدگي دانش آموزان مي شود.
- امكانات مدرسه بايد پاسخگوي نياز دانش آموزان باشد.
- نيازهاي آموزشي نبايد بر نيازهاي پرورشي و به عكس تأثير گذاشته و يكي را تحت الشعاع ديگري قرار بدهد.
- مدرسه بايد از جهت وسائل رفاهي، آموزشي، پرورشي، امكانات ورزشي ويژه دانش آموزان معلول و ... مجهز باشد. توجه كنيد حداقل امكانات مد نظر نيست و مدرسه بايد به حداكثر امكانات تجهيز باشد.
- مدرسه موظف است تا با توجه به نوع معلوليت نيازهاي دانش آموزان معلول را برآورده كند. چرا كه نيازهاي دانش آموز نابينا متفاوت از نيازهاي دانش آموزان ناشنوا است.
- از كارايي پرسنل مدرسه مطمئن شويد. براي اين منظور مي توانيد از سوابق آموزشي مدرسه، موفقيت هاي آموزشي، پرورشي و ... آگاه شويد. يكي از بهترين شيوه هاي دستيابي به اين اطلاعات، مشورت با والدين دانش آموزاني است كه در مدرسه مورد نظر مشغول تحصيل اند.
- در انتخاب مدرسه دقت كنيد چرا كه از جهت رواني ثابت شده تغيير مكان آموزشي در همه دانش آموزان به ويژه دانش آموزان معلول، افت تحصيلي و اختلالات رواني عاطفي را به دنبال خواهد داشت.
۲- آموزگار محور تعليم و تربيت
نقش مربي _ آموزگار، چنان كليدي است كه موفقيت يا دلزدگي دانش آموز مستقيماً به او وابسته است.
يكي از نكات مهم و مورد توجه، نحوه ارتباط آموزگار و فراگير است به طوري كه لازم است هر دانش آموز به صورت مستقيم و ويژه با آموزگار در ارتباط باشد: اين ارتباط به حدي مهم است كه بي آن طرح آموزش انفرادي (IEP) با شكست مواجه مي شود.
به منظور برقراري ارتباط صحيح، منطقي و دوستانه ميان آموزگار- مربي و دانش آموز به اين نكات توجه كنيم:
- نيازهاي فردي هر دانش آموز را به درستي شناسايي كنيم تا ارتباطي صحيح و منطقي با دانش آموز برقرار كنيم: اين ارتباط اجراي بهتر طرح IEP را نيز به دنبال خواهد داشت.
- اولويت ها را بررسي كنيم و نيازها را براساس اولويت ها پاسخ دهيم.
- قرار است چه كسي علاوه بر آموزگار نيازهاي دانش آموز را برآورده سازد و ميزان اين مداخله در چه حد و به چه صورتي است؟
- والدين چه مسئوليتي را به عهده دارند تا در جهت تكميل فعاليت هاي آموزگار گام بردارند.
در بسياري موارد ديده شده كه آموزگار به تنهايي نمي تواند پاسخگوي نيازهاي آموزشي _ پرورشي دانش آموز باشد و فقط پاسخگوي بخشي از آنها است. در اين موارد لازم است تا برنامه ها به صورت مكتوب در اختيار والدين نيز قرار بگيرد تا والدين در تكميل فعاليت هاي آموزگار حركت كنند. در مواردي نيز برگزاري كلاس هاي فوق برنامه كارگشاست. در اين كلاس ها لازم است والدين نيز حضور يابند تا از نزديك با فعاليت ها و نحوه آموزش آشنا شوند.
روان شناسان به فعاليت هاي گروهي بسيار معتقدند و عقيده دارند دانش آموزان در جمع به تأسي از يكديگر بيشتر و بهتر فعاليت كرده و فرا مي گيرند.
۳- تكميل آموزش ها
در بسياري موارد، آموزش هاي مدرسه پاسخگوي نياز دانش آموزان نبوده و والدين بايد فعاليت هاي تكميلي را به اجرا گذارند. گاهي نيز معلوليت در حدي است كه آموزش هاي مدرسه پاسخگوي نياز دانش آموز نيست.
آن چه براي جبران اين وضعيت پيشنهاد مي شود، استفاده از مددكاران و مربيان كارآزموده در منزل است. براساس آمار بيشترين مشكل كودكان معلول در نحوه تكلم، واكنش و عكس العمل به حالت هاي مختلف به ويژه در شرايط اضطراري و ناتواني در بيان نيازها به ويژه نيازهاي فردي است. اين كمبودها با همسو شدن آموزش آموزگار در مدرسه و مددكار و والدين در منزل قابل حل است. براي همكاري بيشتر و بهتر ميان مددكار، والدين و آموزگار، برگزاري جلسات مشاوره حضوري كارگشا است.
ج- نيازهاي والدين
آن چه علاوه بر آموزش و پرورش صحيح كودكان ناتوان يا كم توان، آنها را به سوي آرامش و امكان فراگيري بهتر آموزه ها سوق مي دهد، توانمندي والدين از جهت آموزشي و رواني است. والديني كه خود از جهت رواني _ عاطفي و آموزشي، آموزش هاي لازم را ديده باشند مي توانند با اعتماد به نفس فرزندشان را راهنمايي و حمايت كنند. براي دستيابي به اين هدف به چند نكته توجه كنيم:
- اگر از نحوه آموزش هاي مربيان مدرسه رضايت داريد، سعي كنيد تا با برقراري ارتباط بيشتر و بهتر با اولياء مدرسه به ويژه آموزگار، زمينه آموزش و پرورش بهتر را فراهم كنيد.
- اگر از شيوه آموزشي مدرسه، رضايت نداريد و يا نواقصي را در شيوه آموزش و پرورش فرزندتان مشاهده مي كنيد به جاي تعويض مدرسه، با اولياء مدرسه صحبت كنيد. سعي كنيد تا با ياري يكديگر مشكلات را حل كنيد. چرا كه اشاره كرديم تعويض دائمي مدرسه، اثرات رواني _ عاطفي نامطلوبي بر كودك دارد.
- با والدين همكلاسي هاي فرزندتان در ارتباط باشيد، به ويژه والدين دانش آموزاني كه فرزندشان پيش از فرزند شما تجربه حضور در مدرسه را داشته اند.
- با انتخاب و مشورت با روان شناس و مددكار و يا هر دو، بسياري از مشكلات به راحتي حل و فصل خواهد شد. حتماً حداقل دو هفته يك بار، بدون فرزندتان، به روان شناس يا مددكارتان مراجعه كنيد و در زمان مراجعه به اين نكات توجه كنيد:
۱- به طور كامل نگراني ها و اضطراب هايتان را شرح دهيد.
۲- پيش از مراجعه فهرستي از نيازهاي خود و فرزندتان را يادداشت كنيد تا چيزي را از قلم نياندازيد و با دقت پاسخ سؤالات تان را دريافت كنيد.
۳- درباره فعاليت هاي مدرسه، پيشرفت ها و شكست هاي خود و فرزندتان، ناآرامي هاي روحي و رواني خود و فرزندتان و... سخن بگوييد و راه حل بخواهيد.
- فرزندتان را نزد همان روان شناس يا مددكاري ببريد كه خود نيز نزد او مي رويد. به اين ترتيب روان شناس يا مددكار مي تواند به خوبي از حالات روحي شما و فرزندتان مطلع شود.
- مطالعه كتاب هاي روان شناسي به ويژه روان شناسي مرتبط با كودكان معلول را فراموش نكنيد.
- گردش و تفريح به ويژه همراه با همكلاسِي هاي فرزندتان به همراه والدين آنها را فراموش نكنيد. اين ارتباط زمينه ساز بحث و تبادل نظر و كاستن از اضطراب ها و نگراني هاست.
- فراموش نكنيم كه كودك ناتوان يا كم توان، ناتوان مطلق نيست و مي تواند با آموزش به فردايي بهتر رهنمون شود.
و در پايان، به عقيده روان شناسان، كودكان معلول- ذهني يا جسمي- نياز به ترحم نداشته و تنها نيازمند توجه در راستاي آموزش و پرورش صحيح هستند.
مهتاب صفرزاده خسروشاهي
منبع: http://www.direct.gov.uk/Education And Learning
