حاشيه اي بر حاشيه نشينان
آيا مدرنيته آنها را به وجود آورد؟ آيا صنايع، آنها را از روستاهايشان آواره كرد؟ آيا آنها قربانيان زندگي راحت و نظم يافته شهرهاي ما هستند؟ آيا...
 آنها هرچه هستند ساخته نظام اجتماعي زندگي ما و چرخ دنده اي از مجموعه عظيم چرخ دنده هاي جامعه مان هستند. كاركردشان در اين نظام مشخص شده است و تا تعريف جديدي براي اين كاركرد ارائه ندهيم، همچنان خواهند بود، اگرچه دردناك و چركين.

كودكي توپ در بغل همراه بچه محل هايش مشغول بازي در زمين خاكي است. با اينكه هر قدم كه برمي دارد گرد و خاكي به گلويش مي رود اما با اشتياق مي دود تا توپ را تصاحب و خود را به دروازه نزديك كند. شور وشوقي در ميانشان برقرار است، طوري كه تمام مشكلات ناشي از حاشيه نشيني را فراموش كرده اند؛ حاشيه نشيني كه آنها را يك گام از توسعه شهري و بهره گيري از امكانات عقب انداخته است.
اينجا حاشيه هاي شهرستان پاكدشت است. به دور و اطراف كه نگاه مي كني فقر امكانات و فقر اهالي منطقه ملموس تر مي شود؛ فقري كه حاصلش تربيت فردي به نام بيجه(قاتل كودكان پاكدشتي) است كه پيش از اعدامش به صراحت علت اصلي قتل طعمه هاي خود را فقر و تنگدستي خانواده خود كه در حاشيه هاي پاكدشت زندگي مي كردند، عنوان كرد.
تعريف حاشيه نشيني
حاشيه نشينان كساني هستند كه جذب نظام اجتماعي و اقتصادي شهري نشده اند و در محدوده اقتصادي شهرها زندگي مي كنند. حاشيه نشين ها نه تنها در حاشيه شهرها سكني گزيده اند بلكه كمتر در محور برنامه هاي حمايتي دولت قرار گرفته اند.
اما حاشيه نشيني چگونه پديد آمد؟ با سير مهاجرت انسان ها از روستاها و مناطق كمتر توسعه يافته به شهرها و مناطق توسعه يافته، شهرها با افزايش جمعيت و تورم انساني مواجه شدند كه اين امر مقامات مسئول در شهرها را بر آن داشت كه به دليل عدم اسكان اين تراكم جمعيتي، بخشي از جمعيت را به حاشيه شهرها برانند كه البته در اين بين تقسيم عادلانه ثروت و امكانات نيز به درستي صورت نگرفت.
حاشيه نشيني و تاثير  آن در بزهكاري
بي شك حاشيه نشيني رابطه اي نزديك و ناگسستني با بزهكاري و ارتكاب جرم دارد. در واقع بايد گفت حاشيه شهرها مكان هايي مستعد براي بروز و ظهور انواع جرائم و بزه هاست. رشد قاچاق موادمخدر، گسترش شبكه ها و باندهاي مافيايي توزيع موادمخدر كه از جمله جرائم مشهود در اين مناطق است، بيش از ساير مناطق شهري است كه علت اين امر نيز كنترل ضعيف و عدم نظارت صحيح از سوي نيروهاي انتظامي و امنيتي است. نسبت ارتكاب اعمال مجرمانه و خشونت  نيز در حاشيه شهرها بيشتر از ساير مناطق شهري است. كمبود پاسگاه هاي انتظامي به نسبت كثرت جمعيت و فقدان نظارت مناسب و كارآمد در اين حاشيه ها موجبات انواع ناهنجاري هاي اخلاقي و اجتماعي را فراهم مي كند، ضمن اينكه ميزان جنايت ها، دزدي ها، روسپي گري ها، قاچاق موادمخدر، نافرماني از قوانين و مقررات و برخي بزه هاي ديگر نيز در حاشيه  شهرها به نسبت مناطق شهري از آمار بالاتري برخوردار است.
حاشيه شهرها به واقع شهر بي دولت وبي حاكم است كه اگر نظارت صحيحي بر آن صورت گيرد شاهد كاهش جرائم و بزه ها
نه تنها در اين مناطق بلكه در شهرهاي بزرگ خواهيم بود، چون برخي جرائم سازمان يافته از حاشيه به داخل شهرها تسري پيدا مي كند.
پيشگيري از وقوع جرم
پيشگيري از وقوع جرم يا اقدام عاجل پس از ارتكاب جرم؟ اين سؤالي است كه هنوز پاسخ صريحي به آن از سوي مسئولان امر داده نشده است. طبق اصل 156 قانون اساسي، پيشگيري از وقوع جرم و اصلاح مجرمان برعهده قوه قضائيه است اما عملكردها و آمارها نشان مي دهد كه مسئولان امر به خوبي از عهده پيشگيري از وقوع جرم برنيامده اند چون اگر خلاف اين بود، جنايتكاراني نظير بيجه و امثال وي رشد نمي كردند.
براي كاهش جرائم و بزه ها در حاشيه شهرها، همكاري، تعامل و ارائه و اجراي برنامه ها و طرح ها از سوي نهادهاي مسئول، امري ضروري است. به عنوان مثال سازمان آموزش و پرورش مي تواند با افزايش كلاس هاي درس، گامي در راستاي ارتقاي سطح علمي حاشيه نشينان و آگاهي دادن به آنها در مورد مسائل روزمره بردارد. وزارت مسكن و شهرسازي نيز مي تواند با انبوه سازي مسكن، اين زاغه نشين ها را از حالت حاشيه نشيني خارج و از لحاظ سطح زندگي، هم رديف شهرنشينان كند. ساير دستگاه ها و نهادها نيز مي توانند باجذب سرمايه ها و سوق دادن آن به سمت حاشيه ها به نوبه خود گامي را در جهت كاهش سطح فاصله معيشتي حاشيه با مركز شهرها بردارند.
حاشيه نشيني و امنيت قضائي
موارد ذكر شده، طرح هايي عمراني در جهت توسعه و پيشرفت حاشيه شهرها و همسان سازي آنها از لحاظ سطح معيشتي و رفاهي با كلانشهرهاست كه بخشي از آن با هدف كاهش جرم و جنايت در حاشيه شهرها به واسطه توسعه همه جانبه اين حاشيه هاست، اما در كنار اجراي طرح هاي عمراني نبايد از ايجاد امنيت قضائي و احساس امنيت در ميان حاشيه نشين ها غافل بود. وظيفه تامين بخشي از اين امنيت قضائي و احساس امنيت را قوه قضائيه برعهده دارد كه مسئولان آن نيز بر اين امر تاكيد دارند.
در راستاي تحقق اين امر مهم چندي پيش در تاريخ 4تيرماه سال جاري همايشي تحت عنوان حاشيه نشيني و امنيت قضائي توسط دادگستري كل استان تهران برگزار شد كه در آن سعي شد راهكارهاي مناسبي براي كاهش انواع جرائم و بزه ها و تضمين امنيت در حاشيه هاي شهر تهران با استفاده از نظرات كارشناسان اجتماعي، جرم شناسان، مقامات و حقوقدانان انديشيده شود. در اين شكي نيست كه فلسفه برگزاري چنين همايش هايي آسيب شناسي حاشيه شهرها و بررسي چگونگي ورود جرائم به اين مناطق كمتر توسعه يافته است اما از زمان برگزاري همايش حاشيه نشيني و امنيت قضائي بيش از شش ماه مي گذرد. رئيس قوه قضائيه، وزير اطلاعات، وزير كشور، رئيس سازمان بهزيستي، وزير بهداشت، درمان و آموزش پزشكي و برخي مقامات و حقوقدانان در آن به ايراد سخن پرداختند و راهكارهايي را براي كاهش مشكلات ناشي از حاشيه نشيني بيان كردند، اما تا اين زمان دادگستري استان تهران گزارش عملكردي از اقدامات صورت گرفته در جهت تضمين امنيت حاشيه نشينان كه برگرفته از نتايج برگزاري همايش مزبور باشد، ارائه نكرده است. نگذاريم برگزاري چنين همايش هايي، آن هم با صرف وقت و هزينه هاي بالا و ارائه نظرات كارشناسي در آن،حكم شعار بدون عمل را مصداق يابد و نظرات در حد همان شعار مطرح شود.
تضمين امنيت قضائي در حاشيه شهرها يك دغدغه و امري مهم است كه اگر چنين نبود، وقوع انواع بزهكاري هاي اجتماعي، اخلاقي و اقتصادي نه تنها دور از تصور نخواهد بود، بلكه خطر تسري آن به افراد و بافت هاي سالم جامعه نيز وجود خواهد داشت.
رئيس قوه قضائيه در مورد نقش اين قوه در برخورد با معضل حاشيه نشيني گفته بود: وظيفه دستگاه قضائي در برخورد با اين پديده در واقع برخورد با معلول است. در اين بخش معتقدم دادسراها و دادگستري بايد شعب ويژه اي را به بررسي اين معضل اختصاص دهند و از قضات، ضابطان ويژه، بسيج، ضابطان نيروي انتظامي و وزارت اطلاعات نيز كمك بگيرند، چون اين قبيل جرائم معمولا شبكه اي و سازماندهي شده است و از عهده يك سازمان به تنهايي برنمي آيد .
رعايت حقوق شهروندي در برابر حاشيه نشينان
جدا از اقداماتي كه بايد براي حذف حاشيه نشيني و به متن آوردن اين حاشيه ها از سوي دستگاه هاي ذي ربط انجام شود، وجدان و وظيفه شرعي و قانوني نيز حكم مي كند كه رعايت حقوق شهروندي و كرامت انساني در مورد حاشيه نشينان به عمل آيد، چون به لحاظ شرعي و قانوني همه انسان ها از هر نژاد و قومي بايد از امكانات مساوي و تقسيم عادلانه ثروت برخوردار باشند. اين امر نه تنها در قانون اساسي كشورمان مورد تاكيد قرار گرفته، بلكه طبق ماده 2 اعلاميه جهاني حقوق بشر هر كس مي تواند بدون هيچ گونه تمايزي مخصوصا از حيث نژاد، رنگ، جنس، زبان، مذهب، عقيده سياسي يا هر عقيده ديگر و همچنين مليت، وضع اجتماعي، ثروت، ولادت يا هر موقعيت ديگر، از تمام حقوق و تمامي آزادي هايي كه در اعلاميه حاضر ذكر شده است، بهره مند شود .
همچنين طبق ماده 27 همين اعلاميه هر كس حق دارد آزادانه در زندگي فرهنگي اجتماع شركت كند، از فنون و هنرها متمتع شود و در پيشرفت علمي و فوايد آن سهيم باشد .
علاوه بر اين در دين اسلام نيز اعمال تبعيض در ارائه امكانات به شهروندان يك جامعه به صرف تقسيم بندي لايه هاي اجتماعي، امري حرام محسوب شده است. همه ما انسانيم و حق حيات داريم. نمي توان به صرف حاشيه نشيني، افراد را از دستيابي به حداقل حقوق خود كه داشتن يك زندگي بدون دغدغه و با احساس امنيت و آرامش است، محروم كرد.
راهكاري براي تضمين امنيت حاشيه نشينان
در سال هاي دور نگهباناني كه از آنها به نام شبگرد نيز ياد مي شد در كوچه پس كوچه هاي محله ها قدم مي زدند و پاسداري مي كردند تا سارقان و اراذل و اوباش قصد تعرض به مال و ناموس مردم را نداشته باشند. حضور اين شبگردها در زمانه اي كه حضور نيروهاي انتظامي و امنيتي چنان فراگير نبود كه براي هر مرحله اي پاسداري مستقر شود، نه تنها نقطه اطمينان بخش و مايه آرامشي براي ساكنان محله ها بود، بلكه باعث كاهش جرائم در محله ها نيز مي شد.امروز نيز جرم شناسان و كارشناسان علوم پليسي معتقدند كه استفاده از پليس مشاركت گير يا نگهبان محله باعث افزايش كارآمدي پليس در پيشگيري از جرائم و بزهكاري ها در محله ها و به خصوص حاشيه شهرها مي شود.البته اين طرح نياز به كار كارشناسي براي تعيين مرجع استخدامي و گنجاندن رديف بودجه اي براي اين نگهبانان محله است، هر چند كه مشكلات ناشي از امنيت نامناسب حاشيه شهرها نيز با تامين نيروي انساني نيروهاي انتظامي و امنيتي و استقرار مناسب اين نيروها در حاشيه شهرها قابل حل است.
هر از چند گاهي در كشور ما صحبت از تدوين و اجراي برنامه هاي كوتاه مدت و بلندمدت براي حذف حاشيه نشيني مي شود و سمينارها و همايش هايي نيز براي بهره گيري از نظرات كارشناسان، جرم شناسان، حقوق دانان و استادان فن در پيدا كردن راه حلي براي رفع حاشيه نشيني برگزار مي شود و در آخر نيز نتايج حاصل از آن در قطعنامه، بيانيه و در قالب جزوات، بروشورها و كتاب هايي منتشر مي شود، اما تا چه حد اين شعارها به مرحله اجرا درآمده است؟آمارها، تجربه و وضع فعلي حاشيه نشينان خود پاسخگوي اين سؤال است اما ... .