ابراهيم اصلاني
خشونت، شايع ترين تهديد عليه جوامع انساني است و جنگ شديدترين شكل اعمال خشونت است كه از گذشته هاي دور در تاريخ بشري ديده شده است. در طول ۳۴۰۰ سال تاريخ بشري، جهان تنها ۲۵۰ سال در صلح به سربرده است. فقط از سال ۱۹۴۵ به بعد، بيش از ۴۰۰ درگيري مسلحانه در جهان رخ داده است. پس از جنگ جهاني اول و جنگ جهاني دوم، تلاش هايي براي از بين بردن جنگ صورت گرفت. به موجب منشور ملل متحد، مصوب سال ،۱۹۴۵ «اعضاي سازمان در روابط بين الملل خود، از توسل به زور يا تهديد و توسل به آن اجتناب خواهند كرد...» . اما آيا در عمل، ممانعت از جنگ امكان پذير است. اگر چه جلوگيري از جنگ امكان ندارد، اما مي توان قواعدي را وضع كرد كه طي جنگ به كرامت انساني احترام گذاشته شود و زيان هاي ناشي از جنگ كاهش يابد. مجموعه قواعدي كه براي اين منظور تنظيم و تصويب شده، به اختصار IHL ناميده مي شود و صليب سرخ جهاني وظيفه نظارت بر اعمال اين قواعد را دارد. در سال هاي اخير، صليب سرخ با همكاري آموزش و پرورش، در كشورهاي زيادي اقدام به آموزش قواعد IHL براي نوجوانان و جوانان كرده است تا اگر روزي آنها به عنوان نظامي يا غيرنظامي، درگير جنگي شدند با ديدگاهي انسان دوستانه رفتار كنند. اين آموزش ها نيز با عنوان اختصاري EHL شناخته مي شود. در تابستان ۱۳۸۴ نمايندگي كميته بين الملل صليب سرخ در ايران با همكاري هلال احمر ايران و سازمان دانش آموزي به آموزش مربيان ارشد EHL اقدام كرد. آموزش ها در دو دوره و براي ۵۰ دبير شهر تهران و شهرستان هاي تهران برگزار شد. مربيان ارشد به آموزش دبيران مدارس متوسطه مي پردازند و آنها نيز اين آموزش ها را به دانش آموزان انتقال خواهند داد.
از آن جا كه قرار است مراحل بعدي اين پروژه در ايران نيز پياده شود، آشنايي مديران مدارس به ويژه مديران مدارس متوسطه و همچنين دانش آموزان و والدين با موضوع،در تسهيل آموزش ها مؤثر واقع خواهد شد. روزنامه همشهري اميدوار است با ارائه اين گونه مطالب علاوه بر اطلاع رساني به دانش افزايي افراد جامعه نيز ياري رساند.
حقوق جنگ
IHL(International Humanitarian Law) يا حقوق بين الملل بشردوستانه كه عناويني چون «حقوق درگيري هاي مسلحانه» يا «حقوق جنگ» هم دارد، مشتمل بر قواعدي است كه اهداف آن:
۱- حمايت از افرادي است كه در زمان جنگ، در مخاصمه شركت نكرده و يا آن را ترك كرده اند.
۲- محدود كردن روش ها و وسايلي است كه در جنگ به كار گرفته مي شود.
IHL توسط كميته بين الملل صليب سرخ(ICRC) و در زمان جنگ اعمال مي شود. به عبارت ديگر، IHL زماني مصداق دارد كه جنگي باشد. IHL قراردادي است بين بيش از ۱۹۰ كشور جهان _ از جمله ايران- كه ۴ كنوانسيون ژنو مصوب سال ،۱۹۴۹ به اضافه پروتكل الحاقي سال ۱۹۷۷ منابع و اسناد اصلي آن را تشكيل مي دهند. هر دليلي كه براي وقوع جنگ وجود داشته باشد، هيچ تأثيري بر عملكرد IHL ندارد و آن بايد رعايت شود.
حقوق بين الملل بشردوستانه در دو موقعيت اجرا شدني است:
الف- مخاصمات مسلحانه بين المللي
ب- مخاصمات مسلحانه غيربين المللي
قواعد اساسي IHL
كنوانسيون هاي سال ۱۹۴۹ و پروتكل هاي الحاقي سال ،۱۹۷۷ تقريباً مشتمل بر ۶۰۰ ماده بوده و همان گونه كه بيان شد، اسناد اساسي IHL هستند. در ادامه فقط به بخش كوچكي از قواعد اساسي حقوق بين الملل بشردوستانه اشاره مي كنيم:
اشخاصي كه ديگر نمي توانند يا نمي خواهند به مشاركت در درگيري ادامه دهند، حق دارند كه از حيات سلامت جسمي و ذهني آنها حمايت شود. چنين اشخاصي بايد در هر شرايطي حمايت شوند و بدون هيچ گونه تبعيض نامساعد، با آنها انساني رفتار شود.
كشتن و زخمي كردن دشمني كه حين جنگ تسليم شده يا سلاح بر زمين گذاشته، ممنوع است.
مجروحين و بيماران بايد جمع آوري شوند و طرف درگيري كه آنها را در اختيار دارد بايد از آنها مراقبت كند. تأسيسات، پرسنل، حمل و نقل و تجهيزات پزشكي بايد معاف و مستثني شوند. علامت هاي صليب سرخ و هلال احمر بر روي زمينه سفيد، علامت هايي هستند كه از چنين اشخاص و اموالي حمايت مي كنند و بايد مورد احترام واقع شوند.
نظاميان و شهروندان اسير شده حق دارند كه از حيات، حيثيت و حقوق شخصي و سياسي و مذهبي و ديگر عقايدشان حمايت شود. در برابر هر گونه عمل خشونت بار يا تلافي جويانه بايد از آنها دفاع شود. آنها حق دارند با افراد خانواده خود، خبر مبادله كرده و كمك دريافت كنند.
هر كس بايد از ضمانت هاي اساسي قضايي بهره مند شود و هيچ كس نبايد به خاطر عملي كه مرتكب نشده مسئول شناخته شود.
هيچ كس نبايد مورد شكنجه جسمي يا رواني يا مجازات هاي ظالمانه يا مجازات هاي خفت بار جسمي يا ديگر رفتارهاي مشابه واقع شود.
دو طرف درگيري و اعضاي نيروهاي مسلح آنها، در انتخاب روش ها و وسايل جنگي حق نامحدودي ندارند. استفاده از سلاح ها يا روش هاي جنگي كه احتمال دارد خسارت هاي غيرضروري يا رنج زيادي ايجاد كنند، ممنوع است. دو طرف يك درگيري به منظور مستثني كردن اموال و افراد غيرنظامي، همواره بايد ميان جمعيت غيرنظامي و نظاميان تمايز قائل شوند.
جمعيت غيرنظامي نبايد به طور فردي يا جمعي مورد حمله واقع شوند. حمله ها تنها بايد به اهداف نظامي صورت گيرد.
اين قواعد كه كميته بين المللي صليب سرخ آنها را تنظيم كرده است، اصول حقوق بين الملل بشردوستانه را خلاصه مي كند. آنها قدرت ابزارهاي حقوقي را ندارند و به هيچ وجه درصدد جايگزيني براي معاهدات لازم الاجرا نيستند. آنها به منظور تسهيل توسعه حقوق بشردوستانه تنظيم شده اند.
IHL در ميدان عمل
دلايل زيادي براي لزوم پيروي از قواعد IHL مي توان بيان كرد: احترام به كرامت انساني، تعهدات حقوقي دولت ها، بهبود وضع صلح، اهميت حفظ نظم در بين نظاميان، حمايت از افكار عمومي مردم، عمل متقابل مثبت و در نظر گرفتن واكنش ساير دولت ها، اما با اين همه آياIHL در ميدان عمل رعايت مي شود؟
اين قواعد، هميشه نقض نمي شوند، بلكه در بسياري موارد اجرا مي شوند. حتي اگر اين قواعد به طرز ناقص اجرا شوند، باز هم از مردم حمايت مي كند. اين قواعد هنگامي نقض مي شوند كه نظاميان ترسي از مجازات نداشته باشند؛ به همين دليل، همه كشورها بايد تمام توان خود را به كار گيرند تا نيروهاي نظامي آن كشور و عموم مردم از قواعد IHL آگاهي يابند و بر اجراي اين قواعد نظارت كنند و براي نقض آن، ضمانت اجرايي تعيين نمايند.
IHL و حقوق بشر
HR (Human Rights) يا حقوق بشر، به قوانيني اطلاق مي شود كه در تمامي زمان ها و در همه شرايط، اعم از جنگ و صلح اعمال مي شود. هدف حقوق بشر، حمايت از فرد و پس از آن، پيشرفت اوست. اعلاميه جهاني حقوق بشر بر حق فرد در: برابري با ديگران در كرامت و حقوق، زندگي و امنيت، آزادي انديشه، عدم مداخله در امور خصوصي، شرايط مناسب كار، آموزش، سطح زندگي مناسب و غيره تأكيد مي كند. نكته مهم درباره قوانين حقوق بشر آن است كه اعمال برخي حقوق، ممكن است در شرايط اضطراري، محدود يا معلق شود (محدوديت زماني يا مكاني). اين تحديد يا تعليق مي بايست تا آن اندازه باشد كه «ضرورت اين موقعيت» لازم مي دارد.
اما، همان گونه كه گفته شد حقوق بين الملل بشر دوستانه (IHL) در موقعيت درگيري هاي مسلحانه اعمال مي شود. از آن جا كه اين قواعد ويژه شرايط خاصي هستند، هيچ انحراف يا تغييري در اين قواعد پذيرفته نيست و به عبارت ديگر، قابل تحديد يا تعليق نمي باشد.
با اين همه، HR و IHL مكمل يكديگرند. هر دو براي حمايت از كرامت انساني وضع شده اند، هر چند كه اين كار را در شرايط مختلف و به طرق متفاوت انجام مي دهند. موارد مشترك زيادي ميان حقوق بشر(HR) و حقوق بين الملل بشردوستانه وجود دارد، از جمله: منع هر گونه تبعيض، حق حيات، ممنوعيت شكنجه و رفتار خشن، ممنوعيت رفتار غيرانساني و غيره.
مفهوم EHL
EHLيا كاوش حقوق بشردوستانه، مجموعه اي از كاوش هاست كه هدف شان بهبود درك مسائل بشردوستانه مرتبط با وضعيت هاي جنگي است. EHL ضمن آشناسازي افراد با حقوق بين الملل بشردوستانه، به آموزش شهروندي، آموزش حقوق و بهبود مهارت هاي زندگي و همچنين درك بعضي مواد درسي مانند حقوق، تاريخ، دانش اجتماعي و فلسفه در سطح دبيرستان كمك مي كند. دولت هاي عضو كنوانسيون ژنو از جمله ايران، متعهدند تا آن جا كه ممكن است دانش حقوق بين الملل بشردوستانه را در ميان شهروندان و به ويژه جوانان ترويج كنند.
رعايت IHL مي تواند جلوي پيشرفت خشونت و رنجي كه از جنگ ناشي مي شود را بگيرد و بازگشت به روش هاي حل مسالمت آميز اختلافات را تسريع كند. كاوش حقوق بشردوستانه (EHL) يك ديدگاه انسان دوستانه را ترويج مي كند و در اصل براي سنين ۱۳ تا ۱۸سال طراحي شده است.
وضعيت EHL
كميته بين المللي صليب سرخ، EHL را از طريق آموزش و پرورش كشورها هدايت مي كند. در حال حاضر بيش از ۹۰ كشور در مراحل مختلف اجرايي EHL مشاركت دارند. ايران جزو ۲۸ كشوري است كه در مراحل مقدماتي EHL قرار دارد. در خاورميانه كشورهايي چون مصر، لبنان، مراكش، فلسطين،اردن و سوريه در مراحل پيشرفته اين پروژه هستند و ايران در كنار كشورهايي چون كويت، بحرين و عمان اقدامات اوليه از جمله آموزش مربيان ارشد را انجام داده است. EHL در هر كشور با آموزش مربيان ارشد آغاز مي شود بعد از آموزش معلم هاي ديگر نوبت به دانش آموزان دبيرستاني مي ر سد.
محتواي EHL
EHL مجموعه آموزش هايي است كه به شيوه پودماني طراحي شده اند. اين آموزش ها در كتاب «راهنماي اجرايي» كه ويژه معلمان است در قالب ۵ پودمان و ۱۸ كاوش تنظيم شده اند. پودمان ها و كاوش هاي مربوطه عبارتند از:
پودمان ۱- نگرش بشردوستانه
۱- اشخاص غيردرگير چه كارهايي مي توانند انجام دهند؟
۲- نگاهي بر اقدامات بشردوستانه.
۳-چالش ها و مشكلات فرد غيردرگير
پودمان ۲- محدوديت هاي درگيري مسلحانه
۴- محدود كردن دامنه خسارت ها و درگيري هاي مسلحانه
۵- قواعد جنگ در طول زمان
۶- توجه به وضعيت كودكان سرباز
۷- بررسي وضعيت مين هاي ضد نفر
پودمان ۳- حقوق در صحنه عمل
۸- شناسايي موارد نقض قوانين
۹- از ديدگاه رزمندگان
۱۰- چه كسي مسئول است؟
۱۱- مطالعه موردي: حادثه ...
پودمان ۴- تضمين و تأمين عدالت
۱۲- دلايل مشخص براي لزوم تأمين عدالت
۱۳- تحول دادگاه هاي بين المللي
پودمان ۵- واكنش به پيامدهاي درگيري مسلحانه
۱۴- نيازهاي ناشي از ويراني هاي جنگ
۱۵- ايجاد اردوگاه براي آوارگان جنگ
۱۶- توجه به مسئله حمايت از اسرا
۱۷- توجه به مسئله پيوند دوباره خانواده ها
۱۸- اصول اخلاقي در اقدامات بشردوستانه
به اين ۱۸ كاوش، بايد دو كاوش مقدماتي و پاياني را نيز اضافه كرد. مروري بر عناوين كاوش ها، نشان مي دهد كه EHL چه اهدافي را دنبال مي كند و به دنبال توسعه چه نوع نگرش ها و رفتارهايي است.
در قسمتي از كتاب «راهنماي روش شناسي» EHL پاسخ هاي نوجواناني كه در اين كاوش ها شركت كرده اند، در مورد نتايج EHL آمده است. يك دانش آموز دختر مراكشي پس از شركت در برنامه مقدماتي كاوش حقوق بشردوستانه گفته است: «من ياد گرفتم كه به بعد انساني همه افراد، حتي دشمن توجه كنم.»
دانش آموزي از مالزي نيز درباره ضرورت EHL گفته است: «... زيرا بعدها بزرگ شده و از اين حقوق حمايت خواهيم كرد.» و به نظر جواني از شيلي:
«... براي اين كه نسبت به جنگ حساس نشويم.»
ساختار آموزش در EHL
ساختار آموزشي EHL برجسته ترين ويژگي آن است. در آموزش كاوش حقوق بشردوستانه از روش هاي معمول و متعارف استفاده نمي شود و مربي بايد فكر كند كه «همه ما با هم ياد مي گيريم.» در EHL پيش بيني شده است اگر فراگيران سؤال هايي بپرسند كه مربي نتواند به آنها پاسخ دهد، به جاي پاسخ هاي سريع و مبهم، اين سؤال ها را در بخشي تحت عنوان «پاسخ دادن آسان نيست» طبقه بندي كند تا بعد به كمك شاگردان، اطلاعاتي را براي پاسخ دادن به چنين سؤال هايي جمع آوري نمايند.
EHL هم مي تواند به صورت كامل و هم به روش كوتاه مدت آموزش داده شود. ساختار كلي EHL انعطاف پذير است و امكان انتخاب فعاليت هايي كه با اهداف آموزشي و محدوده زماني خاصي سازگار باشند، وجود دارد. در كتاب راهنماي روش شناسي EHL ، روش تدريس و پيشنهادهايي براي هر روش آموزشي خاص، توضيح داده شده است. در اين كتاب، ده روش آموزشي آمده است كه در هر كاوش چند مورد از اين روش ها به كار مي روند. روش ها عبارتند از: مباحثه، بارش فكري، پاسخ دادن آسان نيست، استفاده از چالش ها، ايفاي نقش، استفاده از داستان ها، عكس ها و فيلم ها، نوشتن و منعكس كردن، مصاحبه، گروه هاي كوچك، جمع آوري داستان ها و اخبار.
كتاب راهنماي روش شناسي، جزئيات اجرايي و روش هاي مورد استفاده در هر كاوش را به تفصيل توضيح داده است.
اين نوع آموزش ها، نه تنها براي معلمان ايراني، بلكه براي دانش آموزان نيز جالب است، چرا كه محور همه كاوش ها، روش هاي يادگيري مشاركتي است و دانش آموزان را كاملاً با موضوع درگير مي كند. ما مي توانيم كارهاي زيادي براي حمايت مؤثر از كرامت انساني انجام دهيم و بهترين آن، مشاركت در پروژه هايي مانند EHL است كه بر مبناي علايق و مهارت ها طراحي شده است.
بيشتر بدانيد
براي آشنايي بيشتر با IEL و EHL مي توانيد به كتاب هاي ترويجي كه توسط كميته ملي حقوق بشردوستانه هلال احمر جمهوري اسلامي ايران به چاپ رسيده اند، مراجعه كنيد. وب گاه هاي اينترنتي گوناگوني هم دراين باره وجود دارند، از جمله:
هلال احمر جمهوري اسلامي ايران www.rcs.ir
كميته بين المللي صليب سرخ www.icrc.org
كميته بين المللي صليب سرخ www.icrc.org/ihl
درباره ديدگاه هاي بشردوستانه
www.hrw.org
درباره كودكان سرباز
www.rb.se/childwardatabase
منابع:
۱- راهنماي اجرايي EHL
۲- راهنماي روش شناسي EHL، ترجمه كتايون حسين نژاد و هاجر سياه رستمي
دو منبع فوق به همت كميته ملي حقوق بشردوستانه جمعيت هلال احمر به صورت جزوه و براي استفاده در دوره EHL ترجمه و تكثير شده است.
۳- كتاب حقوق بين الملل بشردوستانه (پاسخ به سؤالات شما)، ترجمه هاجر سياه رستمي، چاپ انتشارات اميركبير.
