«فرهنگ نامه نوجوان» كه عنوان فرعي «كليد هاي دانش» را به تأسي از نام دانشنامه ارجمند خوارزمي- مفاتيح العلوم بر پيشاني خود دارد، به همت گروهي از دانش پژوهان علاقه مند به سرنوشت علمي كودكان و نوجوانان اين سرزمين، ترجمه، تأليف، تدوين و تصويرگري شده و در دو جلد منتشر شده است. در آفرينش اين فرهنگ نامه نزديك به صد نفر از مؤلفان، مترجمان، تصويرگران و كارشناسان و صاحب نظران كتاب كودك و نوجوان نقش ايفا كرده اند.
كاظم طلايي مديريت توليد و هنري اين فرهنگ نامه را برعهده داشته و حسن سالاري، دكتر حسين سوزنچي و محمدرضا سهرابي به عنوان سرويراستار علمي در آماده سازي آن نقش اصلي داشته اند. درباره شكل گيري و تأليف اين فرهنگ نامه گفت وگويي با حسن سالاري سخنگوي دانشنامه ترتيب داد ه ايم كه در پي مي آيد.
* تهيه كنندگان فرهنگ نامه بزرگ نوجوان (كليد هاي دانش) چه اهدافي را دنبال مي كنند و انگيزه آنان از ترجمه، تأليف و تدوين چنين دايره المعارفي چه بوده است؟
- اميد داريم با انتشار اين اثر و كتاب  هاي سودمند ديگر، راه دانش پژوهي براي نوجوانان كشورمان هموار شود و با تلاش آنان در آينده نزديك شاهد نوزايي فرهنگ ايراني - اسلامي باشيم و به زودي شاگردي واقعي خوارزمي، بيروني، رازي، ابن سينا، ابن هيثم، جوزجاني و بزرگان ديگر را در دانشگاه ها و پژوهشكده ها ببينيم.
* اين فرهنگ تأليف است يا ترجمه؟
- اين فرهنگ نامه، ترجمه و بازپرداخت اثري با نام
The Kingfisher Children’s Encyclopedia از انتشارات كينگ  فيشر است كه ويرايش جديد آن در سال ۲۰۰۴ ميلادي منتشر شد. اين اثر ويژگي  هاي ممتازي داشت كه از ميان اثر هاي مشابه، ترجمه آن را مناسب دانستيم. البته ضعف  هايي نيز داشت كه ترجمه صرف آن را جايز ندانستيم و در حد توان، به بازپرداخت آن همت گمارديم. علاوه بر پيرايش برخي از مقاله ها و افزودن برخي مفاهيم و داده ها بر تعداد زيادي از آنها، حدود ۴۰ مقاله تأليفي، ۲۰ مقاله ترجمه  اي از فرهنگ نامه جغرافيا و ۵ مقاله ترجمه اي از فرهنگ نامه تاريخ از همين ناشر، به اين اثر افزوده شد.
* فرهنگ نامه كينگ فيشر چه ويژگي  هايي داشت كه آن را براي ترجمه و انتشار انتخاب كرديد؟
- فرهنگ نامه كينگ  فيشر از حدود ۲۰۰ مقاله يك تا چهار صفحه اي تشكيل شده است كه به طور الفبايي آرايش يافته اند. اين مقاله ها موضوع  هاي علمي، تاريخي، جغرافيايي و اجتماعي را پوشش مي دهند و به طور خلاصه به تاريخ علم و زندگي دانشمندان و شخصيت  هاي مهم تاريخي اشاره دارند. هر مقاله اين فرهنگ نامه به چند بخش تقسيم شده و با تصوير هاي زيبا و گويايي همراه است كه در بيشتر جاها، فقط فهم جمله  هاي نوشتاري را آسان نمي كنند، بلكه خود نيز مفهوم را به خواننده منتقل مي كنند. بهترين توصيف از اين فرهنگ نامه، در مجله School Library Journal چاپ شده است: علاوه بر روزآمد بودن، تعادل نادري كه بين اطلاعات واژ ه اي و تصويري برقرار است، آن را جايگزين مناسبي براي فرهنگ نامه  هاي پيشين ساخته است.ويژگي  هاي اين فرهنگ نامه را مي توان ساختار غيرمتمركز در نگارش مقاله ها، ساختار موضوعي الفبايي در آرايش مقاله ها، به كار گرفتن تصوير براي انتقال مفهوم، كوتاه و خواندني بودن مقاله ها و به روز بودن فرهنگ نامه عنوان كرد.
* گفتيد به ترجمه صرف فرهنگ نامه كينگ فيشر اكتفا نكرد ه ايد و تا حد ممكن به بازپرداخت دوباره و مناسب سازي آن براي استفاده نوجوان ايراني پرداخته ايد، دليل و انگيزه گروه از اين كار چه بود؟
- فرهنگ نامه كينگ فيشر مانند ديگر فرهنگ نامه  هايي كه در كشور هاي غربي تهيه مي شود، بيش از آنكه براي نوجوان ايراني مناسب باشد، با نياز هاي نوجوانان آن كشورها سازگار است. اغلب اين فرهنگ نامه ها به موضوع  هاي فرهنگي خاص جامعه غربي پرداخته اند و حتي در زمينه موضوع  هاي علمي كه به گمان برخي جنبه جهاني و عام دارند، با نگاه خاص به نيازها و فرهنگ آن جامعه نوشته شده اند. براي مثال، در اين فرهنگ نامه ها به جغرافياي كشور هاي غربي بيشتر پرداخته مي شود و جغرافياي ديگر كشورها در درجه دوم اهميت قرار مي گيرد. حال آنكه نوجوان ايراني در درجه اول بايد با كشور هاي پيرامون كشور خود آشنا باشد و درباره آنها بيشتر بداند. در خوشبينانه ترين حالت بايد بگوييم كه مناسب بودن اين فرهنگ نامه براي دانش آموزان غربي، ضعف اين فرهنگ نامه ها نيست و بايد به كساني كه با توجه به فرهنگ و نياز كودكان و نوجوانان كشور خود فرهنگ نامه  مي نويسند، آفرين گفت؛ از آنان درس گرفت و فرهنگ نامه  هايي سازگار با فرهنگ و نياز كودكان و نوجوانان ايراني نوشت. انتظار اينكه ديگري سازگار با نياز ما بنويسد، شايد به جا نباشد. شايد اگر ما نيز غربي بوديم، براي تمدن كوچك آزتكها يك صفحه در نظر مي گرفتيم و به ايران باستان، فقط يك پاراگراف اختصاص مي داديم!
مسئله ديگري كه بر اهميت پرهيز از ترجمه صرف مي افزايد، يك سونگري برخي از فرهنگ نامه ها در برخي موضوع هاست. براي مثال، به چند مورد كه در فرهنگ نامه كودك و نوجوان كينگ فيشر وجود دارد اشاره مي كنم:
- در فرهنگ نامه كينگ فيشر به هيچ يك از كشور هاي خاورميانه، مقاله جداگانه اي اختصاص داده نشده است و همه ۱۶ كشور اين منطقه، در يك مقاله با عنوان خاورميانه پوشش داده شده اند. البته يك كشور نامشروع به نام اسرائيل، مقاله اختصاصي دارد! در اين فرهنگ نامه درباره فلسطين فقط يك خط گفته شده: «چند جنگ بين عرب  هاي فلسطين و يهودي ها رخ داده كه در برخي از آنها كشور هاي عربي دخالت كرده اند و امروزه حدود ۹۰۰ هزار عرب در اسرائيل زندگي مي كنند.»
- در فرهنگ نامه كينگ فيشر در يك پاراگراف، در مقاله امپراتوري، به ايران باستان پرداخته شده است، اما در فرهنگ نامه تاريخ همين ناشر، دو صفحه به هخامنشي ها و دو صفحه به ساسانيان و اشكانيان اختصاص داده شده است. در مقاله ساسانيان و اشكانيان به ماجراي شكست والريانوس (امپراتور روم) از شاپور اول (پادشاه ساساني) اشاره شده است. تصويرگر فرهنگ نامه تاريخ كينگ فيشر نيز صحنه زانو زدن امپراتور روم در برابر شاپور ساساني را به تصوير كشيده است، اما شاه ايران پيراهن بر تن ندارد! نديم شاه ايران نيز كه در كنار اسب او ايستاده است، پيراهن ندارد و فضاي تصوير نيز به گونه اي است كه تصور مي شود سپاهيان ايران كه در نماي دور ديده مي شوند، پيراهن ندارند!
- در مقاله پوشاك فرهنگ نامه كينگ فيشر آمده است: «ايرانيان باستان نخستين كساني بودند كه لباس  هايي به شكل امروزي درست كردند. مردان كت هاي آستين دار و نوعي شلوار ابتدايي براي سواركاري مي پوشيدند.» البته در آن مقاله، نمونه اي از لباس مصري ها به تصوير كشيده شده اما نمونه اي از لباس هاي ايراني وجود ندارد. نمونه  هايي از لباس ايرانيان كه امروز در مقاله پوشاك فرهنگ نامه كليد هاي دانش مي بينيد، كار تصويرسازان وطني است.
* با اين اوصاف آيا بهتر نبود يكسره فرهنگ جداگانه اي تأليف مي شد؟
- بله. از آنچه تاكنون گفتيم، ضرورت فرهنگ نامه اي تأليفي و سازگار با فرهنگ بومي بيش از پيش آشكار مي شود. اما چرا ما به ترجمه و بازپرداخت يك فرهنگ نامه غيربومي روي آورديم؟ مهمترين دليل ما، به پايان نرسيدن اغلب فرهنگ نامه  هاي تأليفي در كشور است. براي مثال، طرح تنها فرهنگ نامه تأليفي كودك و نوجوان كشور ما يعني فرهنگ نامه اي كه شوراي كتاب كودك منتشر مي كند، به بيش از ۴۰ سال پيش مي رسد. كار تهيه اين فرهنگ نامه پس از انقلاب اسلامي آغاز شد و تاكنون فقط ۱۰ جلد از اين اثر منتشر شده است. با اين روند آهسته توليد- كه در اينجا قصد نداريم به علت هاي به وجود آورنده آن بپردازيم- به نظر مي رسد وقتي جلد هاي نهايي اين اثر منتشر مي شود، جلد هاي آغازين آن به بازنگري اساسي نياز داشته باشند. با وجود اين، ما تلاش گروه فعال در توليد اين اثر را ارج مي نهيم و اميدواريم مسئولان كشور در عصر سرعت و تغيير، براي اين مشكل هم فكري كنند.
* روش كار شما در تدوين و تأليف فرهنگ نامه چگونه بود؟
- همان طور كه گفته شد، سرنوشت پرغصه كار هاي تأليفي باعث شد به ترجمه فرهنگ نامه غيربومي روي آوريم. با وجود اين، ترجمه صرف آن را مناسب ندانستيم و بازپرداخت آن را مورد توجه قرار داديم. در اين راه، سه تجربه پيش رو داشتيم.
تجربه اول فرهنگ نامه «برتاموريس پاركر» بود كه در سال ۱۳۴۶ منتشر شد. ترجمه دوم، «دايره المعارف فارسي» به سرپرستي زنده ياد دكتر مصاحب كه تدوين آن از سال ۱۳۴۵ آغاز شد و پس از گذشت ۲۵ سال به پايان رسيد. اين فرهنگ نامه در واقع ترجمه و بازپرداخت فرهنگ نامه كوچك يك جلدي «كلمبيا وايكينگ» چاپ نيويورك در ۱۹۵۳ ميلادي بود و ترجمه سوم «دانشنامه كودكان و نوجوانان آكسفورد» . سعي كرد ه ايم نهايت استفاده را از ضعف ها و قوت هاي هر يك از اين سه تجربه ببريم.
متأسفانه ترجمه صرف يا حذف برخي از قسمت ها از يك دانشنامه بدون اقدامي در بازپرداخت برخي از مفاهيم، به سنت رايج چند سال اخير تبديل شده است و برخي نيز از همان آغاز كار فرهنگ نامه  هايي را براي ترجمه انتخاب كرده اند كه فقط در حوزه علوم تجربي تدوين شده اند يا دست كم، بيشتر مقاله  هاي آنها در اين زمينه است. به هر حال، ما اين شيوه را براي كار خود مناسب ندانستيم، زيرا بر اين باوريم كه فرهنگ نامه ها ميدان به نمايش گذاشتن پيشينه تاريخي و توانمندي  هاي علمي، فرهنگي و اجتماعي تمدن ها هستند. بنابراين، فرهنگ نامه اي كه در ايران و با پشتيباني مادي و معنوي شهروندان اين كشور به چاپ مي رسد، علاوه بر اينكه بايد بازتاب دستاورد هاي علمي همه تمدن ها باشد، در عين حال بايد آيينه فرهنگ ايراني اسلامي نيز باشد. ما در فرهنگ نامه كليد هاي دانش، براي رسيدن به اين هدف تلاش كرد ه ايم، اما با موفقيت نهايي هنوز فاصله بسيار داريم. اما مراحل كار بدين ترتيب بود كه نخست همه مقاله  هاي فرهنگ نامه كينگ فيشر را ترجمه كرديم. سپس مقاله ها در اختيار مشاوران و كارشناسان قرار گرفت و با در نظر گرفتن نظر نهايي مجموعه همكاران، مشخص شد كه براي چه موضوع هايي بايد مقاله تأليفي سفارش داده شود، كدام مقاله ها به بازپرداخت نياز دارند و كدام مقاله ها به همين صورت مناسب هستند. مقاله  هاي تأليفي را به نويسندگاني سفارش داديم كه اغلب در موضوع موردنظر سال ها پژوهش كرده و كتاب يا مقاله  هايي در آن زمينه نوشته بودند.مقاله  هاي تأليفي و مقاله  هاي بازپرداخت شده، از نظر كارشناسان و مشاوران فرهنگ نامه گذشت و براساس نظر نويسندگان، مشاوران و سرويراستاران براي آنها تصوير سفارش داده شد. تصويرگران اين اثر را از ميان هنرمنداني انتخاب كرديم كه در زمينه تصويرگري كار هاي برجسته اي داشتند و در جشنواره  هاي گوناگون، از جمله جشنواره تصويرسازي كتاب هاي درسي وزارت آموزش وپرورش، درخشيده بودند. تصويرگران تلاش كردند فضاي كلي تصويرگري فرهنگ نامه كينگ فيشر را رعايت كنند تا خواننده هنگام عبور از يك مقاله ترجمه اي به يك مقاله تأليفي، نه تنها از لحاظ ساختار متن بلكه از لحاظ تصويرگري نيز متوجه تفاوت آشكار نشود و فضاي كلي فرهنگ نامه يكدست باشد.
* آيا براي دستيابي راحت تر مراجعان به اطلاعات از پيوست ها و افزوده  هاي خاصي در اين فرهنگ نامه استفاده شده است؟
- براي دست يافتن به هدف اصلي فرهنگ نامه، يعني تسهيل فرآيند پژوهش هاي دانش آموزي، چند پيوست به آن افزوده شد. واژه نامه فارسي به انگليسي و نشاني برترين پايگاه هاي اينترنتي در جست وجوي اطلاعات در شبكه گسترده اينترنت كمك زيادي به دانش پژوهان مي كند. همچنين واژه نامه در انتخاب واژه  هاي كليدي براي كاوشگران اينترنتي كه گام مهمي در دستيابي به اطلاعات موردنظر است، بسيار به كار مي آيد و نشاني پايگاه هاي برتر نيز دانش پژوه را به طور مستقيم به پايگاه  هاي اطلاعاتي مناسب هدايت مي كند. براي تهيه نشاني اين پايگاه ها از گنجينه پايگاه هاي اينترنتي سه مجله معتبر Newscientist، Scientific American و Science نيز كاوشگر هاي Google و Yahooligans و برخي كتاب هايي كه در اين زمينه منتشر شده است، بهره گرفتيم.
از پيوست هاي مهم ديگر كه به اين فرهنگ نامه افزوده شد، بخش نام آوران و گاهشمار رويدادهاست.از ديگر پيوست هاي اين فرهنگ نامه، بخش «جهان در يك نگاه» است. در اين بخش، به كمك نقشه و آمار، مروري بر وضعيت كشور هاي جهان از نظر اقتصاد، محيط زيست، بهداشت، دين، آموزش، كشاورزي و رسانه شده است. اين صفحه ها از فرهنگ نامه جغرافياي كينگ فيشر گزينش و پس از ترجمه، اندكي بازپرداخت شده است. آماري كه در اين بخش عرضه شده، مربوط به سال ۲۰۰۳ ميلادي است.نمايه موضوعات و نمايه شخصيت ها نيز از پيوست هاي اين كتاب است.

بخش چهارم
رسول اكرم(ص) زندگي ساده و بي آلايشي داشته و زوائد معيشت را از زندگاني خود حذف نموده بودند. با وجود اين كه با كوچك ترين اراده مي توانستند خزائن عالم را در اختيار داشته باشند، ولي قناعت و سادگي را پيشه خود ساخته بودند. امام محمد باقر(ع) مي فرمايند: فرشته اي خدمت رسول اكرم(ص) آمد و گفت اي محمد خدايت سلام مي رساند و مي فرمايد: اگر بخواهي، سرزمين مكه را براي تو از طلا پر سازم. رسول اكرم(ص) سر به سوي آسمان بلند كرده، عرض كرد: خدايا! اين حال براي من بهتر است كه يك روز از غذا سير شوم و سپاسگزاري تو را كنم و روز ديگر گرسنه بمانم و از تو گدايي كنم.
حضرت با كمال تواضع در روي زمين مي نشست. زيراندازش حصير بود. بالشي از چرم كه درونش را از ليف خرما انباشته بود، زير سر مي نهاد. قوت غالبش نان جوين و خرما بود و هرگز سه روز متوالي از نان گندم سير نخورد. روزه را با چند دانه خرما و اگر خرما در دسترس نداشت، با شربت آبي افطار مي نمود. عايشه مي گويد: گاهي يك ماه بر ما مي گذشت و دود از مطبخ ما بلند نمي شد. از غذاهايي كه بدان رغبت نمي  كرد، عيب جويي نمي نمود. به مركب بي زين و برگ سوار مي شد و يك نفر را هم پشت سر خود سوار مي كرد.
علي(ع) مي فرمايد: «پيغمبر اكرم(ص) به حداقل غذا و بهره مندي از مواهب دنيا قناعت مي كرد و به دنيا دل نمي بست. از حيث شكم، گرسنه ترين مردم بود. كم مي خورد و كم مي نوشيد و جامه اي بسيار ساده مي پوشيد. اگرچه پيشنهاد بهره گيري كامل از دنيا و لذايذ آن به وي شد، ولي از پذيرفتن آن خودداري فرمود. چون مي دانست هرچه را كه خداوند پست و خوار شمارد، او نيز بايد آن را خوار و پست داند. از صميم قلب و به راستي از دنيا اعراض كرد و يادش را در دل ميراند.»
روزي بر حصيري آرميده بود، حصير بر پوست بدن حضرت فرو رفته و نقش نهاده بود. يكي از ياران به حال پيغمبر(ص) رقت آورد، از آن حضرت اجازه خواست تا چيزي بر حصير افكند؛ فرمود: مرا با دنيا چه كار؟ وضع و حال من و دنيا نيست مگر همچون سواري كه به زير سايه درخت اندكي مي ماند و سپس برمي خيزد و درخت را ترك مي كند و راه خود را پيش مي گيرد و روانه مي شود.(۱)
پس از جنگ بني نضير و بني قريظه كه گنجينه هاي يهود به تصرف پيغمبر(ص) درآمد، زنان پيامبر(ص) به فكر زندگاني اشرافي افتاده و تقاضاي زر و زيور كردند. رسول خدا(ص) از قبول تقاضاي آنان امتناع ورزيد تا اين كه وحي نازل شد و تكليف را يكسره كرد: يا ايها النبي قل لازواجك ان كنتن تردن الحيوه الدنيا و زينتها فتعالين امتعكن و اسرحكن سراحاً جميلا(۲) (اي پيامبر به زنان خود بگو كه اگر شما زندگاني و زيب و زيور دنيا را طالبيد بياييد تا من مهر شما را پرداخته و همه را به خوبي و خرسندي طلاق دهم.)
بدين گونه صراحتاً بيان داشت كه به آنها تذكر دهد كه از دنيا و زينت آن جز عفت و رزق كفاف بهره اي ندارند و جمع بين وسعت در عيش دنيا و اين كه از هر نعمتي تمتع بگيرند و به آن سرگرم شوند با همسري رسول خدا(ص) و زندگي در خانه او ممكن نيست. البته پرواضح است كه نظر آن حضرت تشويق امت به رهبانيت و عزلت از دنيا نبود و هرگز چنين شيوه اي را دنبال نمي فرمود، بلكه غرض آن بود كه مؤمنين از دلبستگي به ماديات و اهداف حقير و پوچ دنيوي اجتناب كنند و تنها به اندازه اي از ماديات بهره گيرند كه براي سعادت اخروي و اهداف عاليه معنوي ضروري است.
۱- الطبقات الكبري، جلد ،۱ ص ۴۶۷.
۲- سوره احزاب، آيه ۲۸.