جهانگير الماسي
نقش حياتي حمل و نقل به مثابه بخشي مهم و مؤثر در توسعه اقتصادي، امروز بيش از هر زمان ديگري آشكار و واضح است و برخلاف گذشته اين نقش و جايگاه تا بدانجا اهميت يافته است كه تأثير آن بر اقتصاد ملي و رهايي اقتصاد ملي از وابستگي به درآمدهاي نفتي، ديگر نيازي به ارائه آمار و ارقام ندارد.
حمل و نقل در مفهوم جديد خود به عنوان يك صنعت و حلقه ارتباطي ميان ديگر صنايع در تمام مراحل اعم از توليد، توزيع و مصرف داراي نقش و اهميتي غيرقابل انكار و چشم پوشي است، با نگاهي كوتاه به تأثيرات حمل و نقل و توانمندي هاي اقتصادي آن در حوزه هايي مانند: ايجاد فرصت هاي شغلي و افزايش درآمدهاي ملي مي توان به اين اهميت واقف شد.ايران باتوجه به وسعت فراوان و پراكندگي منابع و توانايي هاي اقتصادي از امكانات مناسب حمل و نقل به ويژه راه آهن برخوردار نيست و اين مسئله بر رشد اقتصادي كشور تاثير منفي گذارده است. ازجمله مناطقي كه هنوز با حمل و نقل ريلي بيگانه است، غرب كشور مي باشد. گزارش زير به اهميت اجراي اين طرح مي پردازد.
براساس آمارهاي موجود فعاليت هاي مستقيم بخش حمل و نقل، شامل بيش از ۹درصد توليد ناخالص ملي مي باشد و تعداد نيروهاي شاغل در اين بخش، ۳/۱ميليون نفر به طور مستقيم و ۵/۷ ميليون نفر به طور غيرمستقيم مي باشد كه با احتساب و افزايش تمام فعاليت هاي مستقيم و غيرمستقيم اين بخش، ارزش افزوده آن بالغ بر ۲۰ درصد توليد ناخالص داخلي را شامل خواهد شد، به بياني ساده تر حمل و نقل مهم ترين بخش اقتصادي كشور است.
در بحث اقتصاد و توسعه اقتصادي عوامل و متغيرهاي متعددي شناسايي و معرفي شده اند كه مي توانند روند توسعه يافتگي را بيش از پيش تسريع، هموار، آسان و كوتاه تر نمايند كه يكي از مهم ترين اين متغيرها و عوامل، سرمايه گذاري و اهتمام در بخش حمل و نقل مي باشد، نگاهي موشكافانه به وضعيت كشورهاي صنعتي در حال توسعه، راه هاي توسعه و رسيدن آنها از عقب ماندگي به توسعه يافتگي در مدت زماني اندك، نشان دهنده اين واقعيت است كه آنها در كنار ديگر فعاليت هاي اقتصادي و توسعه اي اهتمامي ويژه به بخش حمل و نقل داشته اند و در اين بخش به صورتي اساسي و زيربنايي سرمايه گذاري كرده اند. در اين زمينه مي توان به نمونه هندوستان اشاره نمود كه به رغم جمعيت زياد و سرسام آور و عدم منابع طبيعي قابل توجه، توانسته است با استفاده از راه آهن گسترده و سراسري خود گام هايي اساسي در راه توسعه و پيشرفت و طي نمودن مراحل اوليه و مياني توسعه بپيمايد.
هند از طريق شبكه گسترده راه آهن خود توانسته است تكنولوژي و فناوري هاي مختلف را به سهولت به اقصي نقاط كشور توسعه داده و همزمان با عنوان كشوري كه از سرآمدان تكنولوژي مي باشد، كمبود منابع طبيعي را جبران نمايد.
اين كشور در سال هاي اخير با توسعه فرهنگ آموزش و بهداشت، گام هايي اساسي در راه توسعه و پيشرفت هاي صنعتي، تكنولوژيكي و كشاورزي برداشته است كه تمامي اين پيشرفت ها را مديون راه آهن گسترده و سراسري خود مي باشد، زيرا گسترش و توسعه اقتصادي، تكنولوژيكي، ارتباطي و شبكه هاي مخابراتي، برق و بهداشت عملاً بدون وجود راه ها و حمل و نقل غيرممكن مي نمايد، زيرا راه ها و حمل و نقل ابتدايي ترين و در دسترس ترين شيوه ارتباطي مي باشند كه در اين زمينه مثال جالبي در ميان اقتصاددانان رايج است و آن اينكه پشتوانه پول هند، راه آهن آن است. از طرفي مشخصه بارز تمام كشورهاي پيشرفته دنيا وجود راه هاي متعدد براي رسيدن به يك نقطه از كشور است، به عنوان مثال زندگي يك انسان اروپايي در هر كجاي اروپا تفاوت چنداني نسبت به ساير كشورهاي اروپايي ندارد و يكي از مهم ترين دلايل و عوامل اين همسان بودن سطح زندگي، امكانات بهداشتي و رفاهي، فرهنگي، تكنولوژي، صنعتي و كشاورزي وجود شبكه هاي گسترده و متنوع راه ها و حمل و نقل در اروپا مي باشد، بنابراين اولين گام در توسعه اقتصادي و... بسامان كردن مبحث حمل و نقل است و موفقيت در اين زمينه نويددهنده آينده اي روشن در توسعه اقتصادي، فرهنگي، صنعتي و... در آينده اي نه چندان دور خواهد بود، زيرا ترسيم چشم اندازهاي توسعه بدون داشتن شبكه هاي پيشرفته حمل و نقل مشكل و بعضاً غير ممكن مي نمايد، زيرا توسعه در تمام بخش ها اعم از صادرات و واردات، صنايع سنگين، توريسم و... در نهايت به بن بست حمل و نقل ختم خواهد شد.
|
|
نگاهي آماري به بخش حمل و نقل كشور و اقدامات انجام شده
با اين مقدمه و درك جايگاه صنعت حمل و نقل در پيشرفت، توسعه و توليد ناخالص ملي كه فقط بخشي از تأثيرات بخش حمل و نقل بر اقتصاد ملي است- نقش حمل و نقل در تأمين و ثبات امنيت ملي و رشد فرهنگي كشور نيز از مباحثي است كه نياز به فرصتي جداگانه دارد- اهميت برنامه ريزي هاي دقيق، درازمدت و سرمايه گذاري و اهتمام به اين بخش را نمايان تر مي سازد كه در سال هاي پس از پيروزي انقلاب گام هايي مؤثر در اين زمينه برداشته شده است، هر چند با توجه به مجموعه شرايط حاكم در اين بخش كشور روند مناسبي را طي كرده است، اما قطعاً با توجه به نيازهاي موجود و روزافزون تا رسيدن به استانداردهاي مورد نظر و چشم اندازهاي مطلوب، راهي دراز در پيش است.
تدوين طرح هاي جامع حمل و نقل و اسناد توسعه اي چشم انداز ۲۵ ساله حمل و نقل كشور بيانگر اين نكته است كه متوليان كشور در بخش حمل و نقل افق هاي روشن و منسجمي در اين زمينه را نويد مي دهند كه به عنوان گام هاي اوليه جهت نيل به اهداف مورد نظر قابل تأمل و تقدير است، نظري هر چند گذرا به آمار و ارقام موجود، مؤيد اين مسئله مي باشد.
رشد ۲/۲ برابر جاده هاي كشور و رشد ۶/۱ برابر شبكه ريلي كشور- در اين مقاله تأكيد روي شبكه هاي زميني مي باشد- و افزايش سالانه ۹۰۰هزار خودرو در بخش حمل و نقل از ابتداي انقلاب تا سال ۸۳ كه پيش بيني مي شود حجم ناوگان حمل و نقل جاده اي كشور تا سال ۸۸ به دو برابر سال ۸۳ برسد.
اتوبان هاي كشور از ۷۰۰ كيلومتر در ابتداي انقلاب به ۱۲۴۰ كيلومتر رسيده و همچنين ۱۶۱۰ كيلومتر در دست ساخت و احداث مي باشد كه تاكنون اعتبارات ۱۵۰۰ كيلومتري آن تأمين شده و ساخت ۳۰۰۰ كيلومتر ديگر نيز در دست مطالعه مي باشد.
شبكه بزرگراه هاي كشور شامل ۴۰۰۰ كيلومتر آماده، ۱۷۸۰ كيلومتر در دست ساخت و احداث و ۱۸۰۰كيلومتر در دست مطالعه مي باشد.
در بخش حمل و نقل ريلي نيز از ۴۲۰۰ كيلومتر كه در قبل از انقلاب وجود داشته تاكنون ۳۰۰۰ كيلومتر به آن اضافه شده و توانايي ساخت سالانه ۱۰۰۰ كيلومتر نيز وجود دارد به طوري كه در حال حاضر ۳۴۰۰ كيلومتر خط ريلي در دست احداث است و تا رسيدن به سقف ايده آل، نياز به ساخت ۶۰۰۰ كيلومتر خطوط ريلي مي باشد.
همچنين آمارهايي در زمينه حمل و نقل هوايي و دريايي كه به علت وابستگي قسمت هايي از اين بخش ها به خارج از كشور، بالاخص در بخش حمل و نقل هوايي و تحريم هاي موجود از ذكر آن خودداري مي شود. نمايي كلي از دستاوردهاي حمل و نقل كشور نشان دهنده موفقيت كشور به رغم تمام مسائل و مشكلات اعم از جنگ و تحريم هاي اقتصادي و... در اين بخش مي باشد كه با توجه به پيش بيني هايي كه در برنامه چهارم براي رسيدن به رشد و شكوفايي در اين بخش شده است، نشان دهنده عزم جدي و توجه برنامه ريزان و متوليان كشور به اين بخش مهم و تأثيرگذار اقتصادي مي باشد و نشان مي دهد كه متوليان كشور به اين بخش ديگر نه به مثابه بخشي صرفاً خدماتي بلكه به عنوان بخشي اقتصادي و سودآور نگاه مي كنند.
توسعه راه آهن كشور و پروژه راه آهن غرب كشور
يكي از بخش هاي حمل و نقل كه در سال هاي گذشته مورد توجه جدي مسئولان و متوليان كشور قرار گرفته، مسئله توسعه راه آهن و ناوگان حمل و نقل ريلي است.
راه آهن يكي از بخش هاي مهم و حياتي صنعت حمل و نقل مي باشد كه با توجه به مثال هايي كه گفته شد، در بسياري از كشورها نقش زيادي در توسعه اقتصادي آنها ايفا نموده است. راه آهن اروپا كه ابتدا با اهداف نظامي شكل گرفته بود، در سال هاي پس از جنگ به رغم اهداف نظامي در ساخت آن، يكي از عوامل عمده رشد و توسعه اروپا بود، لذا لازم است برنامه ريزان كشور اهتمامي خاص به اين بخش از صنعت حمل و نقل مبذول دارند، زيرا همان طور كه قبلاً گفته شد پيشرفت و توسعه در زمينه هاي صنعتي، فرهنگي و توريستي و... مستلزم اهميت ويژه به اين بخش مي باشد؛ زيرا اگر دولتمردان نتوانند در هزينه هاي عمراني خود پروژه هاي ساخت راه آهن و بخش حمل و نقل را مورد توجه جدي قرار دهند قطعاً در زمينه هاي مذكور در زمينه حمل و نقل جاده اي از قبيل تصادفات مكرر و هزينه هاي سرسام آور و تعمير و نگهداري هاي مداوم، زمان بر بودن پروژه هاي حمل و نقل جاده اي، سرعت پايين در زمينه جابه جايي كالا و مسافر در زمينه حمل و نقل هوايي فرسوده بودن ناوگان، تحريم هاي موجود بر سر راه تعمير و تجهيز و تهيه ناوگان مناسب و جديد و در بخش حمل و نقل دريايي غيرقابل دسترس بودن براي تمام اقشار، گراني تجهيزات و سرعت پايين جابه جايي و در نهايت وابسته بودن مجدد به بخش حمل و نقل ريلي و جاده اي توجهي مضاعف و چندباره به بخش حمل و نقل ريلي را مي طلبد.
شكوفايي صنايع زماني معنا مي يابد كه مواد اوليه و تجهيزات مورد نياز كارخانه ها و بخش هاي صنعتي در سريع ترين زمان ممكن و با كمترين هزينه تهيه و در دسترس آنان قرار گيرد زيرا راه آهن اقتصادي ترين وسيله حمل و نقل در دنيا به شمار مي آيد. شكوفايي صنعت توريسم زماني محقق مي شود كه بخش حمل و نقل و بالاخص بخش ريلي آن توسعه يافته و كارآمد شود. به دليل اهميت حمل و نقل و ارتباطات كه پيش زمينه هرگونه توسعه اعم از اقتصادي و... هستند مي طلبد كه دولتمردان نظام اسلامي عنايت ويژه اي به توسعه و تجهيز صنعت حمل و نقل و ارتباطات و به ويژه بخش حمل و نقل ريلي بنمايند، زيرا توسعه راه آهن مي تواند نقش مهمي در خلق مسيرهاي نوين ارتباطي بين قاره اي، به صرفه و آسان ايفاء نمايد.
براي مثال ساخت راه آهن مشهد- سرخس خلق مسيري جديد ميان اروپا و آسيا بود، ساخت راه آهن اميرآباد در ساحل درياي خزر اين بندر كم اهميت و بعضاً متروك را تبديل به يكي از بنادر مهم در راستاي مبادلات اقتصادي با روسيه و آسياي ميانه نموده است و همچنين راه آهن كرمان- زاهدان كه در دست ساخت مي باشد مي تواند از مسير زاهدان- جاوه (تفتان) و كويته پاكستان، راه آهن اروپا را به خاورميانه و آسيا متصل نمايد و خلاصه اين كه كشور توسعه نخواهد يافت مگر با سرمايه گذاري در بخش هاي پايه اي صنعت كشور كه يكي از مهمترين اين بخش ها بخش حمل و نقل ريلي مي باشد.
حال با درك اهميت بخش حمل و نقل ريلي در زمينه هاي اقتصادي، فرهنگي و صنعتي و... نگاهي خواهيم داشت به لزوم تسريع در ساخت پروژه راه آهن غرب كشور.
غرب ايران يكي از مناطق كشور است كه داراي پتانسيل هاي فراوان اقتصادي، فرهنگي و توريستي مي باشد كه به دليل عدم راه هاي ارتباطي مناسب تاكنون چنان كه شايسته آن است مورد توجه قرار نگرفته است، مي طلبد با توجه به اين پتانسيل ها گام هاي جدي و اساسي در اين زمينه برداشته شود. در زير به بعضي از پتانسيل ها خواهيم پرداخت.
- بخش صنايع: منطقه غرب با داشتن منابع طبيعي و زيرزميني فراوان و همچنين نيروي كار انساني قابل توجه مي تواند در صورت رسيدگي و سرمايه گذاري در بخش هاي پايه اي به يكي از قطب هاي صنعتي كشور تبديل شود. وجود منابع زيرزميني از قبيل نفت، معادن سنگ و.... مي تواند در اين راستا نقش مهمي ايفا نمايد كه بدون وجود شبكه حمل و نقل فعال و كارا جهت جابه جايي كالا و مواد اوليه در اين زمينه تاكنون موفقيت هاي آن چناني نداشته است.
- بخش توريسم: منطقه غرب به عنوان يكي از مناطق خوش آب و هواي كشور با تنوع گياهي و جانوري خاص خود، طبيعت بكر و دست نخورده آن و عوارض جغرافيايي فراوان از قبيل رودخانه ها، كوه ها، جنگل ها و همچنين آثار باستاني فراوان مي تواند به يكي از قطب هاي جذب توريست و در نهايت اشتغال زايي در سطح منطقه و كسب درآمدهاي ارزي و ريالي براي كشور تبديل شود كه همان طور كه قبلاً گفته شد نهايتاً به دليل عدم امكانات مناسب حمل و نقل در سطح منطقه غرب آنچنان كه شايسته است شكوفا نشده است، زيرا تنها وجود شبكه هاي جاده اي در اين زمينه كافي نمي باشد.
- بخش ترانزيت كالا و خدمات: كمك به رشد صادرات و واردات و افزايش تعداد زوار و مسافران عتبات عاليات غرب كشور به دليل همسايگي با كشورهاي غرب آسيا كه يكي از نزديك ترين راه هاي رسيدن منطقه مديترانه، اروپا و شمال آفريقا و خاورميانه است. توسعه شبكه راه آهن غرب كشور مي تواند عملاً به عنوان يكي از نزديك ترين راه هاي مبادلات تجاري، صادرات و واردات با اروپا و شمال آفريقا مورد بهره برداري قرار گيرد. از طرفي وجود اماكن مذهبي و زيارتي در كشورهاي اسلامي و همسايه مانند مكه و مدينه، بارگاه ائمه اطهار در عراق، سوريه، لبنان و... و حجم انبوه زوار اين اماكن از سراسر كشورهاي اسلامي شرق آسيا، آسياي ميانه، پاكستان، افغانستان، بنگلادش، هند، مالزي و... مي تواند يكي از منابع عمده جذب ارز و سرمايه براي كشور باشد، همچنين شعار احياي جاده ابريشم بدون توجه به پروژه راه آهن غرب كشور عملاً غيرممكن مي نمايد.
و بالاخره بر تمامي موارد گفته شده، همسان شدن سطح رفاه، بهداشت و توسعه فرهنگي كه پيش زمينه عدالت اجتماعي در كشور مي باشد مستلزم توسعه و رسيدگي به شبكه هاي حمل و نقل و ارتباطي در كشور بالاخص غرب كشور مي باشد. از طرفي به جهت وجود عوارض جغرافيايي مختلف شرايط آب و هوايي مختلف و متغير در منطقه غرب كشور از قبيل كوهستاني بودن و عوامل ديگر كه توسعه شبكه حمل و نقل جاده اي را عملاً با مشكل مواجه ساخته و از طرفي توسعه بيش از حد شبكه جاده اي تاثيرات مخربي بر اكوسيستم منطقه مي گذارد و همچنين تاثيرات مخرب عوامل جوي بر شبكه حمل و نقل جاده اي و هزينه هاي سرسام آور تعمير و نگهداري در اين بخش ضرورت توجه رسيدگي و توسعه راه آهن غرب كشور را بيش از پيش آشكار مي نمايد.
منابع و مآخذ:
۱ _ اصطلاح راه در كشورهاي در حال توسعه، مترجم، عباسي، داريوش، مركز تحقيقات و مطالعات راه و ترابري ، بهمن ۷۱.
۲ _ نگهداري و تعميرات، تاليف وايت، ترجمه گروه مهندسي صنايع، انتشارات جهاد دانشگاهي صنعتي شريف، زمستان ۷۳.
۳ _ كتاب دولت (گسترش زيرساخت هاي راه و ترابري) مؤسسه فرهنگي مطبوعات ايرن، بهار ۸۴.
۴ _ شماره هاي سال ۸۳ و ۸۴ راه ابريشم: نشريه داخلي وزارت راه و ترابري.