كتابي تازه از دكتر محمدقلي مجد
ماجراي قتل ماژور ايمبري
عبدالله شهبازي
دكتر محمدقلي مجد
|
|
|
|
دكتر محمدقلي مجد در سالهاي اخير تمامي اوقات خود را به پژوهش اختصاص داده و با آثار ارزشمند خود تاريخنگاري معاصر ايران را غناي بيشتر بخشيده است. پس از كتاب «عراق در جنگ جهاني اول» شاهد انتشار دومين كتاب او در سال ۲۰۰۶ هستيم با عنوان «نفت و قتل كنسول آمريكا در تهران». اين كتاب را نيز انتشارات دانشگاهي آمريكا منتشر كرده است. مشخصات آن به شرح زير است:
Mohammad Gholi Majd , Oil And the killing of the American Consul in Tehran, University press of America, 2006,358 pages.
هنوز كتاب دكتر مجد به دستم نرسيده، لذا نخست تحليل خود از ماجراي قتل ماژور ايمبري را مي نويسم و بعداً ، اگر به كتاب فوق دست يافتم، نتيجه پژوهش مستند دكتر مجد را عرضه خواهم كرد. حاصل بررسي هاي من به شرح زير است: ماجراي بلواي سقاخانه آشيخ هادي در حسن آباد تهران و قتل ماژور رابرت ايمبري (جمعه ۲۷ تير ۱۳۰۳/ ۱۸ ژوئيه ۱۹۲۴) از حوادث مهم دوران ديكتاتوري رضا خان سردار سپه و از مقدمات خلع سلطنت قاجار و تأسيس سلطنت پهلوي (آبان- آذر ۱۳۰۴) است. اين قتل كمي پس از قتل ميرزاده عشقي (۱۲ تير ۱۳۰۳) رخ داد، در زماني كه سردار سپه پايه هاي ديكتاتوري نظامي خود را به شدت استوار مي كرد.
ماژور رابرت ايمبري نايب كنسول سفارت آمريكا در تهران و دلال كمپاني آمريكايي سينكلر بود. كمپاني نفتي سينكلر Oil Corporation Sincler از خرداد ۱۳۰۰ ش. مذاكره با دولت ميرزا احمدخان قوام السلطنه، رقيب قدرتمند رضاخان، را براي اخذ امتياز نفت شمال ايران آغاز كرده بود. اين كمپاني به هري فورد سينكلر (۱۸۷۶-۱۹۵۶ ) ، سرمايه دار كاليفرنيايي، تعلق داشت. سينكلر سرمايه داري زرنگ و بلندپرواز بود كه به تازگي وارد حوزه نفت شده و در سال ۱۹۱۶ كمپاني نفتي خود را تأسيس كرده بود. او با وارن هاردينگ، رئيس جمهور وقت آمريكا، دوست بود و به دليل برخورداري از اين رابطه تصور مي كرد مي تواند با غول هاي بزرگ نفتي، چون رويال داچ شل و استاندارد اويل و كمپاني نفت انگليس- ايران، رقابت كند و حتي به حوزه هاي انحصاري آنها وارد شود. ايران يكي از اين مناطق ممنوعه بود. در اين زمان، رويال داچ شل سهام قابل توجهي را در كمپاني هاي نفتي آمريكا خريداري كرده و اين اقدام اعتراض سرمايه داران نفتي كاليفرنيايي، ازجمله هري سينكلر را برانگيخته بود.
زماني كه حكومت جديد شوروي قرار داد ۲۶ فوريه ۱۹۲۱ را با ايران منعقد كرد و تمامي امتيازات روسيه تزاري در ايران را بخشيد، اميدي در دل رجال وطن دوست پديد آمد. كساني مانند احمد قوام تصور كردند كه مي توانند استخراج نفت شمال ايران را به كمپاني هاي نفتي مستقل واگذار كنند و از اين طريق به سلطه انحصاري انگليسي ها بر نفت ايران پايان دهند. در اين زمان، حسين علاء وزير مختار ايران و عليقلي خان ضرابي كاشي (نبيل الدوله)، كاردار سفارت ايران و مورگان شوستر، مشاور غيررسمي سفارت ايران، دلالان نفت ايران در آ مريكا به شمار مي رفتند. در اين ماجرا، آنها بازي مرموز و پردسيسه اي را آغاز كردند. با دلالي آنها دو كمپاني رويال داچ شل و استاندارد اويل وارد بازي شدند. سرانجام، دولت ايران تصميم گرفت امتياز استخراج نفت شمال را به كمپاني استاندارد اويل واگذار كند ولي اندكي بعد معلوم شد كه استاندارد اويل، برخلاف تمايل دولت ايران، نيمي از سهام امتياز فوق را به كمپاني نفت انگليس واگذار كرده است. روشن شد كه انگليسي ها، رويال داچ شل و استاندارد اويل سه ركن اصلي يك مافياي نفتي هستند.
در خرداد ،۱۳۰۱ در دولت دوم قوام السلطنه، كابينه ايران تصويب كرد كه امتيازي پنجاه ساله به يك كمپاني صددرصد آمريكايي براي استخراج نفت شمال واگذار كند. سهم ايران نيمي از تمامي عوايد اين امتياز نامه پيش بيني شده بود. كمپاني آمريكايي استاندارد اويل، كه با رويال داچ شل و انگلو پرشين اويل كمپاني زد و بندهاي پنهان داشت، شروط ايران را نپذيرفت. در اينجا بود كه كمپاني سينكلر مغرورانه وارد بازي شد، شروط ايران را پذيرفت و حاضر شد وامي ده ميليون دلاري در اختيار ايران قرار دهد. مذاكرات براي انعقاد قرارداد با سينكلر آغاز شد كه به دليل كارشكني هاي مافياي نفتي تا اواخر سال ۱۹۲۳ ادامه يافت. در اوائل سال ۱۹۲۴ به نظر مي رسيد كار تمام شده است. در اين زمان بود كه به ناگاه ماجراي قتل رابرت ايمبري، دلال كمپاني سينكلر در تهران، رخ داد. اينك دوران رياست وزرايي و يكه تازي سردار سپه بود. رضا خان هر چند محيلانه از قرارداد با سينكلر ابراز خوشحالي مي كرد ولي در واقع تمايلي به اين كار نداشت.
هري سينكلر براي اين «فضولي» بهاي سنگيني پرداخت. كمي پس از قتل ايمبري رسوايي بزرگي در آمريكا پديد شد كه دولت هاردينگ را با بحران مواجه كرد. ادعا شد كه هري سينكلر براي دريافت يك امتياز دولتي به آلبرت فال، وزير كشور دولت هاردينگ، رشوه پرداخته است. مافياي نفتي سينكلر را به دليل ورود به اجازه به حوزه انحصاري آنان، نفت ايران، به شدت تنبيه كرد. او به جرم دروغ گويي در برابر كميسيون مجلس سناي آمريكا شش ماه و نيم زنداني شد.
در سال ،۱۹۲۵ مصادف با تأسيس سلطنت پهلوي، كمپاني سينكلر از ايران خارج شد.
|