Hamshahri Newspaper

دكترسيدمصطفي محقق داماد
فيلسوفان مسلمان، در يك تقسيم بندي مشهور ارسطويي، بخش عملي فلسفه را به اخلاق، سياست و تدبيرمنزل تقسيم مي كنند. در بخش مربوط به تدبير منزل ،هر آن چه مربوط به كيفيت زيست اجتماعي است ،بررسي مي شود.در اين بخش ابتدا به اين نكته اشاره مي شود كه انسان موجودي مدني بالطبع است و سپس ميزان هايي فلسفي ارائه مي شود كه در ذيل بحث تدبيرمنزل ،در واقع گونه اي از اخلاق عملي در عرصه هاي مادي زيست را سامان مي دهد. مقاله حاضر، با ارجاع به آراي فلسفي ابن سينا درباره مفهوم خانواده، به پاره هايي از بحث تدبيرمنزل در حكمت اسلامي اشاره مي كند .
خانواده نخستين اجتماعي است كه بشر در آن پاي مي نهد و در آنجاست كه مفهوم از خود گذشتگي و تعاون را فرا مي گيرد، و براي شركت در گروه هاي بزرگتر آماده مي شود. نه تنها خانواده مكتب شايسته اي براي اجتماعي كردن انسان است بلكه وسيله بسيار مؤثري براي حمايت از اوست . زيرا، اگر پدر به حمايت و سرپرستي از فرزندان خود پاي بند باشد و آنان را در دل اجتماع بي پناه گذارد، معلوم نيست چه سرنوشتي در انتظار آنهاست و تا چه اندازه مي توان به آموزش و پرورش سالم چنين كودكاني اميدوار بود. اين همبستگي اخلاقي و حقوقي سبب مي شود تا در روابط زن و مرد تنها تمايلات جنسي حكمفرما نباشد، وظيفه جاي هوس را بگيرد و زن و مرد عشق را با اخلاق بياميزند. كودكان ايشان محيط مساعدي براي رشد خانواده و فهم اصول آن از ديدگاه حكماي مسلمان بيابند.
قرآن مجيد خانواده را بر سه اصل استوار مي داند:۱ـ آرامش (سكون ) ۲ـ عشق (مودت ) ۳ـ مهرباني (رحمت ). در يكي از آيات قرآن به هر سه اصل اشاره شده به شرح زير:
وَ مِن آياتهِ ان خَلقَ لَكُم مِن اَنفُسِكُم اَزواجاً لَتسكنوا اِليها وَ جَعَلَ بِيَنكُم مَودّة وَ رَحَمة. (۱)
در آيه فوق به روابط اجتماعي درون خانواده اشاره شده است . اساس اين روابط، دوستي ، تفاهم متقابل و تعاون با عشق به هم آميخته مي گردند.
در آيه ديگري از قرآن به نكته ديگري اشاره شده كه قابل اهميت است :
هوالّذي خَلَقَكُم مِن نَفسٍ واحِدَة وَ جَعَلَ مِنه'ازَوجَه لِيَسكُن اِلَيها.(۲)
به نظر مفسّرين قرآن ، واژه نفس واحده ، اشاره به اين حقيقت دارد كه زن و مرد تنها در سايه نهاد خانواده به كمال مي رسند، و هر كدام به تنهائي فاقد كمال اند و بهترين راه براي روابط جنسي ، راهي است كه با اصول اخلاقي همراه باشد كه تنها در داخل خانواده تأمين مي گردد.
نوزادي كه در خانواده به دنيا مي آيد و در آغوش پدر و مادر پرورش مي يابد دست كم در حمايت و سرپرستي كساني است كه به هوسهاي خود لجام زده و آماده پذيرفتن مسئوليت شده اند، كساني كه با همه وجود خود به او عشق مي ورزند و به فضيلت و پاكي او بي اعتنا نيستند، ولي كودكي كه بطور مستقيم با پليديها و ناپاكيهاي جامعه روبرو مي شود و در مبارزه زندگي يار و ياوري براي خود نمي بيند از اين موهبت بي بهره است .
خانواده كانوني است كه حقوق به معناي مجموعه مقررات خشك و بي روح براي نفوذ در آن همواره با موانع بزرگ روبرو شده و به دشواري به درون اين مأمن طبيعي راه مي يابد و نمي تواند نقش خود را همانند ساير موارد ايفا نمايد چرا كه آنچه در آن مي گذرد عاطفي ترين چهره هاي زندگي است و حقوق ،ضمانت اجرائي براي تضمين قواعد خود ندارد. نه شاهدي براي رفتار ناهنجار مي توان آورد، نه ضابطه دقيقي براي ارزيابي سلوك بدست داد. طبع خانواده با حقوق و احكام آمرانه آن چندان سازگاري ندارد و اثر قانون درايجاد نظم در آن بسيار اندك است .
متقابلا، دروازه اين قلعه هميشه به روي قواعد اخلاقي و ديني كاملا باز است توصيه هاي اخلاقي و ديني در نفوذ خود به خانواده مانعي در راه ندارد. زيرا از درون دل و به نيروي اعتقاد راه خود را مي گشايند و نيازي به ضمانت اجرايي خارجي و حكم زندان و غرامت نمي بيند.
حقوق نمي تواند از كسي انتظار فداكاري داشته باشد، به ساختن انساني منظم و غير متجاوز قانع است و عدالت را در اين مي بيند كه هر كس به حق خويش برسد. ولي خانواده به چيزي بيش از اينها نياز دارد. فداكاري و خيرخواهي شرط نخست و سنگ زيرين اين بناست . آنچه در درون خانواده نقش اصلي را ايفاء مي كند عشق است كه ميان زن و شوهر از يك سو و ميان آنان با فرزندان از سوي ديگر، حكمفرماست ، عاشق صادق آن است كه در راه معشوق به خويشتن نينديشد و در جستجوي منافع خويش نباشد. همچنانكه والدين دلسوز در راه سعادت فرزندان از هرگونه فداكاري دريغ نمي ورزند، از خويشتن مي گذرند و آنچه كه نمي بينند، چند و چون كار خويش است. در چنين مكتبي است كه فرزندان مفاهيمي مانند ايثار و فداكاري را فرا مي گيرند و مفهوم اجتماع همبسته و همدل را مي فهمند. فرزند نخستين درس را از مادر مي آموزد كه شيره جانش را به منظور استوار سازي استخوان او تقديم وي مي كند و شب بر بالين وي نمي خوابد تا گهواره نور ديده را به نظم جنباند و خواب نازش را شيرين تر كند. پدر نيز براي او همواره در تلاش است و هر چه دارد به پايش مي ريزد تا نهال نوخاسته را برومند سازد. وجود خويش را در او مي بيند و از مرز فداكاري مي گذرد تا به يگانگي برسد. براي رسيدن به اهداف و اجراي مقاصد فوق ، عامل عشق و يا به تعبير قرآن مجيد مودّت ، بي ترديد صد در صد موفق است .
امّا پس از عشق چه ؟ پس از عشق عامل اخلاق است كه از ضريب موفقيت بسيار بالائي برخوردار است ، به خصوص آنكه اگر اخلاق پشتوانه ديني داشته باشد، مستظهر به ضمانت اجراي نظارت الهي و ايمان قلبي خواهد بود.
اگر پدر و مادر يا همسران از فداكاري و ايثار نسبت به يكديگر، كوتاهي ورزند در پيشگاه اخلاق قاصر و مردودند و ديگر مورد مؤاخذه ايمان قلبي و سرزنش اعتقادات مذهبي ، خود قرار خواهند گرفت . و بي شك حقوق از چنين قدرتي برخوردار نيست و نمي تواند تا اين اندازه در تنظيم روابط اشخاص پيشروي كند. مگر حقوق مي تواند و اصولا ابزار و وسائل آن را دارد كه جمعي را وادار به آن گونه اتحاد نمايد؟ قانون صرفاً مي تواند مظهري خشك و بي روح از اين همه احساس لطيف و تكاليف گوناگون اخلاقي را مورد حكم قرار دهد، شوهر را وادار سازد كه نفقه زن و فرزند را بپردازد، يا از زن بخواهد كه در مسكن شوهر به سر برد، يا طفلي را كه از خانه گريخته بازگرداند و يا در شرايط سخت و دشوار، انحلال خانواده را اعلام دارد. ولي به هيچ وجه اين گونه احكام براي تأمين سلامت خانواده و ايجاد و روح همبستگي در آن كافي نيست.
از عامل هاي عشق و اخلاق كه بگذريم ، نوبت به قانون مي رسد، و در اين مرحله نقش حقوق را در تنظيم خانواده نبايد انكار كرد زيرا هستند كساني كه جز به زور به هيچ منطقي تسليم نمي شوند و درباره اينان تنها حقوق مي تواند حداقلي از نظم و عدالت را مستقر سازد. ولي نبايد فراموش كرد كه اين آخرين و كندترين حربه است و هيچ گاه نمي تواند جايگزين نظام و اصول بنيادين خانواده گردد.
در تعليمات اسلامي درمورد خانواده آميختگي عواطف و احساس ، اخلاق و حقوق كاملا محسوس و مشهود است ولي براي افرادي كه عوامل عاطفي و اخلاقي درمورد آنان كارايي ندارد نظام بسيار دقيق و حساب شده اي منظور شده كه حقوق خانواده اسلامي را تشكيل مي دهد و شامل مقررات مربوط به قرارداد ازدواج ، نفقه ، مهريه ، حضانت فرزندان ، جدائي و امثال آن است ولي اصول سه گانه عاطفي و اخلاقي زيربنائي ترين اصول لازم از نهاد خانواده است. قرآن مجيد در مواردي حقوقي را براي اعضاء خانواده ، و متقابلا تكليفي را براي اعضاء ديگر اعلام مي دارد و بلافاصله به فداكاري و ايثار و كرامت و بزرگواري تذكار مي دهد.
جالب تر آنكه اغلب واژه هاي بكار رفته درمورد نهادهاي حقوقي در روابط اعضاء خانواده ، به گونه اي انتخاب شده كه بار اخلاقي و عاطفي دارد. (براي نمونه ، واژه صداق ، كه حاوي مفهوم صدق و صفا است و يا نحله كه حاوي مفهوم اخلاقي هديه دادن به همسر است . ) عقد نكاح در اسلام يك قرارداد صرفاً حقوقي نيست بلكه پيماني است عاطفي - اخلاقي - حقوقي . (۳)
در موارد عدم امكان سازش ، انحلال نكاح از طريق طلاق ، به معناي جدائي خشمانه و كينه توزانه از نظر قرآن مردود است بلكه جدائي زيبا و نيكو توصيه شده است.( ۴)
حكماي باستان به نقش اصلي و محوري عاطفه و اخلاق در تنظيم كانون خانواده توجه داشته اند و رخنه دولت در اين سراي مردمي را زيان بار و خطرناك شمرده و در بخش بندي «حكمت عملي » «تدبير منزل » را از «سياست مدن » جدا نموده و با اين جدا سازي مرز قاطع و طبيعي ميان دولت و خانواده را نمايان ساخته اند.
دراين جداسازي ، حق با حكيمان است ، چرا كه تجربه نشان داده است كه دولت ها، به خصوص دولت هاي سكولار هرگاه خواسته اند، به استناد قوانين خود ساخته ، وجود خويش را به خانواده تحميل كنند به آن آسيب رسانده اند. پس به ناچار يا به ويراني اين كانون كمر بسته اند تا مانع خودكامگي و قدرت نمائي خويش را از ميان بردارند و يا به ساختن چارچوب بيروني آن قناعت كرده اند تا مشكل دلخواه را به آرامي مستقر سازند.
امّا قوانين برگرفته از اديان كه مبتني بر اصول و مباني اخلاقي است ، از وضعيت ديگري برخوردار است .
حكيمان اسلامي نيز از تقسيم بندي فلاسفه باستان پيروي كرده و حكمت را نخست به دو قسم نظري و عملي و حكمت عملي را به اخلاق ، سياست مدن و تدبير منزل بخش نموده اند. حكماي اسلامي در آراي خود درمورد تدبير منزل اگر چه از فلاسفه يونان باستان به ويژه ارسطو تأثير پذيرفته اند ولي در بسياري موارد آن را تكميل و يا با آن مخالفت كرده و قوانين شرع را مد نظر قرار داده اند.
ابن سينا (۴۲۸ـ ۳۷۰ ق) در رساله اي كه به همين منظور تأليف كرده (اين رساله يك بار تحت عنوان «تدابير المنازل » يا«السياسات الاهليه » در بغداد، مجله الرشد ۱۳۴۷ ق به چاپ رسيده و يك بار با عنوان «في السياسه المنزليه » در بيروت به كوشش عبدالامير شمس الدين ، الشركة العالميه للكتاب ، ۱۹۸۸ م ، منتشر شده كه اختلاف جزئي در ميان دو نسخه ديده مي شود)، به اهميت خانواده و اركان آن و چگونگي روابط ميان زن و شوهر و نيز پدر و مادر و فرزندان پرداخته است . وي مي كوشد براي دستيابي به جامعه اي صالح و تربيت فرزندان شايسته ، تصويري گويا از خانواده مطلوب ارائه دهد.
اهداف تشكيل خانواده
اهداف تشكيل خانواده از نظر ابن سينا به شرح زير است :
۱ـ انگيزه اقتصادي : به عقيده ابن سينا انسان براي حفظ دارايي خويش و نگهداري آن براي هنگام نيازمندي به مسكن و بيت نيازمند است و اين همسراست كه مي تواند در اين امر همراه و شريك مناسبي به شمار آيد. از اين رو درمورد ويژگيهاي زن شايسته مي گويد:
«ان المرأة الصالحه شريكة الرجل في ملكه و قيمته في ماله و خليفته في رحله و امينه في تربية اولاده »
«زن شايسته شريك مرد، نگهبان مال او و جانشين وي در منزلش و امين او در تربيت فرزندانش مي باشد»(۵)
۲ـ انگيزه اجتماعي : به نظر ابن سينا «فرزندي نياز است تا به هنگام ناتواني و به حال پيري ياور پدر و مادر باشد و نسل ايشان را تداوم بخشد و يا ايشان را پس از مرگ زنده بدارد»( ۶)
ابن سينا به علت همين نقش مهم اجتماعي ، از ازدواج با عنوان «برترين ركن مدينه » ياد مي كند.( ۷)
۳ـ انگيزه محبت و آرامش : ابن سينا بر اين باور است كه «بيشترين اسباب مصلحت محبّت است و محبت تحقق نمي يا بد مگر در سايه الفت و الفت حاصل نمي شود به جز با عادت و عادت هم تنها با همنشيني طولاني پديد مي آيد»(۸)
به نظر او سكون و آرامش دروني نيز در سايه ازدواج و گزينش همسر پديد مي آيد و در اين نكته تأثير پذيري ابن سينا از قرآن كاملا روشن است ، متن سخن او چنين است :
«ولم تكن سكو الاّ الي الزوج التي جعلها الله للرجل سكنا» «نفس انسان آرامش ،نمي يابد مگر با همسري كه خداوند او را براي مرد آرام بخش قرار داده است »(۹)
همانطور كه ملاحظه مي كنيد ابن سينا همان واژه سكن را كه در قرآن آمده به كار برده است . (۱۰)
۴ـ انگيزه رفع نياز جنسي : اگر چه ابن سينا ازدواج را امري مقدس مي داند و براي انگيزه هاي معنوي و اجتماعي نقش اساسي در آن قائل است ، ولي معتقد است كه شهوت جنسي ، نيازي طبيعي است كه بايد برآورده شود ولي اين امر تنها بايد از طريق نهاد ازدواج صورت گيرد و هر راه ديگري جز ازدواج كه نيازهاي جنسي را برآورده مثل زنا ولواط بايد ممنوع گردد زيرا اين امور افراد را از مهمترين ركن مدينه يعني ازدواج مستغني مي سازند. (۱۱ )
پا نوشت ها:
۱ .۲۱/۳۰.
۲ . ۱۸۱/۷۱.
۳ . ر. ك . به : محقق داماد ، مصطفي، حقوق خانواده ، چاپ پنجم ، نشر علوم اسلامي ، تهران ، ۱۹۹۵. فارسي ، ص ۳۰
۴ . (تسريح با حسان، ۳۷/۲ ).
۵ . ابن سينا، في السياسه المنزليه ، ص ۲۵۰.
۶ . ابن سينا، تدابير المنازل ، ص ۱۲.
۷ . ابن سينا، الشفاء، الهيات (۱)، ص ،۴۴۸ قاهره ۲۱۹۶ .
۸ . همان ، ص ۴۴۹
۹ . ابن سينا، تدابير المنازل ، ص ۱۱ .
۱۰ . ۲۱/۳۰
۱۱ . الشفاء،ص ۴۴۸