Hamshahri Newspaper

هوشنگ ساماني
شانزدهمين جشنواره موسيقي آئيني ذكروذاكرين هفته گذشته در كاخ نياوران برگزار شد. براي نخستين بار است كه اين جشنواره در تهران برگزار مي شود.
فلسفه وجودي اين جشنواره برمي گردد به بازخواني روايت خنياگران نواحي ايران از پيامبر و ائمه معصومين كه در سالهاي ابتدايي در هفته وحدت و در يكي از استانهاي موسيقي خيز اهل سنت برگزار مي شد. نوشته زير گزارشي تحليلي است از اين جشنواره و نيز طرح اين پرسش كه اگر قرار است در تمامي اين جشنواره ها (آئيني، نواحي، حماسي و...) افرادي ثابت نغماتي واحد را عرضه كنند، پس چرا آنها را در يك جشنواره جمع نكنيم؟
همزمان با سالروز بعثت پيامبر گرامي اسلام(ص)، شانزدهمين جشنواره موسيقي آئيني ذكروذاكرين طي روزهاي ۳۰ مرداد تا ۲ شهريور در مجموعه تاريخي كاخ نياوران برگزار شد. گروه هاي مختلفي از استانهاي آذربايجان، گلستان، كردستان، هرمزگان، خراسان رضوي، گيلان، مازندران، لرستان و چهارمحال و بختياري در اين گردهمايي، به اجراي موسيقي بومي مناطق خود پرداختند. ضمن اين كه يك گروه خارجي هم از كشور پاكستان هر چهار شب جشنواره به اجراي موسيقي قوالي پرداخت.
در اين نوشتار برخي از ويژگيهاي جشنواره را مرور مي كنيم:
۱- از راهيابي نخستين گروه هاي موسيقي محلي ايران به صحنه اجراهاي جشنواره اي پس از انقلاب، بيست سالي مي گذرد. در اين دو دهه سال به سال شاهد حضور پررنگ تر گروه ها و تكنوازان و خوانندگان برجسته نواحي كشورمان در تالارهاي شهر تهران و برخي مراكز استانها بوده ايم. استقبال از موسيقي هاي يادشده تا آنجا پيش رفت كه علاوه بر جشنواره سالانه موسيقي فجر، جشنواره هاي مخصوصي هم براي نماياندن موسيقي محلي ايران شكل گرفت. از نمونه هاي آن مي توان به جشنواره ني نوازان (۱۳۷۰)، هفت اورنگ (۱۳۷۱)، آئينه و آواز (۱۳۷۳)، جشنواره ادواري موسيقي نواحي كرمان (۱۳۷۸)، جشنواره موسيقي آئيني (۱۳۸۰) و جشنواره هميشه برپاي ذكروذاكرين كه از سال ۱۳۷۰ آغاز شده است، اشاره كرد. وجه مشترك همه اين جشنواره ها، حضور چهره هاي مشخصي از نقاط مختلف ايران براي اجراي موسيقي محلي خود با عناويني چون حماسي، آئيني، عرفاني، مذهبي و غيره بوده است.
در اين سال ها، بسياري از واژه هاي مورد استفاده متوليان فرهنگي، استقلال معاني خود را از دست دادند و كار به جايي رسيد كه هريك را به جاي ديگري و گاه به جاي همه واژه ها مي شد مورد استفاده قرار داد. موسيقي آئيني، عرفاني قلمداد شد و عرفاني هم مذهبي. موسيقي حماسي هم نوعي آئيني به حساب آمد كه البته مي توانست مذهبي هم باشد و تركيب هاي عجيب و غريب ديگري كه محصول مشتركشان سردرگمي مخاطبان بود.
اينك شايد بد نباشد بعد از دو دهه تجربه كار در حوزه موسيقي محلي ايران و جوانب آن، برخي پرسش ها را بار ديگر در ذهن مرور كنيم. آيا موسيقي عاشيق هاي آذري در اين جشنواره آئيني بود؟ دوتار و آواز تركمن ها چه طور؟ آيا دف نوازان كردستان كه ضمن نوازندگي، مدح پيامبر(ص) مي گويند موسيقي آئيني اجرا مي كنند؟ در اين صورت اجراي بخشي از مراسم زار توسط استاد غلام مارگيري، چه عنواني مي تواند به خود بگيرد؟ اجراي موسيقي سرنا و دهل و حركات زيباي هنروران تربت جام و لرستان در چه مقوله اي از موسيقي نواحي ايران مي گنجد؟ آيا مراسم «دستمال بازي» بختياري ها كه با ساز باستاني كرنا و دهل همراهي مي شود، بخشي از موسيقي آئيني ماست؟ اجراي ترانه هاي شاد مازندران توسط محمدرضا اسحاقي چگونه مي تواند آئيني قلمداد شود؟ از سويي ديگر به راستي آئين چيست؟ حال اگر پيشوند موسيقي به آن اضافه كنيم تا بشود موسيقي آئيني، آنگاه چه معني خواهد داد؟ آيا هر نوع موسيقي به صرف اين كه مجري آن يك نوازنده يا خواننده ملبس به لباس محلي باشد، موسيقي آئيني قلمداد مي شود؟ آيا لحاظ كردن نام بزرگان ديني در اشعار آوازي موجب آئيني شدن موسيقي مربوطه خواهد شد؟ و...
تجربه اخير جشنواره ذكروذاكرين با شكل و محتوايي شبيه به جشنواره هاي پيشين نشان داد كه مردان موسيقي و دولتمردان موسيقي ما بعد از سال ها كار پژوهشي و جشنواره اي، هنوز به جمع بندي روشني از مقوله هايي چون موسيقي محلي، آئيني، حماسي، عرفاني، مذهبي، رزمي، بزمي و غيره نرسيده اند و با روند فعلي هم نمي توان خوش بين بود در آينده نزديك، دسته بندي موضوعي موسيقي محلي ايران و ارائه آن به سامان برسد.
۲- در بخشي از پيام وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي به مناسبت برگزاري شانزدهمين جشنواره ذكروذاكرين آمده بود «متأسفانه خيل عظيمي از هنرمندان و پيشكسوتان عرصه موسيقي و فرهنگ و سنت شفاهي در دو دهه گذشته بدون آن كه فرصت آن را يافته باشند تا داشته ها و اندوخته هاي خود را ضبط و ثبت نمايند، از بين ما رفتند.»
اين اظهار تأسف جناب وزير به عنوان عالي ترين مقام فرهنگي و هنري كشور، براي اهل فرهنگ و نغمه موجب خرسندي است تا شايد در افق جديد سياستمداران، پيكر تكيده فرهنگ راستين ايراني، جاني تازه بگيرد. بنابراين حداقل خاصيت جشنواره اخير اين بود تا بخشي از حاكميت، به ضايعه از دست رفتن نخبگان موسيقي نواحي ايران اعتراف كند و در عين حال نويد بهره گيري از باقي مانده فرهنگ مداران را به اهالي فرهنگ بدهد.
۳- حضور قوالان پاكستاني به عنوان تنها گروه خارجي در جشنواره فرصت مغتنمي براي شنوندگان ايراني بود تا جلوه هاي بديعي از بداهه پردازي و ايجاد هيجان را شاهد باشند. تسلط قوالان پاكستاني به موسيقي خود و قدرت بالا در جذب مخاطب، تنها با نمونه هايي از اجراهاي موسيقيدانان نواحي جنوب و جنوب شرق ايران قابل مقايسه است. اجراهاي استاد غلام مارگيري از هرمزگان و غلام قادر رحماني از سيستان و بلوچستان از نظر قدرت اجرا و تأثيرگذاري بر مخاطب، از معدود نمونه هايي هستند كه مي توان با قوالان پاكستاني مقايسه كرد. ويژگي ياد شده از آن جهت اهميت دارد كه موسيقي دستگاهي عصر حاضر ايران به شدت قاعده مند و به اصطلاح «اتوكشيده» شده است چنان كه حتي قادر به جذب شنوندگان حرفه اي خود نيست. ديدن و شنيدن موسيقي قوالان پاكستاني و نظاير آن كه بي تكلف و در عين حال با قدرت به اجراي برنامه مي پردازند، براي مجريان موسيقي دستگاهي ايران مي تواند الگويي باشد تا سردي اجراهاي خود را گرمايي دوباره ببخشند.
۴- طبق معمول جاي دوربين هاي صداوسيما در جشنواره اخير خالي بود. تهيه كنندگان تلويزيوني حتي اگر از منظر سرگرمي سازي، سري به اين جشنواره مي زدند، دست خالي برنمي گشتند. نوازندگي با كوچكترين ساز جهان توسط محمد ايري از تركمن صحرا كه صدادهي آن بسيار شبيه صداي نوزاد است، در شب مبعث مي توانست برنامه مورد علاقه ميليون ها ايراني باشد و خنده اي را بر لب ايشان بنشاند. عجيب آن كه موسيقي هاي بي هويتي موسوم به پاپ در شب هاي جشن مذهبي و غيرمذهبي، شش شبكه تلويزيون را به تسخير خود درمي آورند ولي مجالي براي نماياندن گوشه اي از فرهنگ هاي سنتي كه زيبايي خاصي هم دارند، نيست.
۵- استقبال خوب تماشاگران و شنوندگان جشنواره يكي از نقاط مثبت و اميدواركننده بود. انتخاب مكان فضاي باز كاخ نياوران در اواخر تابستان كه هوايي دلپذير دارد، در اين توفيق بي تأثير نبود. علاوه بر اين بليت هاي دو هزار توماني به توده شهروندان امكان داده بود تا از نزديك با بخشي از زيرساخت هاي فرهنگي خود آشنا شوند و اين نتيجه عبرت آموزي از خبط بزرگ دفتر امور موسيقي در زمستان سال گذشته به هنگام برپايي بيست و يكمين جشنواره موسيقي فجر بود كه با عرضه بليت هاي هشت هزار توماني، جمعيتي كمتر از پنجاه نفر را روبه روي گروه هاي ايراني و خارجي قرار داد و طرفين را شرمنده كرد!
۶- اعطاي سفر مكه به چهار تن از پيشكسوتان موسيقي نواحي ايران به عنوان تجليل در نوع خود جالب توجه بود. اساتيد نامي، رسول بخش زنگشاهي از بلوچستان، نورمحمد درپور از خراسان، دردي اسماعيل زاده از گلستان و محمدرضا اسحاقي از مازندران فيش سفر حج خود را از دست وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي گرفتند. شايد يكي از تفاوت هاي اين جشنواره با جشنواره هاي پيشين، همين نكته باشد.