عكس: جواد گلزار
بنيامين صدر
به حريم ارگ قديمي، اين بزرگترين بناي خشتي جهان كه نزديك مي شويم، آفتاب كم كم بي رمق مي شود و در اين پاييز روشنايي، بزرگي و صلابت يك تاريخ چند هزار ساله بيشتر هويدا و تو احساس مي كني كه هنوز هستي. هرچند كه پيش از ويراني، ارگ بم را از نزديك نديده بودم اما آنچه در عكس ها و فيلم ها مي ديدم باشكوه و ستودني بود و امروز ناخودآگاه به ياد ويرانه هاي تخت جمشيد مي افتم كه چه آرام و بي صداست يادگار عصمت غمگين اعصار.
***
در شمال شرقي شهر بم بر دامنه صخره اي بزرگ و پرغرور، ارگ تاريخي بم قرار دارد كه زلزله اين بناي خشتي زيبا را به تلي از خاك بدل كرده و نشاني از گذشته در آن نيست.
ساختمان نگهباني ارگ كه از زلزله جان سالم به در برده اكنون تنها بناي سرپاي آن حوالي است. از برج هاي پير كهنه ورودي قلعه كه روزگاري چشم هر بيننده اي را خيره مي كرد تنها چيزي كه به جا مانده دو ديواره آجري است.
ارگ بم اين نمونه كامل از قرن ها معماري ايران،كه بزرگترين مجموعه خشتي جهان محسوب مي شود، به شكل قلعه اي باشكوه بر فراز تپه اي به ارتفاع 61 متر بنا شده است و يكي از كهن ترين مراكز شهرنشيني در ايران است.
زندگي در بم و اطراف آن از چند هزار سال قبل شكل گرفته و در دوراني از تاريخ در مكاني كه امروز ارگ ناميده مي شود، تمركزي به وجود آمده است.
از مجموع نوشته هاي دوره هاي مختلف تاريخي و بررسي هاي معماري و باستان شناسي مي توان نتيجه گرفت كه ارگ قبل از حكومت ساساني و حمله اعراب بنا شده و چند حصار و دروازه در اطراف آن وجود داشته است. ارگ بم با اين سابقه تا 180 سال پيش از اين نيز محل سكونت عده اي از اهالي بم بوده و بعد از نقل مكان مردم به دست فراموشي سپرده شده است.
مجموعه ارگ بم، شامل شهر قديم و قلعه، قريب به 20 هكتار وسعت دارد. اين شهر قديمي از چهار قسمت تشكيل شده و شامل خندق گرداگرد حصار، برج هاي ديده باني، ورودي قديمي، كوچه ها و خانه هاست. واحدهاي شناخته شده اين بنا ورودي و محله عامه نشين، دروازه دوم و اصطبل، دروازه سوم، سربازخانه و تشكيلات مربوط به آن، ساختمان مركزي يا حاكم نشين. واحدهاي شناخته شده در عامه نشين را نيز راهروي اصلي (بازار)، كاروانسرا، آب انبار، ميدان مدرسه، حمام و زورخانه و تعدادي خانه هاي قديمي تشكيل مي دهد. در محله عام نشين، خانه هاي عمومي كنار كوه روي زمين مسطح بنا شده اند و از نظر شهرسازي و تشكيلات زندگي شهري مجموعه كاملي محسوب مي شود.
دورتادور اين بناي تاريخي نرده هايي فلزي گذاشته شده و راه ورود به محوطه آن بسته است. بخشي از حاشيه بيروني خاك برداري شده و در كناره هاي آن داربست هايي فلزي نصب شده كه نشان از فعاليت ترميمي دارد.
در بخش شرقي اين بنا و در مجاور نخلستان، كارگاهي براي توليد خشت ساخته شده كه قرار است در مرمت ارگ از آن استفاده شود.
در محوطه كارگاه، سايبان هايي با پوشش حصير براي جلوگيري از تابش مستقيم نور خورشيد و ترك خوردن خشت هاي تازه، به ترتيب كنار هم چيده شده است. در فضاي آزاد محوطه و در كنار سايبان ها خشت هاي خشك شده آماده استفاده در بناي ارگ است.
كار بازسازي اين بنا كه اكنون فقط تپه اي از خاك است به سال ها كار نياز دارد. به نظر نمي رسد ارگ بم به اين زودي ها به گذشته غرورانگيزش بازگردد.
اسكندر مختاري، مدير پروژه نجات بخشي ارگ مي گويد: با انجام پروژه هاي مشترك در پايان فروردين ماه 1386 نشستي بين المللي در ارگ بم برگزار مي شود.
به گفته او در اين نشست به ارزيابي تجربه هاي كارشناسان در سه سال اخير براي استحكام بخشي سازه هاي باقي مانده از ارگ بم پرداخته مي شود. اكنون تمام كارها داوري شده اند كه اين داوري ها، راه را براي بازسازي ارگ بم روشن مي كنند.
مدير پروژه نجات بخشي ارگ بم درباره كارهاي انجام شده در پرونده الحاقي بم براي مطرح شدن در نشست يونسكو نيز مي گويد: اكنون يك كميته مشترك ميان سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري و يونسكو تشكيل شده است.
به گفته او: در اين پروژه مشترك تعدادي از كارشناسان ملي و بين المللي تا پايان ژانويه (چند روز ديگر) اسناد طرح مديريتي بم را تهيه خواهند كرد.
بر اساس ضوابطي كه در اين اسناد وجود دارند، بم از فهرست ميراث در خطر خارج مي شود.
مدير پروژه نجات بخشي ارگ ابراز اميدواري مي كند كه اين اسناد تا پايان بهمن ماه امسال نهايي و به مركز ميراث جهاني فرستاده شوند.
اين در شرايطي است كه تاكنون نزديك به 20درصد از بازسازي و احياي بازار تاريخي ارگ بم انجام شده و قرار است مرحله جديد ساماندهي و احياي آن به زودي آغاز شود.پيش از اين نيز كشورهاي ايتاليا، فرانسه و ژاپن نيز براي اجراي عمليات بازسازي ارگ اعلام آمادگي كرده اند.
بازار تاريخي ارگ بم در مجموعه اي از ساختمان هاي خشتي قرار گرفته كه دورتادور آن با حصاري محصور شده، اين شهر به دليل قرار گرفتن در مسير يكي از مهم ترين راه هاي بين المللي عهد باستان- كه راه ادويه ناميده مي شده- داراي اهميت استراتژيك مهمي بوده است. اهميت اين مسير و آب و هواي مساعد و سرزمين حاصل خيز، لزوم ساخت شهري در اين منطقه را ضروري مي كرد. همين موضوع سبب ساخت بناي ارگي بزرگ شد.
مختاري، توضيح مي دهد كه ما بازار را در حد اسكلت و با توجه به نقشه تاريخي آن بازسازي مي كنيم.
بازار ارگ بم بعد از ورودي ارگ و در راه اصلي آن واقع شده، اين راه اصلي تا دروازه دوم كشيده شده است، بازار در واقع قسمتي از اين معبر اصلي را تشكيل مي دهد، نماي كلي بازار پيش از وقوع زلزله ناگوار بم، اين گونه بود؛ سقف ها تخريب شده بودند و تنها ستون ها و قوس ها باقي مانده بودند. اما آثاري از مغازه هاي نانوايي، روغن گيري و قفسه هاي خشتي در بازار به جاي مانده بود كه نشان از رونق آن در گذشته داشت.
ايران گنجينه ميراث فرهنگي جهان است، به طوري كه از سال 2003 تا كنون، تعداد مناطقي از ايران كه به عنوان اثر تاريخي در جهان ثبت شده، از 3 به 8 محل افزايش يافته است.
عابدين صالح، نماينده سازمان تربيتي، علمي و فرهنگي ملل متحد(يونسكو) مي گويد: پس از فاجعه زلزله بم، ارگ بم به عنوان آثار باستاني در معرض خطر شناخته شد، چنانچه متأسفانه 85 درصد اين ميراث گرانبها تخريب شد؛ ولي هم اكنون با كشف آثار باستاني در نتيجه تخريب اين بنا، موضوع از نقطه نظر باستانشناسي اهميت يافته است وبر اين اساس اتفاق نظر تيم كارشناسي بر آن است كه ارگ بم به منظور انجام تحقيقات باستانشناسي بيشتر، بازسازي نشود.
در همين حال وزارت امور خارجه ايتاليا بيش از۵۰۰ هزار يورو(پول رايج اروپا) به اين پروژه اختصاص داده و قرار است عمليات اين پروژه را آغاز كند. هر چند كه اطلاع دقيقي از آغاز روند بازسازي دردست نيست. اين در شرايطي است كه تاكنون يك تيم از مقامات، باستان شناسان و ترميم كنندگان ايتاليايي به بم سفر كرده اند.
***
خورشيد كم كم غروب مي كند و ستاره ها در دل كوير مي شكفند و ما برمي گرديم از ويرانه اي پرصلابت به نام ارگ، در مسير كه به رنگ خاك است برمي گردم و به پشت سرم نگاه مي كنم. شايد خواب بوده ام، شايد خواب ديده ام. مي خواهم خشتي به يادگار با خود بياورم.
