محمدعلي توحيد
نفت در دوران جنگ سرد برگ برنده غرب در برابر جهان كمونيست بود و علاوه بر هزينه هاي رقابت تسليحاتي عدم دسترسي به نفت و انرژي ارزان و مطمئن يك نقطه ضعف اتحاد جماهير شوروي سابق بود كه شتاب رشد اقتصاد كشورهاي بلوك شرق را مي كاست و به فروپاشي اين بلوك كمك كرد. با پايان جنگ سرد انتظار براي كاهش نقش نفت سياه و كاربرد سياسي آن در اقتصاد كشورها كه اميدي در قلب علاقه مندان به توسعه كشورهاي توليد كننده نفت بود، به ياس مبدل شد. امروز همچنان نفت با ادامه نقش سياسي خود نقش مؤثر خود را در تحولات آينده جهان حفظ كرده است. به نظر مي رسد اين نقش به دلايل مختلف از جمله خلاء قدرت در جهان بيش از گذشته شده است. مقاله حاضر نگاهي دارد به تحولات.
بازار نفت در پنج سال اخير به دلايل مختلف قيمت هاي بالايي را تجربه كرد. اين شرايط براي كشورهاي توليدكننده نفت درآمدهاي بيشتري را به ارمغان آورد و براي مصرف كننده تورم و سياست هاي محدودكننده مصرف سوخت.
مشكل اساسي بازار نفت در اين دوره نابرابري بين عرضه و تقاضا بود. در اوايل دهه۹۰ كاهش قيمت نفت خام به سطح بسيار پايين به كاهش سرمايه گذاري در صنعت نفت جهان منجر شد. چند سال بعد اين كاهش سرمايه گذاري ها به كاهش ظرفيت  مازاد توليد منجر شد و قيمت نفت روند رو به افزايش خود را به همين دليل آغاز كرد. پيش از اين بازار نفت همواره با توان بالقوه مازاد توليد قابل توجهي در برخي كشورهاي توليدكننده نفت مواجه بود و در بازار نفت به عنوان يك عامل اطمينان بخش براي مصرف كنندگان نفت عمل مي كرد.
علاوه بر اين بحراني كه به تعادل شكننده ميان عرضه و تقاضا در بازار نفت منجر شد يك دليل ديگر نيز داشت و آن ناآرامي طولاني و درازمدت در منطقه خليج فارس بود كه چند جنگ را در پي داشت كه آثار آن هنوز ادامه دارد. بروز جنگ هاي طولاني و شرايط بحراني به كاهش سرمايه گذاري در بخش نفت خاورميانه كه به طور طبيعي يك منبع بي بديل نفت در جهان است، منجر شد.
كاهش ظرفيت مازاد توليد نفت و نگراني هاي ناشي از آن مصرف كنندگان را به سوي سرمايه گذاري در مناطقي كه تا پيش از اين كمتر مورد توجه بودند و توسعه  آنها هزينه بالايي داشت، تشويق كرد. كشورهاي آفريقايي و روسيه در اين دوره مورد توجه شركت هاي بزرگ نفتي قرار گرفتند. اين رويكرد به جز در آفريقا به نتايج مطلوبي منجر نشد. در آفريقا منابع نفتي مناسب با هزينه هاي بالا توسعه يافت و به مرحله توليد رسيد.
بسياري از كشورهاي آفريقايي هنوز مورد توجه كشورهاي مصرف كننده نفت هستند ولي همچنان خاورميانه با منابع بزرگ و با هزينه توسعه ارزان مهمترين منبع تأمين انرژي جهان است.
در اين دوره روسيه نيز به رغم منابع قابل توجه نفتي با يك چرخش سياسي همه اميدهاي مصرف كنندگان را براي تبديل شدن به يك منبع باثبات تأمين انرژي از ميان برد. روسيه كه پس از فروپاشي به مركزي براي سرمايه گذاري هاي وسيع شركت هاي بزرگ غربي در بخش انرژي تبديل شد. ولي امروز اين روند معكوس شده و شركت هاي نفتي سهم خود را به شركت هاي دولتي مي فروشند. اين روند سال گذشته ميلادي شدت گرفت. تحولات پيش گفته اميدي كه براي جايگزيني روسيه و كشورهاي جمهوري شوروي سابق براي تبديل شدن به يك جايگزين مناسب براي كشورهاي منطقه خاورميانه به وجود آورده بود از بين برد. بي ثباتي سياسي و تحولات مديريتي در اين كشورها امنيت انرژي در كشورهاي مصرف كننده را در معرض تهديد قرار داده است. اين شرايط با رويداد قطع گاز صادراتي روسيه به اوكراين از جمهوري هاي سابق اين كشور به اوج خود رسيد. كشورهاي اروپايي كه در دوران كمونيسم به رغم مخالفت هاي آمريكا از سخاوتمندي روسيه برخوردار بودند و هيچ نگراني از قطع گاز و بحران انرژي نداشتند در دوران پيوستن روسيه به جهان آزاد با نگراني هاي شديدي از اين جانب روبه رو شده اند. با روي كار آمدن ولاديمير پوتين كشورهاي جهان در واقع چهره جديدي از روسيه ديدند كه با سياست مستقل و متكي به عوامل سابق حزب كمونيست در تلاش كسب سهمي از تحولات قدرت در جهان است. پوتين براي كاهش سرافكندگي هاي ناشي از فروپاشي و كسب حمايت هاي اقشار وسيعي از مردم اين كشور كه هنوز در آرزوي دوران ثبات حكومت كمونيستي هستند، با لغو خصوصي سازي هاي دوران يلتسين از سرمايه گذاري  كشورهاي غربي در صنايع نفت و گاز اين كشور جلوگيري كرد. پوتين حتي در روزهاي اخير با دست يازيدن به رويكردهاي دوران كمونيسم به قتل مخالفان در كشورهاي غربي با روش هاي عجيب و غيرقابل تصور دست يازيد. اين رويكردها كشور روسيه را به يك مركز بي ثباتي براي سرمايه گذاري تبديل كرده است. مرگ نيازاف رئيس جمهوري دائمي تركمنستان در آستانه سال ميلادي چهره ديگري از اين عدم امنيت سرمايه گذاري است. اين رويداد به نحو چشمگيرتري بي ثباتي در اين منطقه را به نمايش گذاشت. همه اين تحولات كه تا روزهاي پاياني سال كهنه ميلادي ادامه داشت، بر اهميت نقش خاورميانه و منطقه خليج فارس در آينده انرژي جهان افزوده است. اتحاديه اروپا به رغم تحولات روسيه و نگراني از سياست هاي اين كشور در سال 2006 در يك گردهمايي مهم با ولاديمير پوتين به توافق هاي مهمي براي تأمين امنيت انرژي دست يافتند كه طي آن رهبران اروپايي به عدم دخالت سياست در تأمين انرژي تأكيد كردند. پوتين نيز با استقبال از اين سياست  به آنان قول داد كه با عدم توجه به مسائل سياسي انرژي كشورهاي اروپايي تأمين شود. به رغم اين توافق ها اولويت  و ضرورت تنوع منابع تأمين انرژي براي كشورهاي اروپايي كاهش نيافته است. اين كشورها به احداث خط لوله اي براي متصل شدن به منابع نفت خاورميانه نياز دارند. خط لوله نابوكو يك آلترناتيو براي تامين امنيت انرژي اين منطقه است كه بدون حضور ايران قابل اتكا نيست. اگرچه دست اندركاران آن تأكيد مي كنند كه بدون شركت ايران نيز در اين خط لوله اقتصادي است ولي بي شك اين خط لوله بدون مشاركت ايران ارزش اقتصادي ندارد. اين شرايط بي شك با توجه به تحولات پيش گفته و در روزهاي پاياني سال ميلادي و آغاز سال جديد اراده رهبران كشورهاي بزرگ صنعتي را براي دست يازيدن به منابع مطمئن انرژي بيش از پيش مصمم كرد.
مالتوس هاي نفتي
فرضيه مالتوس در مورد كاهش منابع غذايي جهان و بروز جنگ جهاني براي تأمين غذا با توليد كود شيميايي باطل شد. فناوري هاي جديد و در واقع اتكا به عقل و تجربه بسياري از فرضيه هاي غيرقابل انكار را باطل كرده و خواهد كرد. در سال هاي اخير نگراني  از كاهش منابع نفتي كه همه آنها بخش دوم عمر خود را مي گذرانند و محدوديت  منابع نفتي كشف شده جهان با توجه به پيش بيني رشد بي حساب مصرف،نگراني از زندگي در جهاني سرد و تاريك را در آينده نويد مي داد. ورود چين با جمعيت وسيع به بازار نفت تعادل مصرف در جهان را بر هم زد و بسياري از كارشناسان نفتي به اين تئوري اعتقاد يافتند كه دوران اوج توليد فرا رسيده و از اين پس با رشد مصرف و كاهش توليد، جهان با دوران بحران انرژي روبه رو خواهد شد. ولي همه اين پيش بيني ها با اتكا به تجربه بشر در به كارگيري تكنولوژي در حل بسياري از مشكلات جهان اين نگراني ها را بر طرف كرد.
بي شك تكنولوژي هاي جديد امكان برداشت بيشتر از منابع موجود نفت كه دوره دوم عمر خود را مي گذرانند و منابع كشف شده را بيش از گذشته فراهم مي كند. اين فناوري ها علاوه بر اين امكان توليد انرژي هاي جايگزين را نيز فراهم خواهد كرد ولي به طور قطع در دوران جديد با توجه به هزينه به كارگيري فناوري هاي جديد، قيمت هاي بالاتري را در بازار نفت ايجاب مي كند.
رشد بي سابقه قيمت نفت در سالهاي اخير علاوه بر زمينه سازي تحول در بازار نفت در عين حال تفاوت ارزش واقعي دلار را نيز در طول سال هاي گذشته جبران مي كند. به اعتقاد بسياري از كارشناسان اگرچه قيمت  هاي نزديك به 90دلار در بازار نفت ادامه نيافت ولي در صورت فراتر رفتن قيمت تا بيش از يك صد دلار همچنان كاهش ارزش واقعي دلار را در طول سال هاي گذشته جبران نمي كند.
علاوه بر افزايش قيمت براي اصلاح بازار نفت بايد شرايط حاكم در كشورهاي مهم توليد كننده نفت از جمله كشورهاي خاورميانه به ويژه سياست هاي اداره دولتي صنايع نفت تغيير كند. دولتي بودن تأسيسات نفتي موجب كندشدن روند جذب سرمايه گذاري هاي جديد براي توسعه و افزايش توليد و به كارگيري فناوري هاي جديد مي شود. اين مسئله در مناطقي كه دچار مشكلات سياسي و ناآرامي هاي شديد هستند نيز به خودي خود موجب كاهش سرمايه گذاري مي شود كه منطقه خاورميانه به دليل بي ثباتي پايدار ناشي از تحولات عراق و پرونده هسته اي ايران با موانع بيشتري روبه رو است. بنابراين علاوه بر تغيير شرايط سرمايه گذاري بايد ثبات در اين بخش از جهان بيشتر از گذشته مورد توجه باشد.
نفت ارزان يا گران
احمد زكي يماني- وزير اسبق نفت عربستان- در دوراني كه در اين سمت بود بر سياست نفت ارزان تأكيد داشت و دليل آن را نگراني از حذف سهم نفت از اقتصاد جهان با اقتصادي شدن توليد منابع جايگزين انرژي به جاي نفت مي دانست. وي براي اثبات اين ايده خود بر اين نكته نيز تأكيد مي كرد كه دوران نوسنگي به دليل كاهش و نبود سنگ تغيير نكرد بلكه جايگزين شدن آهن به حذف سنگ از مركز ثقل توجه بشر منجر شد. اين استدلال و تلاش براي حفظ سهم اوپك در بازار نفت در يك دوره طولاني بر سياست كشورهاي عضو اوپك به دليل جايگاه مهم عربستان حاكم بود ولي با خروج زكي يماني از صحنه اين تفكر نيز به تدريج از صحنه خارج شد ولي جايگاه مهم عربستان در بازار نفت جهان حفظ شد. در واقع يكي از عوامل مؤثر در تحول در بازار نفت تغيير ديدگاه اوپك در مورد قيمت نفت است. امروز نفت قيمت هاي بي سابقه اي را تجربه مي كند و فاصله ارزش واقعي دلار با تورم در اقتصاد جهان تا حدي جبران شد ولي اين نگراني همچنان باقي است كه قيمت هاي بالا سرمايه گذاري در انرژي هاي جايگزين را افزايش دهد. آيا دور نيست كه به بازارآمدن محصولي مشابه نفت اين كالا از سكه بيفتد. با توجه به اين نگراني و تأكيد اعضاي اوپك قيمت هاي 50 تا 60 لار قابل قبول ترين قيمت در شرايط امروز است؛ قيمتي كه هم براي توليد كنندگان و هم براي مصرف كنندگان عادلانه است.
كاهش قيمت ها
با توجه به اينكه توليد اوپك و ظرفيت مازاد آن بالا نيست، انتظار نقش موثر اين سازمان در بازار دور از انتظار است. البته با نگاهي به سرمايه گذاري هاي انجام شده در بخش هاي بالادستي و پايين دستي نفت خام در كشورهاي خاورميانه، بازار در آينده با مخاطره قيمتي بالايي روبه رو نخواهد شد و حتي برخي منابع قيمت هاي حدود 50 دلار را براي دو تا سه سال آينده در بازار نفت پيش بيني كرده اند.
افزايش قيمت نفت موجب سرمايه گذاري هاي فراواني در بخش بالادستي و پايين دستي نفت در خاورميانه و آفريقا و آمريكا انجام شده است. يك مسئله مهم سرمايه گذاري در بخش پايين دستي است كه در سال هاي اخير يكي از عوامل افزايش قيمت به دليل ناكافي بودن توان توليد فرآورده  به ويژه بنزين در پالايشگاه هاي موجود جهان بود. سرمايه گذاري در بخش توليد فرآورده چه در آمريكا و چه در آسيا آينده مطمئني براي فرآورده هاي نفتي ايجاد كرده كه تأثير اين متغير را در بازار كاهش داده است.
چشم انداز پيش گفته شرايط باثباتي در بازار در اوايل سال جديد ميلادي ايجاد كرد و اين امر به كاهش قيمت نفت پس از چهار سال رشد پي درپي منجر شد. بر اساس گزارش  سازمان بين المللي انرژي، ميانگين قيمت نفت در سال 2006 نسبت به سال۲۰۰۵ به طور متوسط 8/0درصد كاهش يافت. اگرچه قيمت ها هنوز بالاست ولي به نظر مي رسد روند كاهش آن آغاز شده است. قيمت ها از سال 2001 به طور پيوسته افزايش يافت. رشد 40 درصدي قيمت ها در سال۲۰۰۵ بيشترين رشد بود.

گروه اقتصادي- كشورهاي اروپايي نسبت به اقدام روسيه در قطع صادرات نفت از طريق خاك بلاروس به اروپا اعتراض كردند و آن را نشانه عدم امكان اعتماد به روسيه به عنوان تامين كننده مطمئن انرژي دانستند. صدراعظم آلمان ضمن محكوم كردن اقدام بلاروس و روسيه در قطع صادرات نفت به اروپا، تاكيد كرد: قطع صادرات انرژي بدون مشورت كشورهاي اروپايي به هيچ وجه قابل قبول نخواهد بود. آنجلا مركل در ديدار با خوزه مانوئل باروسو رئيس كميسيون اروپا، تصريح كرد: اتفاقات اخير در روابط روسيه و كشورهاي همسايه آن، اعتماد كشورهاي اروپايي به مسكو براي تامين انرژي مورد نياز را از بين برده است.
وي افزود: بلاروس و روسيه بايد پيش از اقدام براي قطع صادرات نفت به اتحاديه اروپا، با كشورهاي اروپايي مشورت مي كردند. اين در حالي است كه مقام هاي لهستان و آلمان سعي دارند خود را در برابر قطع صادرات نفت روسيه بسيار خونسرد جلوه دهند ولي اخبار منتشر شده حاكي از گسترش ترس و نگراني در كشورهاي اروپايي نسبت به قطع احتمالي صادرات گاز و نفت مسكو به ساير كشورهاي اتحاديه اروپاست. آلمان از ابتداي سال 2007 ميلادي رياست دوره اي گروه هشت و اتحاديه اروپا را بر عهده دارد. در همين حال، اتحاديه اروپا اعلام كرد، مذاكرات خود را براي حل و فصل اختلافات روسيه و بلاروس بر سر قيمت نفت و گاز با مقام هاي اين دو كشور آغاز كرده است. به گزارش بي بي سي، اين در حالي است كه روسيه با متهم كردن بلاروس به سرقت نفت صادراتي اين كشور، صادرات نفت به اروپا از طريق مرزهاي اين كشور را به طور كلي متوقف كرده است.
اختلافات مسكو و مينسك بر سر قيمت نفت و گاز طي هفته هاي اخير به اوج خود رسيده است. روسيه تاكنون براي نفت صادراتي به اروپا از طريق بلاروس تعرفه پرداخت نمي كرده است ولي بلاروس در پاسخ به اقدام مسكو در افزايش قيمت گاز صادراتي، تعرفه 45 دلار به ازاي هر تن نفت صادراتي روسيه وضع كرده است.
در عين حال، رئيس جمهوري روسيه به مقام هاي اروپايي هشدار داد، در صورت ادامه بحران در روابط انرژي مسكو و مينسك، ميزان توليد و صادرات نفت روسيه به بازارهاي جهاني و اروپا كاهش خواهد يافت. به گزارش رويترز، ولاديمير پوتين گفت: اگر خط لوله انتقال نفت روسيه به اروپا از طريق مرزهاي بلاروس مجددا بازگشايي نشود، دولت روسيه در خصوص كاهش توليد و صادرات نفت خود تصميم گيري خواهد كرد. بلاروس به تلافي اقدام روسيه در افزايش قيمت گاز طبيعي صادراتي به اين كشور، ترانزيت نفت خام مسكو به اروپا از طريق خط لوله دروژبا را از دو روز پيش متوقف كرده است.
اين در حالي است كه اتحاديه اروپا خواستار ادامه مذاكرات روسيه و بلاروس براي حل مسالمت آميز اختلافات موجود شده است. هم اكنون صادرات نفت روسيه به لهستان و آلمان متوقف شده و در صورت ادامه شرايط موجود، صادرات نفت روسيه به چك، اسلوواكي و مجارستان نيز متوقف خواهد شد.