حسن جوهرچي و علي رام نورايي در نمايي از مجموعه جابرابن حيان
از ابتداي ايام محرم شاهد پخش سريال تلويزيوني جابرابن حيان بوديم. اين سريال به پيشنهاد شبكه الكوثر ساخته شده است، اما به تناسب نياز در اين ايام پخش اين سريال از شبكه 3 سيما آغاز شد. جابرابن حيان را جواد افشار كارگرداني كرده است؛ كسي كه در ايام ماه مبارك رمضان سريال روز رفتن را داشت. وي كار هنري را با تعزيه شروع كرده است و علاقه به تاريخ به خصوص تاريخ اسلام را از آن دوران دارد . نويسندگي سريال جابرابن حيان با ابراهيم علي برزي بود و تهيه كنندگي آن با حجت الاسلام محمدتقي انصاري. بعد از پايان يافتن نمايش اين سريال و همين طور تعاريف و انتقادهايي كه از اين سريال صورت گرفت و با توجه به احتمال پخش مجدد قسمت هايي از اين سريال، بي مناسبت نيست كه با گذشت پخش آن از فاصله دورتري به نكات قوت و ضعف آن بپردازيم.
مريم درستاني
ابراهيم علي برزي كه در زمينه ساخت سريال هاي مذهبي و تاريخي در شبكه الكوثر فعاليت داشته است تاكنون سريال سلمان فارسي ، حكايت هاي تاريخ و خورشيد هاي بي غروب را براي اين شبكه ساخته است. او درباره شكل گيري ابتدايي جابرابن حيان گفت: قرار بود سريالي درباره دوران امام صادق(ع) كه به عصر شكوفايي فرهنگ شيعه معروف است بسازيم اما چون آن دوره دانشمندان زيادي در محضر امام صادق(ع) شاگردي كرده بودند و آدم هاي برجسته اي بودند كه نپرداختن به آنها باعث لطمه به قصه مي شد، به همين خاطر به لحاظ سياسي و نظامي و اهميتي كه آن دوره داشت يعني از زمان سقوط حكومت امويان و روي كار آمدن حكومت عباسيان را مورد توجه قرار داديم و از كساني كه شاگرد امام صادق(ع) بودند مثل بصري، مفضل، زراره و جابرابن حيان و... استفاده كرديم. علي  برزي با توجه به شخصيت متفاوت جابرابن حيان در ميان ديگر شخصيت هاي علمي آن زمان گفت: شايد محمد جابرابن حيان را به اسم بشناسند، اما كمتر مي دانند كه او هم فقيه بوده، هم طبيب، هم ستاره شناس و هم اين كه در زمينه فقه و فلسفه نيز دستي داشته و همه او را به عنوان پدر علم شيمي مي شناسند. نويسنده سريال جابرابن حيان افزود: ما براي رسيدن به مستندات آن دوره از سه نفر محقق برجسته استفاده كرديم و به همراه يك كتاب 5 جلدي كه از درون آن داستاني درآمده با دستمايه كار داستاني كه آن را ديديد.
علي برزي در پاسخ به اين سؤال كه آيا براي ساخت يك اثر تاريخي و نويسندگي آن بايد آن قدر به تاريخ وفادار ماند كه بحث داستاني بودن آن را فراموش كرد؟ گفت: كار تاريخي و داستاني مجزا است و وقتي اين ها در كنار هم قرار بگيرند يا بايد داستان عقب نشيني كند يا تاريخ. به گفته نويسنده سريال مي توان، تلفيقي از اين دو را هم داشت اما چرا در جابرابن حيان تنها به تعريفي از تاريخ در آن زمان پرداخته مي شود؟نويسنده سريال درباره ديالوگ هاي نامتعارف سريال گفت: البته درباره ديالوگ هاي آن چيزي كه نوشته شده با آن چيزي كه به تصوير درآمده متفاوت است و كارگردان هنگام ضبط كار با اين توجيه كه آدم هاي منفي و مثبت سريال بايد ادبيات خاص خودشان را داشته باشند، ترجيح داده كه بعضي شخصيت ها كتابي و فاخر صحبت كنند و برخي ديگر به زبان عاميانه.
او در پاسخ به اين سؤال كه آيا فكر مي كنيد اين شيوه مي تواند جذابيت داشته باشد، گفت: به نظر من هم از ابتدا بايد همه شخصيت ها گويش يكساني داشته باشند يا به زبان تاريخي آن دوره و يا به زبان امروزي صحبت كنند و تنها تفاوت در ادبيات به كار رفته باشد. ابراهيم علي برزي در پايان گفته هايش با توجه به اين كه اين سريال قرار بوده براي شبكه جهاني الكوثر ساخته و پخش شود و نگرش آنها از ابتدا براي مخاطبان آن شبكه بوده، افزود: اگر قرار بود اين كار از ابتدا براي شبكه 3 ساخته شود ما شكل ديگري آن را مي نوشتيم و دوم اين كه مخاطبان شبكه الكوثر كساني هستند كه به لحاظ جنس، فرهنگ و زبان و ارزش ها تفاوت زيادي با ما دارند، آنها به اطلاعات زياد مطرح شده در يك سريال تاريخي و مسايل سنگين علمي و اكتشاف بيشتر بها مي دهند.
شايد ديالوگ ها يك دست نباشد
نظرات محمدتقي انصاري در مقام تهيه كننده سريال نيز خواندني است. او تاكنون سريال هاي اصحاب امام علي(ع) و سريال پدر كه درباره زندگي امام خميني ره است را تهيه كرده كه از شبكه يك سيما هم به نمايش درآمده است. او درباره شكل گيري اوليه اين سريال گفت: از سال 80 تحقيقات درباره اين سريال را آغاز كرديم، يك سال تحقيق انجام داديم و نزديك سه سال طول كشيد تا  فيلمنامه نوشته شد و 2 ماه بازنويسي آن توسط من، نويسنده و كارگردان انجام شد.او به حمايت و تعريف از فيلمنامه جابرابن حيان پرداخت و انتقادهاي مطرح شده درباره اين سريال را مردود دانست و گفت: آن چيزي كه بيشتر مورد انتقاد قرار گرفته درباره ديالوگ هاي كار بوده است. به دليل اين كه جابرابن حيان خراساني است، بيشتر شخصيت ها مشهدي صحبت مي كردند. اگر زبير كه يك راهزن بود با جابر يك جور صحبت مي كردند باورپذيري اش براي مخاطب مشكل مي شد. قبول دارم كه گاهي اين تفاوت ها از دست كارگردان دررفته است. حجت الاسلام انصاري در ادامه گفت: آيا آن زمان همه به شكل ادبي و فاخر صحبت مي كردند؟ اگر شما سريال مسافر ري و يا معصوميت از دست رفته را ببينيد اصطلاحات امروزي را مي بينيد. او درباره بودجه ساخت سريال گفت: ساخت اين سريال ده درصد از بودجه يك كار تاريخي بود. ما با اين بودجه شاهكار خلق كرده ايم از ديگر انتقادهايي كه به سريال جابرابن حيان وارد شده است خط اصلي داستان و پرداختن به داستان هاي فرعي سريال است. تهيه كننده سريال در اين باره گفت: شخصيت و زندگي جابرابن حيان روايت اصلي ما بود و از آنجايي كه قرار بود سريال داستاني- تاريخي بسازيم، از ابتدا تا انتهاي آن از منابع تاريخي استفاده كرديم. ولي براي آن كه حلقه هاي مختلف داستان به هم وصل شوند، داستان زبير را از چند كتاب وام گرفتيم و نخواستيم شخصيت قديس مآبانه اي براي جابرابن حيان متصور شويم. او انتقادات را فقط منحصر به گروه سازنده نمي داند؛ در اين باره او گفت: اگر سريال پروداكشن قوي ندارد مسئولين بايد پاسخگو باشند اما اگر از مستندات تاريخي استفاده شده در سريال ايراد گرفته شود، خوب ما حاضر به شنيدن آن هستيم. در هر حال به خاطر عدم پروداكشن قوي مثلاً براي اين كه از 500 نفر سياهي لشكر استفاده كنيم از 80 نفر استفاده كرديم و مجبور شديم صحنه را بسته بگيريم.
اگر كسي فرمول جديدي دارد رو كند!
جواد افشار به عنوان كارگردان سريال نيز در مقام دفاع از سريال پرداخت. او در ابتدا درباره كشش هاي دراماتيك سريال گفت: مي خواستيم در كنار پرداختن به مستندات تاريخي به كشش هاي دراماتيك هم توجه كنيم. داستان فرعي اين سريال مستند تاريخي ندارد. زلفا و زبير ابزاري بودند كه ما به شخصيت اصلي داستان اصلي مان بپردازيم و به شكل ساده و ملموس و صميمي وارد زندگي آدم هاي آن روز اين طبقه شويم. اين قصه كه قصه مكمل ما بود به بدنه اصلي ما گره خورده بود، به همين خاطر در طول داستان بايد تحول صورت مي گرفت تا كار درام جذاب تر شود.
ما به رويداد تاريخي پرداختيم و سعي كرديم وفاداري خود را به تاريخ حفظ كنيم. افشار در پاسخ به اين سؤال كه چرا خواستيد شخصيت ها به دو گونه ادبي و كوچه بازاري صحبت كنند گفت: اصلاً كجاي تاريخ سندي هست كه آدم ها آن زمان حتماً با بيان و لحن ادبي صحبت مي كردند؟! اين قراردادي است كه بعضي سازندگان كارهاي تاريخي رواج داده اند و مخاطب هم عادت كرده است اما اگر بخواهيم تحليل گرانه نگاه كنيم شخصيت ها و اقشار مختلف بايد همين شكلي باشند كه ما در سريال جابرابن  حيان عنوان كرديم. افشار در ادامه گفت: در كار مسافر ري خود داود ميرباقري هم مي گفت: آيا آدم بدها هم مثل آدم  خوب ها مثلاً حضرت علي(ع) صحبت مي كردند؟! خوب طبيعتاً اين طور نبوده. كارگردان جابرابن حيان نيز به روح اجرايي حاكم بر كار اعتقاد دارد و مي گويد: درست است يك جاهايي موفق بوديم و يك جاهايي اشتباه هم داشتيم اما اگر كسي در اجراي اين تفاوت موجود در لحن و بيان معادل ديگري براي كلمه هاي برو و برويد پيدا كرد به ما هم خبر بدهد. بهتر است كه اين تفاوت لحن و بيان را قائل شويم و اين عادت را بشكنيم. كارگردان جابرابن حيان در توضيح اين صحبت خود گفت: اگر كارگرداني بخواهد تفاوت ميان فرهنگ لمپنيسم و شخصيت هاي علمي را نشان دهد، چاره اي ندارد جز اين كه راهي كه ما رفتيم را برود مگر آن كه فرمول جديدي يافت شود.

گروه ادب و هنر - نمي شود انتظار داشت كه بدون اختصاص بودجه كافي بتوان به سريالي هاي جذاب و خوش پرداخت رسيد. آن هم وقتي كه قرار است اين سريال كاري تاريخي باشد كه مستلزم دقت و هزينه بيشتري هم هست. اگر حق با سازندگان جابربن حيان باشد كه مي گويند بودجه كافي در اختيار نداشته اند مي شود برخي از ضعف هاي سريال را به ديده اغماض نگاه كرد. از جمله حقارت صحنه هايي كه قرار بوده پرجمعيت و عظيم باشند. ولي نمي شود كاري را كه از همان نقطه اول يعني نگارش فيلمنامه تا صحنه پردازي، دكوپاژ و بازي ها دچار ضعف ها و مشكلات بنيادين است را به صرف در اختيار نداشتن بودجه كافي، ارج نهاد و ضعف هايش را ناديده گرفت.
آيا درست است متني در مورد يك شخصيت تاريخي مثل جابربن حيان چنان نوشته شود كه شيوه مضحك ديالوگ نويسي اش اسباب تفرج و تفريح مخاطبان را فراهم كند؟ آيا قرار است از اين پس سريال هاي تاريخي سيما هم با اهدافي مشابه با طنزهاي شبانه توليد شوند؟
تلويزيون با شبكه هاي متعدد و پرتعدادش نياز به برنامه و سريال هاي زيادي براي پركردن آنتن دارد. اما مي شود انتظار داشت كه وقتي قرار به توليد مجموعه اي تاريخي است، مديران سيما كمي بيشتر تأمل كنند. چه در انتخاب فيلمنامه و چه در مورد كارگردان و ساير عوامل. جابربن حيان چه به لحاظ محتوايي و چه از نظر ساختار تيمي از پر ايرادترين مجموعه هاي سيما است؛مجموعه اي كه اگر به فهرست عوامل فني اش هم نگاه كنيم كمتر با نام آشنايي مواجه مي شويم. مشخص نيست اگر بودجه كافي وجود نداشته چه اصراري بر توليد سريال جابربن حيان بوده است؟
اين كه گذشت ولي مي توان انتظار داشت كه در مورد كارهاي بعدي تاريخي، هم بودجه مناسب به چنين مجموعه هايي اختصاص داده شود، و هم آدم هاي متخصصي براي ساخت سريال انتخاب شوند.