پرالتهاب روز سه
مرداد 1332 كودتاي 28 تاريخي واقعه بر مروري
1332 بهارستان ميدان در مردم تظاهرات
اما مي‌رود ، شمار به ايران معاصر تاريخ مهم رويدادهاي از يكي مرداد ، كودتاي 28:اشاره
برقراري و ايران به شاه بازگشت و مصدق دكتر دولت براندازي به منجر كه ماجرا اين چگونگي
شد ، هنوز انگليس دولت حمايت‌هاي سايه در آمريكا متحده ايالات رهبري به نظامي‌استبدادي
مقالات تاريخي حادثه اين وقوع از قرن نيم به قريب گذشت با.است نشده روايت كاملي نحو به
بررسي به خاص زاويه‌اي از يك هر و است يافته انتشار باره اين در بي‌شماري وكتابهاي
اسناد نشر به آمريكااقدام خارجه امور وزارت نيز اخير سالهاي دراست پرداخته موضوع
كنار در است‌تا آن بر سعي نوشتار اين در.است مردادكرده كودتاي 28 به مربوط محرمانه
و بيگانگان به وابسته نيروهاي و داخلي عوامل نقش بررسي به گذشت كودتا جريان در آنچه شرح
ايران ملي نهضت شكست و مصدق دكتر دولت براندازي در آمريكا و انگلستان دولتهاي همكاري
.شود پرداخته
وانديشه فرهنگ گروه
كودتا از قبل سال دو
خروشان امواج برابر در (پهلوي محمدرضا) شاه (آوريل 1951 29) ارديبهشت 1330 نهم در
منصوب ايران نخست‌وزيري به را مصدق محمد دكتر و نديد تسليم جز چاره‌اي مطالبات‌مردم
:بود مواجه مساله‌اساسي دو با ايران نخست‌وزيري تصدي دوران طول در مصدق دكتر.كرد
مجلس به دربار از سياسي قدرت انتقال -1
كشور نفت صنعت بر ملي نظارت افزايش -2
وقايع و تحولات مجموعه در مهمي بسيار نقش راه اين در مصدق دكتر اقدامات و مساله دو اين
مقتدرانه تسلط دليل به زمان اين در انگلستان دولت.داشت از 1330 پس سالهاي در شده حادث
داراي ايران و انگليس نفت شركت سهام درصداز بودن 50 دارا و ايران نفتي منابع بر خويش
مداخله خارجي‌كشور و امورداخلي درجزيي‌ترين كه حدي تا بود شده زيادي بسيار قدرت
شرايطي چنين در.بود بهره‌مند نيز بي‌شائبه‌شاه حمايت‌هاي راه‌از اين در و مي‌كرد
اعمال ديگر طرف از و انگلستان سود به نفتي جديد موافقت‌نامه يك امضاي بر مبني خبري نشر
و مصدق توجه مورد مساله دو تا كرد ايجاد را موقعيتي شانزدهم مجلس انتخابات در شاه نفوذ
گسترده تظاهرات بروز باعث امر اين.گيرد قرار ديگر سياسي تحت‌الشعاع‌مسائل ايران ملت
به ملي جبهه نهايت در كه شد جامعه سطح در شاه وشخص موجود شرايط به اعتراض در مردمي
دكتر كه نكشيد طولي و شد تشكيل وانگليس شاه واستبدادي استعماري اهداف مقابله‌با منظور
را خود حملات ملي جبهه سال301329 در.شد تعيين آن رهبر عنوان به مصدق محمد
ماه اسفند در 29 كه طوري به بخشيد شدت نفت صنعت كردن ملي جهت در انگليس ودولت شاه عليه
سرعت به لايحه اين.شد شانزدهم مجلس تسليم مصدق دكتر توسط نفت صنعت شدن لايحه‌ملي
(1).يافت قانوني جنبه بعد زماني اندك و تصويبشد
روي‌دولت رودر را آنان و برانگيخت را خشم‌انگليسي‌ها ايران نفت صنعت شدن ملي طرح تصويب
را خود انگلستان كه جا آن از.شد آنها بين فزاينده‌اي درگيريهاي موجب و داد قرار مصدق
صنعت شدن ملي طرح پذيرش به حاضر مي‌دانست ، ايران و انگليس نفت شركت سهام درصد مالك 50
.نبود نفت
در را طرح سه مذكور طرح مقابل در ايستادگي و مصدق دولت با مقابله براي انگليس دولت
:است نوشتار اين در بحث مورد سوم‌موضوع طرح كه داد قرار خويش كار دستور
لاهه دادگاه طريق از نفت مساله سر بر انگليس دولت و ايران دولت بين اختلاف حل -1
دكتر تضعيف‌دولت منظور به منطقه در نظامي مانورهاي اجراي و ايران اقتصادي محاصره -2
مصدق
(2).مصدق بركناري‌دكتر و دولت براندازي و نظامي كودتاي اجراي -3
مساله سر بر وانگليس ايران اختلاف‌بين حل هيات مذاكرات مجموعه از انگلستان كه آن از پس
و مصدق بركناري طرح جدي طور به شد نااميد مصدق دولت با"استوكس ريچارد" سرپرستي به نفت
.داد قرار خود كار دستور در را او دولت براندازي
كودتا مقدمات
ايران ، اين نفتي منابع بر تسلط و خود اهداف رساندن ثمر به انگليس‌در دولت ناكامي از پس
در كودتا طرح مقدمات كشور داخل نفوذي‌در عوامل و آمريكا متحده ايالات همكاري با كشور
كه به‌طوري.كرد فراهم را ازقدرت مصدق خلع و ايران در ملي شكست‌نهضت منظور به ايران
در ايران وقايع نقل ضمن خود خاطرات كتاب در آمريكا وقت جمهور رئيس ژنرال‌آيزنهاور ،
نخست‌وزيرايران بركناري در پهلوي شاه محمدرضا تصميم از مصدق دكتر زمامداري آخر سالهاي
مصدق‌و دولت سرنگوني ايده شد گفته كه همانطور.است كرده ياد ضروري اقدام يك به‌عنوان
حمايت تا شد راه‌موفق اين در و شد انگلستان‌مطرح دولت سوي از بار كودتانخستين طرح
ايالات نقش ادامه در كه حدي تا كند جلب خويش سوي به نيز را آمريكا دولت تعيين‌كننده
، اين عقبه به‌عنوان هاله‌اي‌پنهان در انگلستان و وموثرترشد ملموس‌تر آمريكا متحده
ضد" كتاب روزولت‌در كرميت از نقل به.مي‌داد قرار خويش حمايت مورد و هدايت طرح‌را
در وي با انگلستان نفت شركت عوامل بود ، آمريكا عازم تهران كه‌از هنگامي در"كودتا
.گذاشته‌اند ميان در او با را مصدق دولت ساختن سرنگون وطرح گرفته‌اند تماس لندن
در كودتا طرح به مربوط مذاكرات منظورتعقيب به انگليسي هيات ژانويه 1952 اواخر در
كليات درباره آمريكا جاسوسي سازمان(سيا) بامعاون‌وقت و رفت آمريكا به ايران
ديگرفرستادگان فوريه 1953بار اوايل در.آورد عمل به نظر وتبادل عمليات‌گفت‌وگو طرح
ودرباره واشنگتن‌رفته به(سازمان‌جاسوسي‌انگلستان) سرويس واينتليجنس انگلستان دولت
فرمانده وتعيين (آژاكس عمليات) نام با ايران در انگليس و آمريكا مشترك عمليات طرح
دكتر سقوط از پس نخست‌وزيري به سرلشكرزاهدي انتخاب با همچنين و تصميم‌گيري‌شد عمليات
محول "سيا" عهده به آن اجراي فرماندهي‌و آژاكس ، طرح تصويب از پس(3).شد موافقت مصدق
نفوذي عوامل اما نمي‌گيرد صورت انگليسي‌ها سوي از فعاليتي ظاهرا پس اين از و گرديد
كودتا طرح كردن پياده براي را اصلي نقش محافل ديگر و بازار و ارتش ايران ، دربار در آنها
.گرفتند عهده به
و تبليغاتي ومقدورات توان بايد اول مرحله در.شد تدوين مرحله چهار شامل كودتا ، طرح
مجلس در تحصن به مصدق مخالف سران دوم مرحله درميشد گرفته به‌كار مصدق عليه سياسي
شاه موافقت سوم مرحله در.زنند دامن اوضاع آشفتگي بر ، اغتشاش ايجاد با و شوند تشويق
جلب پاياني مرحله در و شود جلب نخست‌وزير عنوان به زاهدي سرلشكر انتخاب و مصدق عزل براي
خيابان‌هاي سطح در شورش و ناامني ايجاد آن كنار در و ارتش در بالا رده افسران حمايت
(4).اوباش اراذل و اخلالگر گروه‌هاي توسط پايتخت
"سيا" ماموران از تعدادي و "بدامن" شبكه‌هاي و رشيديان برادران كمك با اقدامات اين انجام
.مي‌گرفت صورت تهران در
كودتا اجراي
هواداران ميان.بود شده متزلزل پيش از بيش مصدق موقعيت تير1332 و خرداد ماه‌هاي طي در
شاهد پايتخت و مي‌داد رخ درگيري‌هايي روزه همه تقريبا توده‌اي‌ها و مصدق مخالفان و
و موافقان ميان بي‌نتيجه‌اي جدل‌هاي و بحث صحنه ملي شوراي مجلس.بود مردمي تظاهرات
مقتول رئيس) طوسي افشار تيمسار قتل در بقايي نقش چون مسائلي سر بر مصدق دكتر مخالفين
بين منازعات اين ادامه با. بود شده مجلس جديد رئيس انتخاب و ارتش كنترل ،(شهرباني
متحصن مجلس در بقايي و حائري‌زاده طرفدار نمايندگان از تن چند مجلس ، در درگير گروه‌هاي
.شدند
او مخالف نمايندگان اما كند ، برگزار جديدي انتخابات گرفت تصميم مصدق مجلس شدن فلج با
رفراندوم برگزاري به تصميم مصدق لذا كردند مجلس رسيدن نصاب حد به از ممانعت به تهديد را
(5).شد مواجه شكست با رفراندوم در نفوذ اعمال دليل به نيز طرح اين كه گرفت
طرح اجراي براي ، زمينه‌مساعد مجلس از انسجام و وحدت و آرامش سلب و بي‌ثباتي ايجاد با
آمريكا ايالات‌متحده كار دستور در مرحله چهار در آژاكس پروژه و شد فراهم آژاكس عمليات
قرار طرح حمايت‌كننده و مبدع عنوان به انگلستان دولت و كودتا مجري و فرمانده عنوان به
آنچه جريان در را او تا شد داده ترتيب شاه با ملاقاتي اول قدم در منظور همين به.گرفت
در.شود جلب كودتا اجراي براي درهمكاري او حمايت و داده قرار افتد اتفاق است قرار كه
بود ، گرفته كار به مصدق قدرت خلع براي لحظه آن تا را بسياري ترفندهاي كه شاه موقع اين
و اضطراب و سردرگمي دچار آينده در خويش وضعيت به نسبت اميدو نا خود تصميم شدن عملي از
.بود شده منزوي و نگران فردي به تبديل
دولت براندازي براي آمريكا و انگلستان كوششهاي از اطلاع با تابستان1332 در شاه لذا
خويش موقعيت ثبات به بيشتري اميد او ، از واشنگتن و لندن پشتيباني از اطمينان و مصدق
همين به.نمي‌ديد خود در را مصدق عزل فرمان جرات‌صدور اين وجود با ليكن پيداكرد
داشت برنخواهند او حمايت از دست انگلستان و آمريكا اينكه از شاه ساختن مطمئن براي خاطر
از موقع آن در كه پهلوي اشرف ، شاه خواهر نفوذ از تا برآمد درصدد سيا جاسوسي سازمان
جلب را شاه اعتماد طريق اين از و نمايد استفاده داشت اقامت فرانسه در و شده خارج ايران
.شد تهران روانه شاه براي خاصي پيام با اشرف ، لذا نمايد
ملاقات مانع مصدق ولي آمده تهران به مرداد1332 سوم با برابر در25ژوئيه شاه خواهر
نرمن ژنرال و آمد عمل به شاه با ملاقات براي ديگري تلاش بعد هفته يك درست.شد شاه با او
ديدار به داشت عهده بر را ايران ژاندارمري فرماندهي سالهاي19481942 طي كه شوارتسكف
كرد توصيه روزولت به شوارتسكف لذا.نشد آژاكس طرح با همكاري به حاضر شاه رفت‌ولي شاه
پس.كردند فراهم را ديدار اين ترتيب رشيديان برادران كه كند ملاقات شاه با شخصا خود كه
مخصوص پيام يك طريق از شاه از انگلستان و آمريكا حمايت رسمي اعلام و ديدار اين از
كودتا اجراي در قدم اولين شكل بدين كند حمايت كودتا طرح از كه كرد قبول شاه راديويي
سرهنگ‌نعمت‌الله نطق با كودتا اجرايي عمليات مرداد1332 در26 آن طي و شد برداشته
خود ماموريت شروع از قبل نصيري سرهنگ.شد آغاز باغشاه پادگان و سعدآباد كاخ در نصيري
ودر كرد صادر را او كابينه وزيران از تن چند بازداشت دستور مصدق عزل فرمان ابلاغ و
نقاط و حساس مراكز اشغال همزمان طور به و خارج با تهران تلفني ارتباطات قطع دستور ادامه
اين ادامه در.درآمد اجرا به راديو مركز و جنگ وزارت ارتش ، ستاد جمله از پايتخت مهم
مصدق عزل فرمان شاهنشاهي گارد فرمانده نصيري سرهنگ مرداد1332 نيمه‌شب24 در فعاليتها
شده آگاه توطئه چگونگي از قبلا مصدق آنجايي‌كه از اما كرد تسليم وي به او منزل در را
زاهدي‌را سرلشگر دستگيري و كرد صادر را نصيري بازداشت حكم و دانست جعلي را فرمان بود ،
و شدند مستقر شهر مختلف نقاط در مصدق طرفدار نظامي نيروهاي.داد قرار خود كار دستور در
در آمريكا نظامي عمليات ترتيب بدين و پرداختند توطئه در همكاري به مظنونين بازداشت به
اطلاع بدون شكست اين از وحشت‌زده شاه و شد مواجه شكست با مصدق عزل هدف و مرداد 25
كودتا شكست و شاه فرار با.گريخت رم سپس و بغداد به و كرده ترك را كشور هراسان روزولت
عمليات سلسله برساند ثمر به و داده ترتيب را دومي كودتاي بتواند آنكه اميد به روزولت
را شرايط ماه مرداد تا28 از25 روز مدت3 ظرف طوري‌كه به داد ترتيب را پراكنده‌اي
.داد تغيير كودتاچيان سود به
رهبران مي‌شد تعيين ايران سياسي آينده كه سرنوشت‌ساز و پرالتهاب روز اين3 طول در
پيكر بر را نهايي ضربه آنكه جاي به و نشمرده مغتنم را آمده به‌دست فرصت سياسي احزاب
كشور آزادي خود همبستگي و اتحاد با و سازند وارد كودتا اوليه مرحله در شكست‌خورده دشمن
و مصدق دكتر كه شرايطي در درست.پرداختند يكديگر با كشمكش و نزاع به سازند فراهم را
حزب داشتند را جامعه بر حاكم ملتهب جو فرونشاندن و اوضاع كردن آرام درصدد او همكاران
و شكست‌خورده كودتاچيان سود به را شرايط سلطنت ضد و آشوبگرانه تظاهرات ايجاد با توده
.برد پيش آنها خواسته‌هاي جهت در
خويش نفع به اوضاع تغيير براي رامناسب آمده به‌وجود شرايط كودتا مجري عنوان به سيا
افرادي بود شده تهيه سازمان اين وسيله به كه جعلي مسافرتي جوازهاي از استفاده با و يافت
اصفهان و كرمانشاه شهرهاي به كودتا براي نظر مورد نظامي نيروهاي جمع‌آوري براي را
ولي شد تهران عازم زرهي ستون يك راس در بختيار تيمور سرهنگ ارتباط اين در كه فرستاد
(6).نشد همكاري به حاضر اصفهان سپاه فرمانده
تلاش سيا سازمان آن طي و گرفت صورت مهمتري اقدام نظامي نظر مورد نيروهاي جذب با همزمان
در گسترده تبليغاتي با و ويژه صورت به را زاهدي سرلشگر انتخاب و مصدق عزل تافرمان كرد
عزل فرمان پخش از پس.سازد ملتهب را كشور عمومي جو طريق اين از و كند شايع كشور سطح
ذكر به لازم) شد آغاز زاهدي از طرفداري به نظاميان حمايت جلب جهت در وسيع اقدامات مصدق
طور به زاهدي سرلشگر كشور از شاه فرار با مقارن و اول مرحله در كودتا شكست از پس كه است
اقدامات انجام از پس.(شد داده انتقال سيا طرف از نياوران منطقه در منزلي به مخفيانه
اجرا به كودتا دوم طرح تكميل در چهارم اقدام و شد خارج مخفيگاه از زاهدي سرلشگر مذكور
جمله كه‌از اخلالگر نيروهاي و اوباش و اراذل از متعددي دسته‌هاي اقدام اين طي.درآمد
اين.شدند گرفته خدمت به بود ، بي‌مخ شعبان به ملقب جعفري شعبان ;آن شاخص هاي چهره
روزنامه غارت و تخريب و دولتي ادارات به حمله با تا يافتند ماموريت سيا سوي از دسته‌ها
به از تا آورند به‌وجود را نگران‌كننده‌اي جو مردم ميان وحشت و ترس ايجاد و ملي هاي
.شود جلوگيري توده‌اي‌ها رسيدن قدرت
.شد منجر كودتا پيروزي و او زيان به عاقبت كه كرد اتخاذ تصميمي مصدق دكتر شرايطي چنين در
اين متعاقب.كرد موافقت تظاهركنندگان كردن پراكنده در آمريكا سفير درخواست با او
صف به مخالفين از بسياري و خواندند فرا خيابانها از را خود اعضاي توده ، حزب سران تصميم
لذا نداشت ، وجود زاهدي طرفداران با مقابله براي نيرويي ترتيب بدين.پيوستند پليس
گيلان‌شاه سرتيپ و كردند اشغال را راديو فرستنده ايستگاه زاهدي هوادار نظامي واحدهاي
اشغال را ارتش قرارگاههاي شاه طرفدار تظاهركنندگان همراهي به تانك ستون يك راس در
ديگر كه مصدق و بستند توپ به را او خانه و كرده حركت مصدق خانه سمت به آنها و كردند
در25 آژاكس شكست‌خورده كودتاي و كرد زاهدي تسليم را خود نبود كاري انجام به قادر
.شد مبدل پيروز كودتايي به يكباره به روز مدت3 ظرف مرداد
دادخواه عباس
:پانوشت‌ها
.غلامرضا نجاتي ، -ص 3019 همان -ص2017 مرداد1332 كودتاي28ج -مارك گازيوروسكي ، -1
همان -مرداد501332 كودتاي28.ج -مارك گازيوروسكي ، -ص40332 نفت صنعت شدن ملي جنبش
نفت صنعت شدن ملي جنبش.غلامرضا نجاتي ، -ص6033
|
