نام: مشاوره مدارس
محمد اميني
۱. شرح مختصر زندگي: چند دهه پيش در ايران به دنيا آمد. از همان اول هم، حال و روز خوشي نداشت. دقتي براي نگهداري و رشد آن نشد و هر روز تحليل رفت و نحيف تر و ضعيف تر شد. در تربيت نيروهاي مشاوره هم نيازهاي مدارس مد نظر قرار نگرفت و نيازها و بافت فرهنگي دانش آموزان ايراني به فراموشي سپرده شد، اگر چه اين مسأله موضوعي عمومي بوده و مشكل همه خدمات روانشناختي و مشاوره اي محسوب مي شود. افرادي را در دانشگاه ها تربيت مي كنيم با نام روانشناس و مشاور، اما به سنخيت آموزش ها با فرهنگ خودي كمتر توجه مي كنيم.
۲. فرزندان: مشاوره مدارس هم فرزند دارد و هم فرزند خوانده!  در مورد فرزندان -كه مدرك مشاوره و روانشناسي دارند- هم فرزند صالح دارد و هم فرزند ...! ظاهراً صرف داشتن مدرك مشاوره و روانشناسي براي اين امور كافي است و براي جايگاه حساسي مثل مدارس - البته اگر حساس بدانيم! - توجه به صلاحيت هاي فردي مشاوره اي ضرورتي ندارد. فرزند خوانده ها- كساني كه با انواع و اقسام مدارك غيرمرتبط عنوان مشاور دارند- هم كه جاي خود دارند. بعضي ها چه حرص هايي خوردند وقتي كه براي گزينش نيروي مشاوره نظام جديد هر كسي را از هر رشته ا ي جذب كردند و خوب طبيعتاً  كسي هم گوش نكرد و شد آنچه نمي بايد مي شد. گاه در مورد بعضي ها كه مدرك مرتبط هم دارند، جاي بحث داريم چه برسد به فرزندخوانده هايي كه غيرمرتبط اند!
۳. وضعيت فرزندان: از خود مشاوران مدارس هم درباره وضعيتشان سؤال كنيد نمي دانند كه چه حال و روزي دارند. آنها در برزخ زندگي مي كنند. يك روز مي  گويند با تربيتي ادغام مي شود، يك روز مي گويند به مقطع راهنمايي انتقال خواهند يافت و يك روز هم چيز ديگر مي گويند. در حال حاضر، اين فرزندان در مقطع متوسطه به سر مي برند، خوب معلوم است چرا. بالاخره مجموعه عملكرد نظام آموزش و پرورش نشان مي دهد كه عملاً متوسطه را مهم تر مي داند و هر چيزي را كه اسم گنده و دهن پركني دارد- مانند مشاوره -به اين مقطع اختصاص مي  دهند.
۴-ارث و ميراث: چون خيلي چيز خاصي از خود بر جاي نگذاشته، بنابراين خيالمان از بابت تقسيم ارث و ميراث بعد از موت راحت است!  اتاقي در مدارس متوسطه وجود دارد كه مهم نيست، از آن مي شود استفاده ديگري هم كرد: كلي پرونده هاي دانش آموزي كه معلوم نيست چه استفاده مؤثري، غير از هدايت تحصيلي دارد. در بعضي از مدارس ابتدايي و راهنمايي غيرانتفاعي هم كه فرد و مكاني براي مشاوره دارند، باز مسأله اي ايجاد نمي شود، چرا كه مشاوره به طور رسمي در ابتدايي و راهنمايي نيست. البته اين روبه موت بدهي هايي هم دارد. كساني كه با مدرك فوق ليسانس پست مشاوره دارند، همترازي به آنها تعلق نمي گيرد. زماني كه در قيد حيات بوده، مشكل خاصي از مشكلات مشاوره مدارس حل نشده است و از اين بابت مديون دانش آموزان است.
۵. گريه كنندگان احتمالي: بعيداست كه گريه كننده اي هم داشته باشد. فرزندانش چه اصلي و چه خوانده، دل خوشي نداشته اند كه بخواهند براي او ناراحت باشند. بعضي از مديران مدارس هم از مشاور و مشاوره خيلي تجربه خوبي نداشته اند. دانش آموزان كه ارتباط مستمر و موثري نداشته اند و خلاصه بقيه هم غير از معدودي، خيلي خاطره و تجربه خوبي نداشته اند، متوليان مشاوره مدارس و مسئولان مربوطه را هم باكي نيست،  اين نشد مي روند سراغ چيز ديگر، ديگر چرا غصه بخورند!  همين كه پرونده هاي مشاوره اي مدارس طراحي شود، فرم هاي شناسايي مشكلات دانش آموزان تكميل و ارسال شود، گاهي هم مجله اي و كتابي چاپ شود، بخشنامه و آيين نامه اي تنظيم و به مدارس فرستاده شود و آماري از فعاليت هاي گسترده مشاوره اي!  در مدارس تهيه گردد، كارهايي نيستند كه نشود نمونه هاي آنها را در جاهاي ديگر انجام داد.
۶. و خيلي گفته ها و ناگفته هاي ديگر باقي مي ماند، اما از ما گفتن، مي گوييم و پيش بيني مي كنيم كه روزي آموزش و پرورش به ضرورت محور قرار دادن فعاليتهاي راهنمايي و مشاوره در مدارس، آن هم نه فقط متوسطه بلكه در كليه مقاطع و به خصوص ابتدايي واقف خواهد شد. روزي آموزش و پرورش متوجه خواهد شد كه تنها تدريس چند نكته اعتقادي و اخلاقي در كتابهاي ديني، بردن دانش آموزان به اردو و بازديد، تربيت بدني و ورزش و ...، آن هم با اين همه ضعف در ارائه آنها، نيازهاي رواني و فرهنگي دانش آموزان را تأمين نمي كند. دانش آموز مانند هر انسان ديگري نياز به فلسفه زندگي دارد، بايد علت نيازش به دين را بداند، بايد رفتارهاي اجتماعي را بياموزد، بايد روشهاي حل مسأله و مشكل گشايي را فرا گيرد تا بتواند از پس مشكلات زندگي برآيد، بايد واقع گرايي و منطقي بودن را بياموزد و تجربه كند، بايد از ابهام و سردرگمي بيرون آيد، بايد در مورد مسائل جنسي هدايت شود و بهداشت جنسي را بياموزد و دهها و صدها بايد ديگر كه اگر به آنها توجه شود شادكامي در زندگي و كاهش تنش ها و استرس ها را به همراه خواهد داشت.
راهنمايي نياز ديروز، امروز، فردا و هميشه انسانها بوده و هست. مشاوره نياز خاص انسانهاي خاص است. براي پاسخگويي به مشكلات و نيازهاي دانش آموزان كودك، نوجوان و جوان دنبال چه مي گرديم؟ چرا يك روز محدوديت و روز ديگر مصونيت؟ يك روز سخت مي گيريم و روز ديگر مي گوييم سخت گيري نه، بايد نمونه هاي ضعيف شده آسيب ها را به فرد بدهيم تا او واكسينه شود. در مورد مسائل جنسي، موسيقي، مدل مو و لباس، علائق فرهنگي و همه چيز كوتاه آمده ايم تا مثلاً مصون سازي كنيم!  نه محدوديت نه مصونيت؛ هدايت و راهنمايي، چيزي كه مطمئن باشيد اگر درست انجام بگيرد همه آن را مي طلبند. هر انساني در هر مرحله از زندگي به نوعي از راهنمايي نياز دارد و ممكن است در زمانهايي هم به مشاوره نياز پيدا كند.
۷. و بياريم سبد
ببريم اين همه سرخ، اين همه سبز
...
بد نگوييم به مهتاب، اگر تب داريم
...
پرده را برداريم بگذاريم كه احساس هوايي بخورد.
(سهراب سپهري- هشت كتاب)

۷- تغيير وضعيت آگاهانه
اصولاً شما به يكي از دو طريق مي توانيد زندگي كنيد. يكي اين كه بگذاريد مغز شما به ترتيب سابق كار كند. بگذاريد هر تصوير، صدا، يا احساسي را كه خواست به صحنه ذهن تان بياورد و شما نيز به طور خودكار نسبت به آن عكس العمل نشان دهيد. راه ديگر آن است كه به اختيار و آگاهانه فعاليت هاي مغزي خود را اداره كنيد. مي توانيد حالات دلخواه در خود ايجاد كنيد. مي توانيد خيالات و خاطرات تلخ را ضعيف و بي اثر كنيد، مي توانيد آنها را طوري در نظر مجسم سازيد كه نتوانند بر شما مسلط شوند. طوري آنها را ناچيز و كوچك در نظر آوريد كه شما بر آنها مسلط باشيد.(۱)
شايد اين كار سخت به نظر برسد، اما آن قدر ها هم سخت نيست. احتمالاً شما هم اين تجربه را داشته ايد كه در خانواده و جمع دوستان به دليلي به شدت عصباني شده ايد ولي در يك لحظه كسي چيزي گفته و يا كاري كرده كه نتوانسته ايد جلوي خنده خود را بگيريد. در اين وضعيت چه حالتي به شما دست داده است؟ آيا باز هم عصباني ما نده ايد؟ نمونه هاي اين تجربه فراوان است. در روزي كه حوصله نداريد، شنيدن اتفاقي يك قطعه موسيقي زيبا، ديدن يك گل، يك تصوير و حتي يك رنگ، به يك باره همه چيز را تغيير داده و روحيه شما كاملاً دگركون شده است. حال حرف ما اين است كه چنين تغيير وضعيتي را مي توان آگاهانه و به اختيار انجام داد. باور نداريد تمرين كنيد. به هنگام خستگي، بي حوصلگي يا عصبانيت به كسي يا چيزي كه دوستش داريد فكر كنيد، يك گل زيبا را در ذهن خود مجسم سازيد، به خاطره اي خوش در زندگي تان بينديشيد. چه اتفاقي مي افتد؟ اين كار را مي توان سر جلسه كنكور هم انجام داد، البته براي چند لحظه يا دقيقه، تا مسير اضطراب عوض شود.
كليد هفتاد و نهم- با اداره آگاهانه و اختياري فعاليت هاي مغزي، مي توان بر اضطراب مسلط شد.
۸- بازگشت به حالت قبل از اضطراب
هر جا كه اضطراب شما را فرا گرفت، فوري سعي كنيد به حالت قبل از اضطراب بازگرديد. اگر مثلاً سئوال يا سئوال قبلي را خوب زده ايد و حالا به سئوالي رسيده ايد كه شما را نگران مي كند، به همان سئوالات قبلي برگرديد، به خودتان قوت قلب بدهيد و از روي سئوالي كه سخت بوده، فعلاً عبور كنيد تا بعد سر فرصت به آن بپردازيد.
كليد هشتادم- اگر مضطرب شديد سعي كنيد به حالت قبل از اضطراب بازگرديد تا بتوانيد اوضاع را به كنترل خود درآوريد.
۹- جسارت ورزي
بياييد آخرين حد اضطراب را تصور كنيم، واقعاً چه اتفاقي مي افتد. اين يكي از آموزه هاي روانشناسي براي افرادي است كه از مقابله با شرايط استرس زا هراس دارند. جسارت ورزي مي  تواند مانع اضطراب شود. گاهي بد نيست انسان اين جسارت را به خود بدهد كه حد نهايي يك موضوع استرس زا را براي خود پيش بيني و تصور نمايد. به كساني كه لكنت زبان دارند، توصيه مي شود كه به جاي مخفي كردن لكنت خود، سعي كنند هر چه بيشتر لكنت داشته باشند و به كساني كه اضطراب دارند توصيه مي شود به جاي كلنجار رفتن براي پس زدن اضطراب سعي كنند هر چه بيشتر در خود اضطراب به وجود آورند. مي گويند در بلا بودن به از بيم بلاست. اين بهتر است كه از ترس اضطراب بيشتر مضطرب شويم، يا آن را به وجود آوريم كه بلا از سرمان بگذرد!
كليد هشتادويكم- يك راه مقابله با اضطراب آن است كه به جاي تلاش براي كنترل، آن را تجربه كنيم، اين يعني جسارت ورزي.
۱۰- آموزش آرميدگي
شايد شما هم واژه ريلكس را شنيده باشيد. در آموزش ريلكس(آرميدگي) به فرد ياد داده مي شود تا ماهيچه هاي بدن خود را به آرامش كامل درآورد، بدين ترتيب كه ابتدا يك دسته از ماهيچه هاي بدن خود را به حال انقباض(جمع كردن، فشرده كردن) درآورد و بعد آنها را شل كند تا اين كه احساس شل شدن را در آن دسته عضلات احساس نمايد. بعد از فرد خواسته مي  شود تا اين تمرين انقباض- شل كردن- را با تمامي قسمت هاي بدن خود(مانند ماهيچه هاي بازوها، گردن، صورت، شانه ها، پاها و غيره) انجام دهد. هر چند اين تمرين ها ممكن است چند جلسه به طول انجامد، اما سرانجام فرد قادر خواهد بود كه در يكي دو دقيقه به حالت آرميدگي كامل درآيد.(۲)
حداقل استفاده ساده از آرميدگي اين است كه روي صندلي، وقتي خسته شديد يا اضطراب به شما دست داد، راحت بنشينيد، چند نفس عميق بكشيد و تعدادي از عضلاتي را كه لازم مي دانيد با فرمان خودتان سفت و شل كنيد.
مثال: دست چپت را مشت كن و به انقباض و فشاري كه احساس مي كني خوب توجه كن(۵ ثانيه مكث) حالا شل كن(۵ ثانيه مكث). و حال دست راست و به همين ترتيب پيشاني، شانه ها، پاها و...(۳)
كليد هشتاد و دوم- آموزش آرميدگي، روشي سريع براي بازگشت به حالت آرامش است.
۱۱- شناخت تأثيرات فردي اضطراب
هر فرد بايد بداند كه اضطراب چگونه علايم خود را در او نشان مي دهد. شناخت اين علايم مي تواند به كنترل آنها كمك كند. اضطراب با تأثيرات هورموني خود، بعد از شروع، دامنه بيشتري مي گيرد و در نهايت به اوج خود مي رسد. اگر كسي بر اين نكته آگاهي داشته باشد سعي مي كند كمي صبر نمايد تا دامنه اضطراب تمام شده و به تدريج به حالت آرامش باز گردد. اما اكثر افراد، از خود اضطراب هول و دستپاچه شده و اين باعث مي گردد اضطراب آنها دچار افت و خيز بيشتري  شود و طول بكشد.
كليد هشتاد و سوم- شناخت رفتار هاي نشان  دهنده اضطراب به كنترل آن كمك مي كند.
۱۲- تمرين اضطراب!
اضطراب را مي توان مانند درس ها و تست ها تمرين كرد.(۴) با اين سئوالات مي  توانيد چگونگي، ميزان و روشهاي كنترل اضطراب را تمرين و تجربه نماييد. آيا مي توانيد خود را مضطرب كنيد؟ آيا عوامل ايجاد كننده اضطراب را در مورد خودتان مي شناسيد؟ آيا مي توانيد اتفاقات اضطراب زاي احتمالي را در كنكور پيش بيني كنيد؟ آيا رفتارهاي نشان دهنده اضطراب را در مورد خودتان شناسايي كرده ايد؟ آيا راههايي براي مقابله با اضطراب پيش بيني كرده ايد؟ اگر اضطراب داريد يا فكر مي كنيد احتمال دارد در روز جلسه كنكور اضطراب به سراغتان بيايد حداقل ۳-۲ جلسه به تمرين اضطراب اختصاص دهيد.
كليد هشتاد و چهارم- براي مواجهه با اضطراب اگر مي توانيد تمرين اضطراب كنيد!
دو يادآوري بسيار مهم:
۱- براي كنترل اضطراب به هيچ وجه از چند روش با هم استفاده نكنيد. ببينيد در روشهاي ذكر شده كدام در مورد شما مناسب تر است. آنها را اولويت بندي كنيد و بر اساس اولويت بندي خودتان حداكثر از چند روش اول استفاده نماييد.
۲- هيچ وقت براي كنترل اضطراب يا رفع خستگي و خواب آلودگي، سرخود و بدون تجويز پزشك، سراغ داروها و مواد مسكن نرويد.
پي نوشت ها :
۱- به سوي كاميابي(۱۳۷۸)، آنتوني رابينز، ترجمه مجردزاده كرماني، فصل ۶، ص ۹۵.
۲ و ۳- تغيير رفتار و رفتار درماني(۱۳۷۳)، دكتر علي اكبر سيف، ص ۶۰-۲۵۸.
۴- برداشتي از كتاب راهنماي آموزش مهارت هاي زندگي، جلد دوم، دكتر محرم  آقازاده، انتشارات يونيسف.