اشاره؛ پس از وقايع ۱۱ سپتامبر، برخي دسته هاي مذهبي در آمريكا حملات شديداللحني را عليه اسلام انجام دادند. خاستگاه اين افراد عمدتاً بخش راست افراطي مذهبي مسيحي است كه اكنون رابطه عميقي را با جناح محافظه كار سياسي آمريكا موسوم به محافظه كاران جديد برقرار كرده اند.
همچنين پس از حملات يازدهم سپتامبر جهان اسلام با چالش مهمي به نام بنيادگرايي اسلامي روبه رو شد و بسياري از مسلمانان در برابر اين حملات واكنش منفي نشان دادند.
سيد حسين نصر، استاد دانشگاه جورج واشنگتن آمريكا از جمله مسلمانان متفكري است كه در آمريكا به دفاع از اسلام در برابر تهاجم افراطيون مسيحي انجيلي برخاسته است. مصاحبه اي كه از وي مي خوانيد پيش از حمله آمريكا به عراق با شبكه تلويزيون دولتي آمريكا موسوم به PBS انجام شده است.
دكتر نصر در اين گفت وگو در باب مسأله بنيادگرايي در اسلام، همزيستي اديان به عنوان مهمترين چالش فراروي اديان كنوني، مسأله اسلام و مدرنيته و عدم تعارض اسلام با دموكراسي و نيز پيامدهاي حمله آمريكا به عراق سخن به ميان آورده است.
* دو انديشه اساسي اسلام چيست؟
- اين را معمولاً شهادتين مي گويند، كه از نظر لغوي به معناي گواهي دادن است. مسلمان بودن مستلزم آن است كه شخص به دو حقيقت گواهي دهد: اول اين عبارت است «لااله الا الله»، يعني خدايي نيست جز الله (الوهيت عالي و God با حرف بزرگ G)، گواهي دادن به يكتايي خداوند و دوم «محمداً رسول الله» يعني؛ محمد پيامبر خداست. اين دو [شهادت] سنت اسلامي را براي مسلمانان تعريف مي كند، شهادت دادن به يكتايي خداوند و پذيرفتن پيامبر به عنوان پيغمبر اسلام.
* و هر كس مي تواند با پذيرش، اعلان و شهادت دادن نسبت به اين دو انديشه در حضور دو نفر ديگر مسلمان شود؟
- درست است. شايد در بين تمام اديان جهان، از نظر آييني گرويدن به اسلام آسانتر از بقيه باشد، چرا كه تنها بايد در برابر دو نفر مسلمان ديگر شهادت داد و اين دو جمله را تكرار كرد.
* همين.
- بله!
* شما در مورد انديشه وحدت زياد مي نويسيد؟
- اين واقعاً همان وحدت محوري اسلام است. اسلام خود را دين وحدت مي داند كه در عربي «توحيد» خوانده مي شود، اما توحيد دو معناي متفاوت دارد. اول تأكيد بر يكتايي خداوند. اسلام مثل يهوديت در مورد تأكيد بر يكتايي خداوند موضع كاملاً قاطعي دارد. عهد عتيق مي گويد: «بگو خداوند يكي است.»
دوم به معناي يكپارچه كردن است، اين مفهوم به معني وحدت در آفرينش، ارتباط بينابين و يكپارچگي است. اسلام مي كوشد بر يكپارچگي جامعه تأكيد كند، يكپارچگي روح ما در درون خودمان،رابطه دو جانبه با جامعه، با ساير انسانها حتي با ديگر مخلوقات خدا و جهان غيرانساني. اين انديشه كاربرد گسترده اي در بسياري از حيطه ها دارد.
* آيا از اين مي توان نتيجه گرفت كه دين با تمام بخش هاي زندگي ارتباط دارد، يعني حكومت، رفتار خصوصي، همه چيز؟
- درست است. براساس اسلام قلمرويي وجود ندارد كه اراده و قوانين خداوند در آن صدق نكند. مي توان گفت هيچ چيز از دايره آفرينش خارج نيست، به همان شكل كه از نظر الهيات مي گوييم خدا كل جهان را آفريد، نه فقط بخشي از آن را. اسلام اين امر را به اين معنا تفسير مي كند كه دين شخص بايد كل زندگي اش را در بر بگيرد. البته، اين دين به معناي محدود و معمولي نيست كه در برگيرنده آييني باشد كه شخصي در مسجد يا كليسا يا كنيسه انجام مي دهد. اصول دين بايد در مورد اصول اخلاقي، سياست، اقتصاد و حتي حيطه هاي دانش و هنر صدق كند، در مورد همه چيز.
* درباره اهميت قرآن بگوييد؟
- تشريح اين موضوع براي مخاطب غربي مستلزم توسل به دو واقعيت در روح غربي است كه وجه غالب مسيحي دارد. يكي البته انجيل و ديگري خود مسيح است. البته از يك نظر، قرآن كه در عربي به معناي «قرائت» است- مانند تورات يا عهد عتيق براي يهوديان و مانند كل انجيل (عهد عتيق و جديد)- متن مقدس است. همان طور كه مسيحيان و يهوديان انجيل را متن مقدس مي شمارند، مسلمانان [قرآن] را كلام خدا مي دانند.
مسلمانان انجيل را هم كلام خدا مي دانند چون قرآن تورات و اناجيل را به عنوان ديگر كتب وحي شده خدا ذكر مي كند. پس از يك نظر [قرآن] مانند عهد عتيق و جديد است. اما يك تفاوت عمده وجود دارد و آن اين كه اين دو متن [يهودي و مسيحي] در خلال مدتي طولاني جمع آوري شد. همچنين يهوديان راست كيش (ارتدوكس) آن را به زبان عبري مي خوانند و مسيحيان انجيل را به انگليسي كه زبان اصلي آن نيست. قرآن هنوز به زبان اصلي آن (عربي) نگه داري مي شود و اين كتاب در مدت كوتاه ۲۳ سال نازل شد. اين تنها تفاوت است.
نزد مسلمانان قرآن دقيقاً كلام خداست. اگر از خودمان بپرسيم: «كلام خدا در مسيحيت چيست؟» جواب مسيح است. پس از يك جهت قرآن در حيات ديني و معنوي اسلام با انجيل و مسيح مطابقت دارد.
* انديشه جالبي وجود دارد كه فكر مي كنم به خصوص اين روزها اهميت شاياني دارد، يعني انديشه امت ،اين مفهوم براي مسلمانان به چه معناست؟
- كلمه امت به معناي «جامعه» يا مجموعه اي متحد است. در قرآن، ابراهيم خود يك امت خوانده مي شود، چرا كه وي نماد كليت خانواده يكتاپرستي است. مسيحيان امت مسيح خوانده مي شوند. يهوديان امت موسي خوانده مي شوند و مسلمانان امت پيامبر اسلام.
شخصاً در مورد اسلام، امت به معناي تماميت جامعه اسلامي است كه با پيوندها و جاذبه به سوي يك دين واحد، يك وحي واحد به هم پيوسته است، پيوندهاي برادري و خواهري [پيوسته به هم] با پيروي از يك قانون الهي واحد و با يك رشته اصول اخلاقي و با بسياري موضوع هاي ديگر. پيوندي بسيار عميق و محكم وجود دارد كه اعضاي امت يا جامعه اسلامي را صرف نظر از جايي كه در آن زندگي مي كنند، به هم مي پيوندد.
پس از اولين قرن تاريخ اسلام، اسلام هرگز از نظر سياسي در يك واحد يگانه متحد نشد... اما اين انديشه كه امت متحد است و تمام اعضاي جامعه اسلامي متحد هستند؛ در طول تاريخ اسلامي نيرومند مانده است- صرف نظر از آنكه شخص كجا زندگي مي كند، صرف نظر از خاستگاه قومي شخص. چه عرب باشيد، چه مالزيايي، چيني يا فارس و[صرف نظر] از زباني كه شخص تكلم مي كند- اين امر پس از اين پيوند اوليه و بسيار اساسي در وهله دوم قرار دارد.
* اما مسلمانان گاه با يكديگر مي جنگند؟
- درست است. مي توان در دين آرماني بسيار نيرومند داشت اما همه از آن تبعيت نكنند. در مسيحيت دستگيري از بينوايان نقش مركزي دارد. در ميان مسيحيان افراد خير زيادي وجود دارند اما كسان زياد ديگري هستند كه خير نيستند، چرا كه حرص، جاه طلبي و پيوندهاي قومي و قبيله اي و ساير چيزها كاملاً از بين نرفته است. اسلام كوشيد عامل پيوند امت را جايگزين آنها كند و تا قدري هم موفق شد، اما نه كاملاً. مثلاً پيامبر با پيوندهاي قبيله اي مخالف بود. عربستان جامعه اي قبيله اي بود و تا حد زيادي وفاداري قبيله اي به وفاداري نسبت به امت تغيير كرد، اما نه صددرصد. در افغانستان مي توان هنوز قبايل را ديد. در ساير نقاط جهان اسلام پيوندهاي بسيار، بسيار نيرومندي بين برخي گروه هاي مردم وجود دارد. اما جنگهايي داشته ايم، همان طور كه غرب مسيحي داشته است.
* شما درباره تشريح دو معني متفاوت كلمه «جهاد» نوشته ايد.
- بله، اين عبارتي اساسي است كه بايد از نو تعريف شود و مفصل مورد بحث قرار گيرد، زيرا اين كلمه اكنون به كلمه اي شناخته شده در زبان انگليسي تبديل شده است و عملا هر نويسنده اي مي كوشد آن را در عنوان كتابش بگنجاند تا نسخه هاي بيشتري بفروشد. در نتيجه سوء تعبير بسيار زيادي از آن شده است.
مدتهاي طولاني و قرنهاي زيادي جهاد به «جنگ مقدس» ترجمه مي شد. اين غلط است. كلمه «جهاد» در عربي از ريشه كوشيدن مي آيد. اين لغت به معناي استفاده از تلاش شخص در راه خداست. در خلال قرنها جهاد دو معني پيدا كرد، همان طور كه در انگليسي Crusade دومعني دارد: يكي اقدام تاريخي پاپ كه در قرون وسطي دستور جنگ صليبي را در اروپا صادر كرد و ديگري كلمه روزمره و شناخته شده آن است، مانند عبارت Crusade (اقدام همه جانبه) ليندون جانسون؛ رئيس جمهوري براي مبارزه با فقر يا چيزي شبيه آن كه معمولاً در زبان انگليسي به كار مي بريم.
جهاد هم دو معني پيدا كرده است. يك معني كلي است، يعني هرآنچه با نيت خير در راه آن تلاش مي كنيد. مثلاً در برخي كشورها جهاد براي كمك به فقرا وجود دارد، جهاد براي بازسازي زاغه ها و اين قبيل چيزها. در اين معنا اين لغت دقيقاً مانند «Crusade» است كه در ذهن غربي در اصل جنگ مقدس بود، اما امروزه به معناي هرگونه كوشش است. اما معناي اصيل، معناي عميق تر آن است كه اكنون همواره به عنوان «جنگ مقدس» نادرست تفسير و ترجمه و بحث مي شود، تقريباً مانند جنگيدن با سايرين. اين به هيچ وجه درست نيست.
يك [نوع جهاد] دفاع كردن است، نه هجوم آوردن، بلكه دفاع از دين، كاشانه و مال وهنگامي كه كسي مورد حمله قرار مي گيرد. اين را جهاد بيروني مي گويند؛ جهاد اصغر. جهاد اكبر جهادي است در درون با همه گرايش هاي منفي كه واقعاً منشاء تمام اصطكاكهاي خارجي در جامعه است، مانند آزمندي، بدي، حسد، تمام رقابت هاي غيرضروري. آن نوع نبردي كه بايد در درون روح خود براي ايجاد آرامش در خودمان صورت دهيم و آن را جهاد اكبر مي خوانند.
هنگامي كه جامعه اسلامي تازه در شهر مدينه در شمال مكه امروز تأسيس شده بود، مكيان هنوز مسلمان نبودند. آنان كوشيدند به اهل مدينه حمله برند و جامعه اوليه اسلامي را نابود كنند. نبرد بدر اتفاق افتاد و در آن مسلمانان به رغم شمار بسيار كمتر خود پيروز شدند و توانستند از خود دفاع كنند. در نتيجه همه بسيار شادمان شدند. وقتي به شهر برمي گشتند، پيامبر به اطرافيان خود گفت: «شما از جهاد اصغر بازگشته ايد.» همه متعجب شدند. چه چيزي مي توانست بزرگتر از كسب اين پيروزي باشد كه جامعه اوليه اسلامي را حفظ مي كرد؟ آنها پرسيدند: «جهاد اكبر چيست؟» ايشان گفت: «جنگيدن با هواي دروني خود، با اميال بد در درون شخص.» بنابر اين انسانها بايد همواره در جهاد دروني براي بهبود خود باشند، براي غلبه بر ضعف ها و نقايص روح دروني شان.
* اين آموزه در مورد حمله به كشوري ديگر چه مي گويد؟ اگر مسلماني دست به حمله بزند- نه در مقام دفاع، بلكه تهاجم- آيا اين تخطي از تعاليم پيامبر است؟
- در تمام تاريخ اسلام، دولت ها به دولت هاي ديگر و سپاه ها به سپاه هاي ديگر حمله كرده اند (حتي در ميان جهان اسلام). اين كار به اسم جهاد رخ داد، چرا كه نماد بسيار مهمي در داخل جامعه اسلامي است مانند نبرد يك صد ساله كاتوليك ها و پروتستانها در اروپا. هر طرف از مشروعيت ديني به نفع خود استفاده مي كرد. اين امر اتفاق افتاده است اما از ديدگاه حقوق اسلامي، جهاد بايد فقط براي دفاع باشد.
در اسلام شيعي علماي اسلامي گفته اند كه جهاد بايد همواره براي دفاع باشد و هرگز از جهادي كه تهاجمي باشد، حمايت نكرده اند. در اسلام سني كه از نظر نظامي در بيشتر طول تاريخ اسلام بسيار نيرومندتر بود، گهگاهي حمله كشوري خاص به كشوري ديگر يا سپاهي ديگر به عنوان جهادي مشروع پذيرفته شده است. مبناي آن هم همان چيزي است كه اكنون در واشنگتن دي سي از آن سخن مي گويند يعني بهترين دفاع تهاجم خوب است. گاهي اين امر رخ داده است. اما از نظر فني اين امر برخلاف تعاليم پيامبر است.
* اگر صدام حسين بخواهد به كشوري ديگر حمله كند، آيا اين تخطي از قرآن است؟
- دقيقاً! چون برچه اساس مي خواهد جهاد كند؟ اگر به او حمله مي شد و از خود دفاع مي كرد، اين [تخطي] به حساب نمي آمد، اما اگر به كويت حمله مي كرد، هيچ مشروعيت ديني براي آن وجود نداشت. اگر مورد حمله قرار مي گرفت يا هر كشوري مورد حمله قرار مي گرفت، دفاع از خود مشروع است.
* اهميت عراق در جهان اسلام چيست؟
- عراق در بين النهرين باستان و پايتخت پارس باستان قرار دارد. اين كشور اهميت تاريخي بسيار زيادي دارد كه به چندين هزار سال پيش بازمي گردد، حتي پيش از ظهور اسلام. عراق يك مركز باستانشناختي عظيم است كه اذهان مسلمانان، در هر جايي كه باشند، بر آن وقوف دارند.
بغداد پايتخت خلافت عباسي بود، جايي كه هزار و يك شب رخ داد، جايي كه علم اسلامي شكوفا شد، جايي كه برخي از بزرگترين فلاسفه و انديشمندان و نويسندگان و ادبا، شعرا و دانشمندان در آن زيسته اند .اين شهر در خاطره تمدن اسلامي جايگاه بسيار مهمي دارد. مي توان گفت بغداد چيزي شبيه آكسفورد در ذهن افراد انگليسي زبان است كه به مدت ۷۰۰ سال كرسي دانش در انگليس بود.
و آنگاه افزون بر نقش تاريخي آن در كانون تمدن اسلامي در خلال قرن هاي بسيار (هرچند كه بخش اعظم آن در جريان تهاجم مغول از بين رفت)، بخشي از بغداد باقي ماند. بغداد همچنين تا به امروز يك مركز بسيار مهم ديني بوده است. از ديدگاه اسلام سني، اين شهر جايگاه دفن شماري از بزرگترين علماي صوفي است، به خصوص عبدالبدر گيلاني كه مزار آن هرسال زيارتگاه هزاران هزار زاير از سراسر جهان است.
از ديدگاه اسلام شيعي، اين شهر اهميت حتي بيشتري دارد، چرا كه امامان هفتم و نهم شيعه در كاظمين دفن شده اند. اينجا مكاني است كه زايرين هميشه مي آيند. شهر نجف در جنوب بغداد كه بارگاه امام علي(ع) در آنجاست، به غير از بيت المقدس و مكه و مدينه مهمترين مركز زيارت براي شيعيان است. پس از سه شهر مقدس اسلام، نجف چهارمين شهر مهم است. بغداد براي اسلام سني و شيعي داراي اهميت ديني مهمي است.
* اگر آمريكا بخواهد به عراق حمله كند- شايد همراه با متحدان و تأييد سازمان ملل و شايد هم نه- به نظر شما واكنش مسلمانان در سراسر جهان چيست؟
- اگر اتفاق نظر بين المللي پديد آيد از جمله ساير كشورهاي اسلامي (و مقصود من كشورهاي بزرگ اسلامي است، نه شيخ نشين هاي كوچكي كه وزن چنداني ندارند) كه عراق نظم بين المللي را برهم زده است يا اگر دليل اخلاقي يافت شود، در اين صورت اوضاع قدري فرق خواهد كرد.
اما حتي اگر وضع اين گونه باشد، فكر مي كنم تأثير منفي بزرگي ايجاد خواهد كرد. وقتي عراق به كويت حمله كرد، اين گونه نبود، چرا كه يك كشور اسلامي به كشور اسلامي ديگر حمله كرده بود و غرب به رهبري آمريكا با جانبداري از طرف ضعيف تر ضد طرف قويتر وارد عمل شد و اوضاع از نو تثبيت شد. اما اگر ببينيم كه فقط عراق در نظر گرفته شده است، به خصوص با ديدن وضع در ساير كشورها كه سلاح هاي كشتار جمعي دارند (نه فقط در غرب، بلكه اسرائيل، پاكستان، كره، هند ، چين و غيره و ذالك) اين كار براي مدت هاي طولاني تأثير بسيار بدي بر اذهان مسلمانان خواهد گذاشت و نبايد اين امر را دست كم گرفت.
ترجمه از: وحيدرضا نعيمي
ادامه دارد