بيش از هفتاد درصد وسعت ايران را مناطق خشك و نيمه خشك تشكيل مي دهد كه ميزان بارش در آن بين ۵۰ تا ۲۵۰ ميليمتر است. وجود ميليونها هكتار اراضي بياباني در ايران نتيجه تسلط عواملي از جمله:
۱- واقع شدن در كمربند بياباني دنيا.
۲- استقرار پرفشار جريان حاره اي بر بخش هاي وسيعي از كشور و در نتيجه فرونشيني گسترده و مداوم هوا در چندين ماه سال.
۳- امتداد محور شرقي - غربي البرز از يكسو و ارتفاعات زاگرس از سوي ديگر، همچون سدي مانع نفوذ رطوبت به فلات مركزي ايران گرديده است، مي باشد.
مجموعه عوامل مذكور سبب پيدايش و گسترش بيابان هايي شده است كه امروزه در نتيجه بهره برداري غيراصولي و بدون شناخت از توان هاي نواحي خشك و ضعف مديريت اراضي به همراه عدم وجود و كاربرد اقدامات حفاظتي و روش هاي احياء گسترش يافته اند.
بنابراين بيابان و بيابان زدايي در ايران را بايد عارضه اي به حساب آورد كه محيط زيست و حيات اقتصادي كشور ما را شديداً تحت تأثير قرار مي دهد كه در صورت ضعف مديريت اراضي و بهره برداري هاي غيراصولي و بدون شناخت از عرصه هاي طبيعي و عدم وجود اقدامات حفاظتي و اجراي روش هاي احياء و آباداني در اين مناطق شاهد تبديل اراضي مستعد و بارور به اراضي باير و غيربارور خواهيم بود. در رابطه با گسترش بيابان و يا به عبارت صحيح تر و دقيق تر بيابان زايي - همواره برداشت هايي اشتباه در اذهان وجود داشته است و آن اين است كه بياباني شدن لزوماً از مناطق بياباني آغاز و به اطراف توسعه مي يابد و اين در حالي است كه هر سرزمين داراي توان مشخصي است كه چنانچه بيش از حد از توان طبيعي آن، بهره برداري گردد، شاهد گسترش بيابان خواهيم بود.
بنابراين توسعه اين روند تنها متعلق به نواحي بياباني نيست و دوري و نزديكي از بيابان رابطه مستقيم و محض با بيابان زايي ندارد.
در اين ميان از آنجا كه نواحي خشك و نيمه خشك از توان طبيعي ضعيفي برخوردار هستند، در صورت بهره برداري غيراصولي و بدون شناخت صحيح از توانهاي طبيعي موجود و محدود چنين مناطقي شاهد تسريع پديده بيابان زايي در اين نواحي خواهيم بود.
عوامل بيشماري در بيابان زايي دخالت دارند كه به طور خلاصه عبارتند از: فرسايش خاك (كه تخريب پوشش گياهي يكي از عوامل اصلي آن است) ۲- كويرزايي
۳- چسبندگي و تراكم خاك توسط ماشين آلات و احشام.
عوامل ذكر شده در بالا در نتيجه دخالت مستقيم و يا غيرمستقيم انسان در - عرصه هاي طبيعي صورت مي پذيرد از جمله: دامداري - كشاورزي و تكنولوژي - (فعاليت هاي صنعتي).
با توجه به مطالب پيش گفته، ايران كشوري پهناور است با استعدادها و توانهاي بالقوه بسياري كه با درك و شناخت منطقي از توان و استعدادهاي هر ناحيه و به كارگيري مديريت هاي صحيح و كارآزموده، مي توان ضمن بهره برداري صحيح از منابع طبيعي موجود و شكوفايي اقتصاد كشور و رفع وابستگي كامل در بخش هاي مختلف، (كشاورزي، صنعتي و...) به توسعه اي پايدار دست يافت.
با توجه به وسعت و گستردگي مناطق خشك در ايران، با بكارگيري روش هاي علمي و عملي به راحتي مي توان در اين عرصه پهناور فعاليت هاي اقتصادي انجام داد، كه اين امر نه تنها سبب اشتغال نيروي كار موجود در خود مناطق مي گردد بلكه سبب جذب جمعيت جوياي كار از بخش هاي پرجمعيت و تمركز كشور نيز مي گردد.
در بين نواحي خشك كشور به عنوان مثال، شهرستان دامغان را انتخاب نموده و به بررسي مسائل اين بخش از ايران كه با توجه به حاكميت شرايط خشكي - فعاليت هاي كشاورزي به نحو مطلوب در آن صورت مي گيرد، مي پردازيم.
شهرستان دامغان در استان سمنان قرار دارد، و با ارتفاع ۱۱۳۰ متر از سطح دريا، در جنوب رشته كوههاي البرز شرقي واقع است. ارتفاع اين ناحيه از شمال به جنوب به تدريج كاسته مي شود و بالاخره به دشت كوير منتهي مي گردد.
ناحيه موردنظر همچون مناطق خشك و نيمه خشك ديگر ايران تحت تأثير ويژگيهاي مربوط به اين مناطق و بنابراين به طور مستقيم تحت تأثير جريان هاي هواي دشت كوير قرار دارد. و داراي آب و هواي گرم و خشك در تابستان و سرد و خشك در زمستان است و قسمت جنوب ناحيه نيز داراي آب و هواي كاملاً بياباني مي باشد.
در ناحيه موردنظر به دليل كمبود منابع آب كه خودناشي از كمبود و نوسان ريز شهاي جوي سالانه و عدم آگاهي مردم در استفاده صحيح و بهينه از منابع آب موجود مي باشد، سبب گرديده است، تا بيشترين آب مصرفي در اين ناحيه از منابع زيرزميني تأمين گردد و اين امر سبب بهره برداري و حفر چاه هاي عميق متعددي شده است كه در نهايت ادامه اين روند سبب تهي شدن سفره هاي آب شيرين و پيشروي آب شور كوير خواهد شد. واقع شدن در حاشيه كوير و بارش اندك، كشت محصولات كشاورزي را با دشواري هايي مواجه ساخته است، اما با تمام موانع طبيعي موجود، مردم سختكوش و زحمتكش اين ناحيه از گذشته دور تا به امروز خود را با طبيعت سازگار كرده و به كشت محصولات مختلفي اهتمام ورزيده اند. در اين ميان دومحصول زردآلو و بخصوص پسته از محصولات باغي و پراهميت اين ناحيه به شمار مي رود. درخت مقاوم و شور پسند پسته، چنانچه به صورتي اصولي كشت و بهره برداري گردد، قادر به توليد محصول فراواني است و همچنانكه مي دانيم از جمله اقلام صادراتي ايران است كه در صورت حمايت دولت و صدور آن از قيمت بسيار مناسبي برخوردار است.
اما متأسفانه پايين بودن سطح آموزش روستاييان در فراگيري مهارتهاي جديد براي توليد بيشتر محصول و استفاده بهينه از منابع آب موجود سبب گرديده است كه اين محصول ذيقيمت بازدهي اي را كه از آن متصور است نداشته باشد. از جمله مسائل و مشكلات جدي ناحيه موردنظر، كمبود آب بوده است كه خوشبختانه در سالهاي اخير گام هاي مثبتي با تغذيه آبهاي زيرزميني از طريق ايجاد  آبخوان، در مسير سيلابها در شمال ناحيه موردنظر، برداشته شده است، كه اين امر (به گواه نگارنده) سبب تغذيه بسيار مناسب سفره هاي آب زيرزميني نسبت به سالهاي گذشته گرديده است. اما آنچه قابل ذكر است اين كه ضمن تغذيه سفره هاي زيرزميني، جهت جلوگيري از پيشروي بيابان و بهبود شرايط اقتصادي مردم ناحيه نكات زير پيشنهاد مي گردد:
۱- به عنوان اولين گام در تمام مناطق خشك كشور در جهت جلوگيري از به هدر رفتن سيلاب هاي فصلي و ورود آن به كوير و خارج شدن آن از دسترس، احداث آبخوان در مسير سيلاب ها پيشنهاد مي شود. (در ناحيه موردنظر چند سالي است كه اين اقدام صورت پذيرفته است).
۲- انتقال آب از كوهپايه ها ونواحي شمال ناحيه (از محل حفر چاه) به روستاها و اراضي كشاورزي توسط كانالهاي سيماني و بعضاً كانالهاي سرپوشيده كه در اولويت قرار دارد، و اين امر سبب سرعت بيشتر جريان آب و در نتيجه كاهش تبخير و عدم نفوذ آب در زمين مي گردد.
۳- اعمال شيوه هاي نوين آبياري مانند: قطره اي (بخصوص در باغات جديد).
۴- اعطاي وام و نصب رايگان سيستم هاي آبياري
۵- كشت انوع پربازده محصول (حتي كشت درختان مرغوب و پرمحصول پسته نسبت به نوع بومي)
۶- كشيدن ديوار و يا حصارهاي طبيعي به دور باغات و اراضي كشاورزي به منظور جلوگيري از وزش باد گرم و خشك بيابان و در نتيجه تبخير آب و خشكي خاك.
۷- ممانعت از چراي بي رويه دام بخصوص در جنوب ناحيه به دليل عدم رشد گياه و فقر خاك كه سبب حركت شن هاي روان و پيشروي بيابان مي گردد.
۸- دادن آموزش و شناخت به كشاورزان و دامداران در ارتباط با چگونگي استفاده از منابع محدود آب، مراتع و پوشش هاي گياهي فقير نواحي خشك.
كشور پهناور ما ايران داراي استعداد و توانهاي بالقوه و ناشناخته در بسياري زمينه ها مي باشد كه در صورت شناخت صحيح توانهاي موجود و با مديريت هاي آشنا به عرصه هاي طبيعي مي توان با جلوگيري از تمركز جمعيت در بخش هاي كوچكي از خاك و اسكان جمعيت بر اساس توان محيط و بهره برداري اصولي و بدون تخريب و نابودي محيط زيست، شاهد رشد و شكوفايي اقتصاد كشور دستيابي به توسعه اي منطقي و پايدار در زمينه هاي مختلف باشيم.
پروانه حاجي اشرفي
كارشناس ارشد جغرافياي طبيعي

كساني كه به قصد گردش يا كوهنوردي به دره هاي شمالي تهران مانند: دربند، گلابدره، اوسون، دركه و... روي مي آورند، در روزهاي تعطيل به ويژه جمعه ها، صداي شليك تفنگ هاي بادي، روحشان را آزرده مي كند. آنهايي كه با تفنگ به اين دره ها مي آيند، پرندگاني را كه هنوز در اين مكان هاي نسبتاً دنج و دور از دسترسي دست اندركاران ساخت و سازهاي عنان گسيخته، مآوا گزيده و ادامه حيات مي دهند هدف مي گيرند. اين مسئله قبل از  آنكه ناشي از اختلالات رفتاري آدم ها باشد، يك مشكل فرهنگي و كمبود و حتي نبود آگاهي نسبت به ارزش زندگي در جهان ماست. اين پندار به غلط در ما جا افتاده است كه حق داريم براي ارضاء تمايلات گاه بيمارگونه خود زندگي را از ديگر مخلوقات خدا بگيريم. اينكه اشاره كردم مشكل فرهنگي از آن روست كه وسايل ارتباط جمعي ما، به ويژه صدا و سيما به عنوان رسانه ملي، كمتر در اين زمينه فعاليت مي كنند. چه ايرادي دارد در لابلاي اعلانات بازرگاني، يك پيام كوتاه زيست محيطي هم گنجانده شود و در آن پيام ها، مردم به حفظ زندگي حيوانات و پرندگان در عرصه هاي طبيعي تشويق شوند و از ويران كردن آشيانه آنها و كشتن شان اجتناب ورزند.
مسلماً با اين كار فرهنگي بخصوص هنگام پخش مجموعه هاي تلويزيوني پربيننده ما كمتر شاهد دست اندازي هاي ناخواسته به حيات وحش خواهيم بود.
واقعيت اين است كه براي مراقبت از معدود مكان هاي طبيعي باقيمانده در شهر تهران نياز به آگاهي جمعي و عزم ملي داريم، مشكلات كلان شهر تهران به ويژه آلودگي هوا و نياز جمعيت اين شهر به هواي پاكيزه چنان درخور اهميت است كه مسئولان شهري هم خود را صرف مراقبت از مناطق طبيعي واقع در كوه دره هاي شمال تهران كنند. آموزش عمومي براي حفظ درختان، حيوانات و پرندگاني كه در اين مكان ها زندگي مي كنند، مي تواند بخشي از اين برنامه ها باشد. چنين كاري با ياري گرفتن از تشكل هاي هوادار حفظ محيط زيست كه اغلب توسط جوانان و نوجوانان شكل گرفته اند، بيشتر ممكن خواهد بود. نسل جوان ما اگر بداند كه زندگي و حيات ما در گرو حفظ زندگي طبيعت و ديگر موجودات زنده است، خود مراقبت از اين مواهب را برعهده مي گيرد. بهارزاد