حسن سيد عرب
نزد حكيمان مسلمان، تفسير اعمال عبادي مسبوق به درك حكمت عبادت است. توحيد حكمت اسلامي، منافات با هر گونه شرك دارد و نيل به چنين مقامي در سير كمال آدمي، نيازمند اصل قابل توجهي است كه آن را عبادت ناميده  اند.
نخستين شرط عملي كه تعالي نظر نيز به آن بازمي گردد، پرهيزكاري يا تقواست. به نظر حكيمان مسلمان ،طهارت دروني زمينه اصلي عبادت را فراهم مي كند و در حقيقت مدخل آدمي به باطن دنياست. در واقع با نظر به اين باطن است كه سير صعودي به مراتب متعالي تر از دنيا آغاز مي گردد. حكمت عبادت در فلسفه اسلامي، غايت آفرينش انسان دانسته شده و ظاهر اين حكمت در آداب و اعمال آن خلاصه مي شود. همچنين درك باطن اعمال عبادي، تأثير بسزايي در شيوه انجام آنها و حتي قبول آنها در درگاه الهي دارد. به تعبير آيه سي و هفتم سوره حج، تنها تقواي ناشي از قرباني به خداوند مي رسد نه گوشت و پوست قرباني.
بنابراين در نخستين نظر به تفسير حكيمان مسلمان از عبادات، اصل فهم و ادراك حكمت باطني عبادات، شرط اساسي آنها محسوب مي شود. بدين گونه كه تا آدمي بر اساس عشق و محبت به عبادت حق روي نياورد، عبادت او چندان نتيجه معنوي نخواهد داشت. به طور مثال نماز و روزه آدمي، آنگاه موجب معراج وي خواهد شد كه مومن، ضمن اداي ظاهر آن، به ادراك باطني آن نيز نايل گرديده باشد. عشق به باطن عبادات، مرتبه متعالي تري از ظاهر عبادات است و از اين روست كه اعمال عبادي انسان مقدمات قرب وي را فراهم مي كند. اين قرب نه تنها در مرحله عمل بلكه در عالم نظر نيز كمال مؤمن را با خود به همراه دارد. بدين معنا كه اگر انديشه و تفكر آدمي راه به يقين مي جويد، قرآن كريم نيل به اين تعيين را از راه عبادت مي داند: «واعبدربك حتي اتيك اليقين» (سوره حجر، آيه ۳).
با اين همه، در حكمت اسلامي و نزد فيلسوفان مسلمان، عبادت تنها اداي اعمال و آداب و اوراد و اذكار خاصي نيست، بلكه اين امر از جنبه هاي ظاهر آن محسوب مي شود و عشق به آنها مرحله مقدماتي است كه ضرورتاً موجبات بهتر انجام شدن اعمال را توأم با معرفت فراهم مي كند. در اين مقام ،مؤمن خداوند را تنها به حسب الوهيت و ربوبيت او عبادت مي كند نه براي نيل به امور دنيوي و حتي اخروي.
حكمت روزه يا صوم
يكي از مهمترين اعمال عبادي كه در فلسفه اسلامي در بحث هاي مربوط به تزكيه نفس طالب حكمت توحيدي مطرح شده، روزه يا صوم است. حكيمان مسلمان، بر حسب ظاهر، مخاطبان خود را به قدر تأمين حيات جسماني، ترغيب به بهره از طعام دنيا كرده اند و اموري را كه با اين اصل منافات دارد به شدت نقد و رد كرده اند. به نظر آنها، پرخوري از آفات توقف نفس و موجب حبس وي در سراي طبيعت است. حكمت در عقل سالم پديدار مي گردد و يكي از اصلي ترين فروض اين سخن، سلامتي جسم است. در سلوك معنوي حكيمان مسلمان، توجه بيش از حد به شكم موجب سنگين شدن روح و افسردگي آن دانسته شده و عكس   آن، نيز، روح را به اعتدال و معنويت نايل مي كند. اين سلامتي ظاهري و باطني ظهور مقدمات حقيقت روزه را در آدمي فراهم مي كند؛ يعني روزه، ضمن جلوگيري از اشتغال بدن به دفع هضم طعام، موجب سبكي روح نيز مي گردد در حقيقت اين معنا متجلي مي گردد كه خواب روزه دار نيز عبادت است، زيرا در عدم اشتغال جسم و روح به غذاست كه روح يا نفس آدمي قادر به كشف حقايق خواهد شد.
در واقع آنچه در رهن عبادت مي ماند، جان مؤمن است و اگر اين حقيقت تحقق نيابد، اعمال ظاهري،  قادر به رشد معنوي آدمي نخواهند شد. با ادراك باطن روزه، آدمي قادر خواهد شد كه جنبه هاي مجازي امور دنيا را هم به يك سوي بگذارد. بدين صورت كه نفس ناطقه، تنها با اعراض از اشتغال هاي تعلق آميز دنيا قادر است كه مجازي بودن آن را به معناي لهو ولعب، ادراك كند و از اين رو چنين ادراكي اشتياق درك حقايق عالم را در او زنده مي كند و با نظر كردن از آن سوي به تعلقات دنيوي، مجاز آنها هويدا مي گردد.
بر اساس ادعيه معتبر، در منابع روايي، دعاي سحر، حاصل اشتياق نفس  آدمي به جمال مطلق است و اين اشتياق، تنها در حالت روزه ، طلب درك جمال كل يا كل جمال نصيب آدمي مي گردد.
تأويل و تفسير روزه در آراء حكيمان مسلمان
حكيمان مسلمان روزه را داراي ظاهر و باطني مخصوص به خود مي دانند. ظاهر آن اعراض و امساك از نوشيدني ها و انواع طعام است. باطن آن، اعراض از هر نوع تعلق غير توحيدي است. كمال باطني روزه، اشتياق مومن به مقام توحيد حق تعالي است كه طلب و تعلق ، جز به اين مقام، مانع وصول آدمي به حقيقت روزه خواهد شد. اعراض از چرب و شيرين در ماه صيام، گونه اي دلالت به روزه عوام مي كند كه اين نوع روزه، لبيك به دعوت عام حق تعالي براي روزه است. اما نفوس كامل، روزه خواص خواهند داشت. روزه خواص عبارت است از اين كه آدمي به نفس خويش، اعراض از منكرات و هر آنچه با فرامين الهي منافات دارد، بياموزد.
تنها در ماه مبارك است كه بيشترين تعالي نفوس براي نيل به مقام قدس توحيد، شكل مي گيرد. زيرا بنابر حديث قدسي: «الصوم لي وانا اجزي به» نفس آدمي با درك مقام حقيقي روزه، ربط معنوي خود به حق تعالي را شهود مي كند و در اين مقام با قبولي روزه، قبولي ذات خود در درگاه الهي را نيز شهود خواهد كرد. بنابر آنچه در قرآن كريم به مفتاح غيب از آن نام برده شده يكي از معاني آن مفتاح، به روزه، قابل تاويل است زيرا روزه مفتاح شهود نفس و حضور وي در آستان مقدس حق است.
تمايلات اشراقي و عرفاني حكيم بزرگ عالم اسلام، شيخ الرئيس ابن سينا اگرچه به صورت مشهور، در نمط هاي پاياني اشارات و تنبيهات آمده است اما رسايل وي مملو از بحث درباره حكمت عبادات و نظر فلسفي به آنهاست كه گزارش دقيق از آنها در اين مختصر نمي گنجد. ابن سينا در برخي از اين رسايل كه اختصاص به اوراد و اذكار شرعي دارد، معتقد است كه تمام قواي حيواني و نباتي آدمي به منزله خادم انسان براي به جاي آوردن عبادت حق است. او خصوصاً نماز را مصداق بارزترين نوع عبادت الهي مي داند. او مي گويد ادراك حقايق عبادات داراي وجه مشتركي است كه اين وجه در تكميل نفس ناطقه خلاصه مي شود. اصلي ترين عبادات كه روزه نيز جزو آنهاست به نظر ابن سينا در تسريع نفس ناطقه در وصول به كمال توحيد، مؤثر است. از اين رو در عرفان ابن سينا اين خصوصيت كه ادراك اسرار باطني عبادات مبتني بر تامل و تفكر است و نخستين مرحله ارتقاء نفس محسوب مي شود تأكيد شده است.(۱)
ابو حامد محمد غزالي در احياء العلوم كه يكي از مهمترين كتاب هاي اوست درباره روزه و اسرار آن سخن گفته است. به نظر او روزه ربع ايمان است زيرا پيامبر (ص) فرموده «الصوم نصف الصبر» يا «الصوم نصف الايمان» غزالي معتقد است كه يكي از حقايق روزه، بازداشتن و ناكردن است. او مي گويد: در ميان طاعات و عبادت هاي حق، تنها روزه است كه پوشيده است و خلق از آن آگاهي ندارند و صوم شخص روزه دار را نمي بينند. از اين رو غزالي، روزه را از مصاديق عبادت هاي باطني فرض كرده است. به نظر غزالي، روزه عموم نگاهداشت شكم و فرج است از قضاي شهوت و روزه خصوص، نگاهداشت چشم و گوش و جوارح از عمل منافات با اخلاق الهي و عرف عوام است كه او آن را «بزه» ناميده است. او روزه خصوص خصوص را، نگاهداشت دل مي داند از اين كه به همت هاي فرومايه و انديشه هاي دنيا نظر كند. او اين روزه را روزه صالحان مي داند. غزالي در احياء علوم الدين بيش از ديگر عبادات به جنبه هاي باطني و معرفتي روزه پرداخته است. (۲)
حكمت اشراق سهروردي در واقع تقريب ميان عرفان و فلسفه است و اساس آن بر «تأله» مبتني شده است. تأله در حكمت سهروردي تنها به تأمل و تفكر باز نمي گردد بلكه او در طرح اين انديشه نظر به استخبار از غيب بر اساس عمل و نظر دارد. حكيم متأله، در انديشه سهروردي در عبادت و تفكر، كامل مكمل است. نور است و نورانيت مي بخشد. او در بيشتر رسايل و مصنفات خود مخاطب را براي نيل به مقام كسب فيضان اشراقي حق به ذكر و عبادت، خصوصاً به روزه تأكيد كرده است. ظاهراً وي در ارتقاء طالب حكمت اشراق به مقام قرب نوران نوار به صيامي طالب علمان جوان، تأكيد مي كند. اغلب توصيه هاي وي اگرچه گاهي به رعايت جوع باز مي گردد اما اصل گرسنگي در جوع و صيام براي او، مفتاح كشف اشراق محسوب مي شود، به گونه اي كه در شرح حال نسبتاً مبسوط وي كه توسط شهرزوري گزارش شده، خود وي به اين اصل پايبند و معتقد بوده و اغلب اوقات را به گرسنگي مي گذرانده است.(۳)
پانوشت ها:
۱- ابن سينا، رسايل، افست ۷ بيدار، ص ۲۹۸-۳۲۱.
۲- نگاه كنيد به: احياء علوم الدين، بيروت، دارالهادي، ۱۴۱۲ ق، ج ۱، ص ۳۴۳- ۳۵۳.
۳- براي اطلاع از برخي دستورالعمل هاي سلوكي سهروردي به مخاطبان اشراقي خود، نگاه كنيد به مجله دوم مصنفات سهروردي، حكمه الاشراق، ج ۲، ص ۲۵۷ به بعد.

تهيه و تنظيم از: وحيدرضا نعيمي
1-http://www. ramadhan.org/
اين سايت به جنبه هاي مختلف ماه رمضان پرداخته است. در عين حال، اخبار مهم جهان اسلام، تفسير قرآن و ساير مسايل اسلامي از جمله ويژگي هاي اين سايت است.
2-http://www. submission.org/YES/childs 2 .html
اين سايت مخصوص مطالب مربوط به ماه رمضان براي كودكان است. اشعار ماه رمضان، كاردستي هاي ماه رمضان، نقاشي هاي ماه رمضان و كلاس درس قرآن براي سنين مختلف بچه ها از ويژگي هاي اصلي سايت است.
3-http://www. islamicity.com/ramadan/
بخش رمضان در سايت گسترده شهر اسلامي شامل قسمت هايي نظير فرهنگ و آداب ماه رمضان در كشورهاي مختلف، روزه در قرآن، شب  قدر، رويت ماه و غيره است.
4-http://www. jamiat.org.za/ramadhaan/home.htm
اين سايت توسط گروهي از مسلمانان آفريقاي جنوبي راه اندازي شده است. اهداف روزه، فضايل روزه، آمادگي براي ماه رمضان، سپري كردن رمضان، سحري و افطاري، توصيه هاي بهداشتي مرتبط، كفاره، اعتكاف و عيد فطر از جمله بخش هاي اين سايت است.
5-http://www. submission.org/ramadan.html
اين سايت از جمله غني ترين سايت هاي مربوط به اين ماه مبارك است. سرفصل هاي مطالب سايت در برگيرنده موضوع هاي گوناگوني هستند، از جمله رمضان در قرآن، تقويم اسلامي،  رويت ماه، منافع بهداشتي روزه و موضوع هاي مشابه است.
۶-http://www. ummah.net/ramadhan/
ويژگي اصلي اين سايت عرضه چند نرم افزار اسلامي مانند نرم افزار رويت ماه، نرم افزار تعيين اذان و قبله است. مقالات متعدد درباره ماه رمضان، واژه نامه لغات اسلامي مربوط به رمضان، آشپزي ماه رمضان و سايت هاي مشابه بخش هاي ديگر سايت را تشكيل مي دهد.
7-http://www. jannah.org/ramadan/
مقالات متعدد درباره جنبه هاي گوناگون ماه رمضان، سرگرمي هاي كودكان در ماه رمضان و امكان راهيابي به سايت هاي مشابه از جمله بخش هاي اين سايت است.
8-http://www. islam-online.net/English/ramadan/ index.shtml
خاطرات مؤمنان روزه گير، روزهايي كه روزه  گرفتن در آن حرام است، آشپزي مناسب ماه رمضان و ادعيه ماه رمضان از جمله بخش هاي اين سايت است.
9-http://www. ezsoftech.com/ramadan/default.asp
مطالب متنوعي درباره ماه مبارك رمضان در اين سايت عرضه شده است، مانند استقبال از ماه رمضان، دعاي رويت  ماه، ادعيه روزانه، شب  قدر، مقالات مربوط به رمضان، كودكان در ماه رمضان، وقايع تاريخي در ماه رمضان و تصاويري از كودكان روزه دار.
10-http://www. kiddyhouse.com/ ramadan/
اين سايت مسايل مختلف ماه رمضان را با زبان ساده براي كودكان تشريح مي كند. مطالبي كه آموزگاران مي توانند در اين ماه در كلاس ها مطرح كنند، رنگ آميزي نقاشي هاي مربوط به ماه رمضان و سرودهاي ماه رمضان از جمله بخش هاي اين سايت است.

سيد احمد وكيليان
بيا كه ترك فلك خوان روزه غارت كرد
هلال عيد به دور قدح اشارت كرد
به روي پاك نظر كن ز ديده منت دار
كه كار ديده، نظر از سر بصارت كرد
ثواب روزه و حج قبول، آن كس كرد
كه خاك ميكده عشق را زيارت كرد
(حافظ)
ماه مبارك رمضان تنها يك ماه عبادي نيست، يك فرهنگ است. رمضان ماه قرب به پروردگار، ماه نزول قرآن، ماه رحمت و ماه بريدن از تعلقات دست و پاگير است. همچنين ماه رمضان ماه ضيافت پروردگار و ماه جشن و سرور است. زادروز دومين اختر امامت، نواده پيامبر(ص) امام حسن مجتبي(ع) است و بزرگ عيد مسلمانان؛ عيد فطر.
ماه رمضان ماه تعاون، همياري، صله رحم، دستگيري از بينوايان، زدودن كينه ها، دوري از كبر و خودخواهي و ماه عمل به صفات حسنه و بريدن از ناپسندي هاست. ماه رمضان گريان و داغدار ازبزرگترين مصيبتي است كه عالم انساني به خود ديده است، ماه شهادت و عزاي مولاي متقيان علي(ع) است.
اين همه ويژگي  كه ماه رمضان در خود جاي داده سبب شده است كه اين ماه مبارك در فرهنگ ديني و ادب رسمي و فرهنگ شفاهي مسلمانان به ويژه ايرانيان جايگاه ممتازي داشته باشد. تنها توجه به غزليات حافظ و تعبيرات نغز و دلكشي كه از ماه رمضان دارد كافي است كه اهميت اين ماه عزيز در گستره فرهنگ و ادب مكتوب را دريابيم. اين پير خراباتي رمضان را ، مهماني عزيز مي پندارد و عبادت و همنفسي با اين ماه را موهبتي بزرگ مي داند و مستي از مي  عشق را از بركات رمضان مي شمارد:
زان مي عشق كزو پخته شود هر خامي
گرچه ماه رمضان است بياور جامي
روزها رفت كه دست من مسكين نگرفت
زلف شمشادقدي ساعد سيم اندامي
روزه هر چند كه مهمان عزيزست اي دل
صحبتش موهبتي دان و شدن انعامي
اما آنچه بيش از همه اهميت دارد دلبستگي مردم به ماه مبارك رمضان است. هر لحظه از اين ماه با فرهنگ و زندگي مردم گره خورده است و در فرهنگ مردم ماه رمضان نمود ويژه اي دارد. يادآوري گوشه هايي از آداب و رسوم ماه مبارك رمضان در گذشته و حال، چنان جذبه و آني پديد مي آورد كه به قول شيخ اجل سعدي عليه الرحمه:
آن شكرخنده كه پرنوش دهاني دارد
نه دل من كه دل خلق جهاني دارد
استقبال از ماه مبارك رمضان
بسياري از شيفتگان ماه رمضان از ماه رجب به پيشواز ماه مبارك رمضان مي شتابند و روزه مي گيرند و معتقدند روزه ماه رجب و ماه شعبان نزد پروردگار ثواب بسيار دارد. از نيمه ماه شعبان هم غبار روبي و آراستن مساجد و خانه تكاني آغاز مي شود. از جمله در قمصر كاشان و روستاهاي طالقان ، كه اولي با «عطر و گلابش معروف و دومي با هواي روح پرورش مشهور، خادم مسجد به گلدسته يا بام مسجد مي رود و بانگ برمي دارد: «مؤمنان براي نظافت مسجد بشتابيد». از هر خانه اي زن يا دختر جواني داوطلب مي شود و به آب و جارو و شست وشوي فرش و ظروف مسجد مي پردازند. در قمصر كاشان در و ديوار مسجد به ويژه محراب آن را به ياد فرق شكافته مولا علي(ع) با گلاب مي شويند و عطرآگين مي كنند.
در برخي از روستاها از جمله شوقان جاجرم بجنورد و روستاي فرنق خمين جوانان از تپه مشرف به آبادي كه خاك مخصوصي دارد، چند بار خاك مي آورند و بانوان دوغاب تهيه كرده و ديوارهاي مسجد را گلكاري و سفيد مي كنند. اين همكاري تا بدانجاست كه از خانه هاي روستا مجمع هاي غذا بر سر جوانان براي ناهار ياريگران حمل مي شود. به اين ترتيب مساجد كه ميعادگاه روزه داران با پروردگار است آماده پذيرايي ماه مبارك رمضان مي شوند.
همزمان با غبار روبي مساجد زنها و دختران جوان به خانه تكاني و شست وشوي رخت و لباس مي پردازند و عقيده دارند نبايد لباس ناشسته اي براي ماه رمضان بماند. در گذشته لباس ها را با شوينده هاي گياهي از جمله اشخار يا اشنون و كنگر زر كه خاصيت قليايي و پاك كننده دارند، مي شستند. ناگفته نماند كه مردم به ويژه يزدي ها عقيده دارند بهتر است خانه تكاني به وسيله دختران دم  بخت انجام گيرد تا بختشان باز شود.
در آستانه ماه رمضان مسئولان شهر و روستا و صاحبان كسب و كار، كوي و برزن و حجره ها و مغازه ها را تميز مي كنند و حمامي ها هم از يك هفته به ماه رمضان به تعمير و نظافت حمام مي پردازند. در برخي از روستاها از جمله روستاهاي رودخانه سبزوار و فرنق خمين دو روز پيش از ماه رمضان كدخدا به بام حمام مي رود و جار مي كشد «مؤمنان حمام باز شد» اهل آبادي هم به سوي حمام مي شتابند و سروتن را مي شويند و غسل بجا مي آورند؛ غسلي به نيت رها شدن از تعلقات دنيوي و آمادگي اطاعت اداي پروردگار.
مراسم آشتي كنان، عيادت بيماران
و از عزا در آوردن عزاداران
يكي از رسوم پسنديده در آستانه ماه رمضان آشتي افرادي است كه كدورتي از همديگر دارند. مردم معتقدند اگر كسي روزه بگيرد در حالي كه از برادر ديني خود كدورتي به دل داشته باشد روزه اش مال شيطان است و مقبول درگاه الهي نمي باشد. چنانچه دو نفر از يكديگر ناراحت باشند، يا خودشان بدون مقدمه دست در گردن هم مي اندازند و صورت هم را مي بوسند يا يك ريش سفيد يا گيس سفيدي پادرمياني مي كند و آنان را آشتي مي دهد.
از ديگر رسوم پسنديده در آستانه ماه مبارك رمضان عيادت از بيماران است. براي اين كار خير، دوستان و آشنايان بيمار با بردن هديه اي براي بيمار، خداوند را به اين ماه عزيز قسم مي دهند و شفاي بيمار را طلب مي كنند.
همچنين در آستانه ماه رمضان دوستان و آشنايان خانواده هاي عزادار با بردن لباس يا روسري و چارقد نو براي زنان عزادار و پيراهن براي مردان صاحب عزا سعي مي كنند آنان را از عزا در آورند تا بتوانند به وظايفشان در ماه رمضان عمل كنند.
ناگفته نماند كه در گذشته در هر محله اي مردم از حال همديگر آگاه بودند و چنانچه خانواده اي استطاعت مالي نداشت وسايل رفاهش را آماده مي كردند تا با فراغت خاطر به عبادت بپردازند. امروزه هم اين رسم پسنديده با عنوان «جشن نيكوكاري» مقبوليت عام يافته است.
رؤيت هلال ماه رمضان
در غروب آخرين روز ماه شعبان مردم شهرها و روستاها براي ديدن هلال رمضان با چشمان جست وجوگر به آسمان مي نگرند. در گذشته اي نه چندان دور كه وسايل ارتباطي مانند راديو و تلويزيون نبود، ديدن هلال ماه رمضان از ضروريات بود. براي اين كار مردم بالاي مناره ها، گلدسته ها، پيش طاق مساجد، بام خانه و تپه هاي مشرف به آبادي مي رفتند و سعي مي كردند ماه نو را ببينند.
چنانچه ديدن ماه نو بر «اعلم بلد» ثابت مي شد، پس از نماز مغرب و عشا به منبر مي رفت و ضمن خواندن خطبه، آغاز ماه رمضان را اعلام مي كرد. در اين هنگام مؤذن به گلدسته مسجد مي رفت و اذان مي گفت. با شنيدن اذان مؤذن در محله هاي شهر صداي اذان بلند مي شد و به اين ترتيب همگان از رؤيت ماه آگاه مي شدند.
اگر ماه پس از نيمه شب ديده مي شد با نواختن نقاره رؤيت ماه اعلام مي شد و چنانچه تا سحر ديدن ماه ثابت نمي شد، مردم سحري مي خوردند و روزه مي گرفتند. اگر تا قبل از ظهر از ديدن ماه اطلاع مي يافتند روزه واجب را ادامه مي دادند، در غير اين صورت روزه را مي شكستند يا روزه مستحبي مي گرفتند و به پيشواز ماه رمضان مي رفتند. چنانچه ماه شعبان سي پر بود؛ يعني شعبان ۳۰ روز تمام بود، ديدن و نديدن هلال رمضان فرقي نداشت و روزه واجب گرفته مي شد.
رسم است پس از ديدن ماه چشم را روي قرآن، آب، سبزه، روي كودك، صورت سادات، كف دست، تيغه شمشير، آينه، انگشتر فيروزه و سكه بگشايند و از خداوند حاجت طلبند و صلوات بفرستند. ادامه دارد