Hamshahri Newspaper

عبدالحسين خسرو پناه
علم كلام «به استنباط گزاره هاي اعتقادي از منابع ديني و تنظيم و تبيين و اثبات آنها به وسيله معيار شناخت و شيوه هاي گوناگون استدلال و توجيه مي پردازد و به شبهات مخالفان ديني پاسخ مي دهد و از تمام گزاره هاي ديني دفاع معقولانه ارائه مي دهد». از اين نظر علم كلام از يك سو با منابع نقلي دين سروكار دارد و از ديگر سو با عطف توجه به عقل و استدلال به اثبات حقانيت آنها مي پردازد. به طور تاريخي، ريشه علم كلام را بايد در نخستين رويارويي هاي متخصصان ديني با شبهات مخالفان جست. از اين رو علم كلام دو وجه اثباتي و سلبي دارد. اثباتي است چرا كه به مدد عقل گزاره هاي ديني را مستدل مي سازد و سلبي است زيرا كه دامان دين را از شبهات پاك مي گرداند. مطلبي كه از پي مي آيد به بررسي ماهيت علم كلام مي پردازد و سپس با توجه به مسايل نوپديد در حوزه پژوهش هاي ديني، علم كلام را عهده دار طرح مباحث جديدي مي داند. نويسنده در بخش پاياني مطلب به بحث درباره مسايل نوپديد در حوزه كلام روي مي آورد و آنگاه ضرورت توجه به كلام جديد را در دين پژوهي يادآور مي گردد. اين مطلب را به نقل از سايت باشگاه انديشه مي خوانيم.
چيستي علم كلام وكلام جديد
وقتي سخن از كلام اسلامي يا كلام جديد به ميان مي آيد، برخي كه آشنايي با اين دانش ندارند گمان مي كنند منظور از كلام، سخنوري و گفت و گو و دانشي است كه در آن فن خطابه و آموزش سخنراني داده مي شود، در حالي كه، اين دانش هيچ ربطي به خطابه و سخنوري ندارد. بنابراين، تعريف دقيق علم كلام و بيان موضوع و محور اصلي و روش و هدف و مسائل آن به مثابه نقشه راهنمايي است كه راهبر را در مسير و هدف معين شده راهبري مي كند.
تعريف علم كلام
دانشي از رشته هاي دين پژوهي است كه به استنباط گزاره هاي اعتقادي از منابع ديني و تنظيم و تبيين و اثبات آنها به وسيله معيار شناخت و شيوه هاي گوناگون استدلال و توجيه مي پردازد و به شبهات مخالفان ديني پاسخ مي دهد و از تمام گزاره هاي ديني دفاع معقولانه مي نمايد.
شرح اجمالي تعريف كلام
تعريف پيش گفته با توجه به ذكر موضوع و روش و غايت و قلمرو نسبت به تعاريف ديگر متكلمان (۱) از جامعيت و دقت بيشتري برخوردار است. شرط و بسط تعريف برگزيده اين است كه اولاً دين پژوهي از رشته هاي گوناگوني برخوردار است و دانش كلام اسلامي يكي از رشته هاي آن به شمار مي آيد ثانياً علم كلام، پنج وظيفه اصلي يعني استنباط، تنظيم، تبيين، اثبات و دفاع را به عهده دارد. توضيح اين كه متكلمان با رجوع به منابع ديني يعني قرآن، سنت و عقل (۲)، گزاره هاي اعتقادي را استنباط و استخراج مي كنند و پس از طبقه بندي، تنظيم و ترتيب منطقي آنها در دسته هاي خداشناسي، راهنماشناسي، معادشناسي و غيره(۳ )به تبيين و شرح معاني واژگان عقايد ديني مي پردازند و روشن مي سازند كه مثلاً منظور قرآن يا سنت از معاد چيست، آيا معاد قرآني با تناسخ بودايي(۴) يكسان است يا تفاوت اساسي ميان آنها وجود دارد؟ و يا مراد قرآن از خداوند كيست؟ آيا خدايي كه در آسمانها نشسته و همانند انسان از اعضا و جوارح برخوردار است يا موجود مجردي كه بر همه عالم احاطه دارد و اقرب من حبل الوريد است؟
متكلمان پس از استنباط، تنظيم، تنسيق و تبيين گزاره هاي اعتقادي با استمداد از شيوه هاي مختلف استدلال مانند برهان و جدل، ادله عقلي و نقلي به اثبات آنها مي پردازد. آخرين وظيفه علم كلام، پاسخ به شبهات مخالفان و دفاع از دين است. متكلمان در اين جايگاه تنها موظف به دفاع از عقايد ديني نيستند. مقابله با شبهات اخلاقي، فقهي، حقوقي و تاريخي اسلام نيز در قلمرو كلام مي گنجد.
شرح تفصيلي تعريف كلام
تعريف برگزيده علم كلام از يك سري واژگاني بهره گرفت كه يكايك آنها به توضيح بيشتري حاجت دارد تا درك و معرفت كامل تري از علم كلام بيابيم.
الف- دين پژوهي:
دين پژوهي عبارت است از رشته هاي گوناگوني كه با روش هاي مختلف به تحقيق و مطالعه ساخت ها و ابعاد دين مانند عقيدتي ، فقهي، اخلاقي، فردي، اجتماعي، تربيتي، سياسي، اقتصادي، تاريخي و غيره مي پردازد. گستره دين پژوهي در يك انشعاب كلان به دو شعبه تقسيم مي گردد.
نخست شعبه اي كه به حقانيت و صدق و كذب اديان كار ندارد اعم از اين كه به بخش خاصي از اديان نظر كند مانند جامعه شناسي دين، روانشناسي دين، هنر ديني و غيره يا اين كه از منظر خاصي و به بخش معيني از اديان نپردازد و تمام دين را مورد پژوهش قرار دهد، مانند پديدارشناسي دين يا تاريخ اديان، يا دين پژوهي تطبيقي.اين گونه از رشته هاي دين پژوهي تنها به توصيف دين يا اديان توجه دارند و صدق و كذب آموزه هاي آن را بررسي نمي كند. براي نمونه در جامعه شناسي دين، كاركردها و آثار اجتماعي دين مثل نقش دين در همبستگي اجتماعي و كنترل رفتار اجتماعي انسانها و در روانشناسي دين، كاركردها و آثار فردي دين مانند جلوگيري از بحران هاي رواني، معناداري زندگي و پاسخ به احساس تنهايي مورد توجه قرار مي گيرد.
شعبه دوم به درستي و نادرستي اديان و آموزه هاي ديني مي پردازد مانند فلسفه دين به معناي تفكر فلسفي در زمينه دين و نقد و بررسي عقلاني گزاره هاي ديني يا كلام كه به بررسي عقلي و نقلي مدعيات دين خاص اقدام مي كند.
بنابراين، دانش كلام، يكي از رشته هاي دين پژوهي است كه اصالتاً به گزاره ها و مدعيات اعتقادي و به تبع به تمام گزاره هاي ديني توجه دارد و اين گزاره هاي اعتقادي را از منابع ديني، استنباط ، استخراج، تنظيم، تبيين و اثبات مي كند لكن در مقام دفاع و نقد شبهات، از حريم تمام دين و آموزه هاي آن نگهداري و پاسداري مي نمايد.(۵)
ب- دين و گزاره هاي ديني:
دين در لغت به معناي جزا، اطاعت، تسليم، پرستش، شريعت و غيره است و در معاني اصطلاحي، تعريف هاي گوناگوني عرضه شده كه برخي از آنها به قدري گسترده اند كه حتي مكاتب الحادي مانند ماركسيسم را در برگرفته اند مانند تعريف دين به آيين زندگي و يا پاره اي از تعاريف، اديان آسماني و زميني، الهي و بشري را شامل شده اند مانند تعاريف جامعه شناسان و روانشناسان علوم انساني. (۶) به همين جهت، برخي از فيلسوفان معاصر بر اين باورند كه واژه دين، آن چنان گسترش پيدا كرده كه غيرقابل تعريف است. برخي، اعتقاد به ضمير بنيادي انسان و عده اي هر ايدئولوژي و دسته اي هر گونه ارزش را دين دانسته اند.(۷) و (۸)
دين در اصطلاح علم كلام و متكلمان، حقايق و آموزه هايي است كه خداوند متعال جهت هدايت و سعادت انسانها توسط پيامبران فرود آورده است .پس مهمترين ويژگي هاي دين، انتساب حقايق و آموزه ها به خداوند متعال و جنبه هدايت گري و سعادت مندي انسانها است. بنابراين، دين در نگاه علم كلام تنها بر دين الهي و آسماني كه تضمين كننده سعادت و هدايت آدمي است، اطلاق مي شود. پس دين الهي و آسماني كه در بستر تاريخ گرفتار تحريف و انحراف شده، باطل و غيرحق تلقي مي گردد.
چون متكلمان مسلمان تنها دين الهي و حق را اسلام مي دانند از منابع آن يعني قرآن و سنت بهره مي گيرند و براي اين كه با ديگر اديان، گفت وگوي مشترك داشته باشند، عقل استدلال گر و منطقي را به عنوان منبع ديگر به ميدان مي آورند. البته قرآن و سنت نيز از حجيت و اعتبار عقل سخن گفته اند.
پس به اعتبار منابعي چون قرآن و سنت، علم كلام، پسوند اسلامي به خود مي گيرد و با عنوان كلام اسلامي شناخته مي شود.
اما آموزه ها و حقايق دين اسلام به طور كلي به دو دسته توصيفي (اخباري) و توصيه اي و انشايي تقسيم مي شود. گزاره هاي توصيفي يا گزاره هاي هست و نيست، از واقعيت و جهان خارج خبر مي دهند مانند گزاره هاي اعتقادي كه از خدا ، پيامبر و آخرت سخن مي گويند يا گزاره هاي جهان شناختي كه به توصيف دنيا و آخرت و سنت هاي الهي مي پردازند و ياگزاره هاي تاريخي قرآن و سنت كه حوادث گذشته پيامبران و اقوام پيشين را بيان مي كنند و يا گزاره هاي طبيعت شناختي كه زمين و آسمان و مراحل تكوين جسماني انسان را توضيح مي دهند.
گزاره هاي توصيه اي يا گزاره هاي بايد و نبايد، ارزش هاي حقوقي، فقهي و اخلاقي سخن مي گويند. قضاياي اخلاقي و حقوقي مربوط به رفتار اختياري انسان اند رفتارهايي كه وسيله رسيدن به اهداف مطلوب را فراهم مي آورند. هدف حقوق، تأمين منافع و مصالح اجتماعي و جلوگيري از فساد و هرج و مرج و در نهايت، رسيدن به سعادت ابدي و كمال معنوي و روحي و هدف اخلاق، پيدايش ملكات و فضايل نفساني است. (۹) قضاياي فقهي همان احكام شرعي اند كه بيانگر رابطه انسان با خدا ، خويش ، انسانهاي ديگر و طبيعت هستند و احكام عبادي، حقوقي، سياسي، اقتصادي، تربيتي، نظامي و غيره را پديد مي آورند.
همان گونه كه گفته شد، علم كلام، اصالتاً با گزاره هاي اعتقادي كار دارد و گستره عقايد عبارتند از: مباحث خداشناسي يعني اثبات وجود خدا، صفات ثبوتيه و سلبيه الهي، توحيد و مراتب ذاتي، صفاتي، افعالي و عملي آن، مباحث عدل الهي و قضا و قدر، مباحث راهنماشناسي يعني نبوت و امام شناسي اعم از نبوت عامه و خاصه و امامت عامه و خاصه و مباحث معاد و فرجام شناسي.
لكن در مقام نقد شبهات و دفاع بايد به همه گزاره ها و آموزه هاي ديني پرداخت؛ يعني گزاره هاي جهان شناختي، طبيعت شناختي، تاريخي و انسان شناختي قرآن و سنت و نيز گزاره هاي اخلاقي ، فقهي و حقوقي اسلام .اين موارد با كيفيتي كه خواهيم گفت در كلام اسلامي مطرح مي گردد. چگونگي ورود ديگر مباحث اسلامي به حوزه كلام بدين شرح است، كه گاهي تشكلي به يكي از آموزه هاي ديني شبهه و نقدي وارد مي كند نه از آن جهت كه اين آموزه در اسلام مطرح نيست بلكه از آن رو كه با يكي از صفات خداوند تعارض دارد. آن آموزه ديني، گرچه گزاره اعتقادي به شمار نمي آيد لكن با يك عقيده ديني چالشي ايجاد مي كند و مسأله كلامي را پديد مي آورد. براي نمونه، مسأله ارث زن به عنوان يك بحث فقهي در قرآن و سنت به صراحت بيان گشته است و همه فقها بر آن اتفاق نظر دارند اما عده اي، اين مسأله فقهي را با مسأله عدل الهي- كه يك بحث كلامي است- ربط مي دهند و مي گويند: اگر خداوند، عادل است پس چرا ارث زن را نصف ارث مرد قرار داده است. نمونه ديگر اين كه، برخي از نويسندگان، به پاره اي از حوادث تاريخي قرآن خدشه وارد مي سازند و حقانيت و صدق كلام الهي را كه يك بحث كلامي است، زير سؤال مي برند.
متكلمان اسلامي بايد با روش عقلاني به اين گونه شبهات پاسخ گويند. پس كلام اسلامي از آن رو كه با چالش و نزاع ميان يك آموزه فقهي، اخلاقي، تاريخي و غيره با آموزه اعتقادي روبه رو مي باشد ناچار است كه براي دفاع از اسلام به همه آموزه هاي توصيفي و توصيه اي اسلام بپردازد.
ج- منابع ديني:
همان گونه كه گفته شد، متكلمان، گزاره هاي اعتقادي را از قرآن، سنت و عقل استنباط، استخراج و تنظيم مي كنند، يعني سه منبع قطعي آموزه هاي اسلام عبارتند از قرآن، سنت و عقل.
قرآن، كتابي آسماني است كه به صورت وحي بر پيامبر اسلام نازل گشته و از آغاز تا پايان حيات دنيوي از هرگونه تحريف به زيادت و نقيصه مصون خواهد ماند. سنت پيامبر و اهل بيت عصمت و طهارت نيز به عنوان ثقل اصغر بيانگر شرح ، بسط و تبيين قرآن به شمار مي آيند. اين دو منبع به لحاظ نقلي بودن، ضوابط و شرايط خاصي را به همراه دارند تا متكلمان را در استنباط اعتقادات از آن منابع توانمند سازند.
مثلاً متكلمان بايد به سلسله سند روايات عنايت داشته باشند تا از روايات مجعول و ضعيف در كشف باورهاي اعتقادي بهره نگيرند و نيز بايد از قواعد خاص زبان عربي يعني لغت، صرف، نحو، معاني، بيان، بديع و همچنين قواعد عام زبان شناسي مانند قاعده عام و خاص استفاده كنند.(۱۰)
منبع ديگر كسب معارف اعتقادي، عقل است. واژه عقل، مشترك لفظي است و معاني گوناگوني دارد. در اين نوشتار، عقل به معناي عقل عرضي يا عقل جمعي يا عقل آزمايشگاهي نيست بلكه منظور عقل استدلال گري است كه با استمداد از قضاياي بديهي و اشكال منطقي به معلوم ساختن قضاياي نظري مي پردازد.
به عبارت ديگر، نفس آدمي از يك معرفت هاي حضوري و معرفت هاي بديهي برخوردار است كه به عنوان گزاره هاي پايه شناخته مي شود. اين قضايا و گزاره ها، قطعي و يقيني هستند و كسي نمي تواند آنها را انكار نمايد زيرا انكار آنها مستلزم اثبات خواهد بود(۱۱). گزاره هاي اعتقادي علاوه بر قرآن و سنت از عقل استدلال گر و با كمك بديهيات نيز به دست مي آيند.
ادامه دارد
منابع در دفتر روزنامه موجود است.