ارتش ازبكستان جمعه هفته گذشته به دستور اسلام كريم اف براي سركوب هزاران تظاهرات كننده در شهر انديجان در دره فرغانه به روي معترضان آتش گشود و در اين درگيري ها صدها نفر كشته شدند. آنچه باعث تجمعات و درگيري هاي روزهاي اخير در شهر انديجان ازبكستان شد، اعتراض هزاران تن از زنان و مردان و ساكنان محلي اين شهر به فقر و بي عدالتي، بي كاري و وضعيت نابسامان آنهاست. اما اين ظاهر ماجراست. شهر انديجان در دره پرتنش فرغانه مركز تجمع اسلام گرايان تندروي آسياي ميانه است.آمريكا كه به بهانه برقراري دمكراسي و رعايت حقوق بشر انقلابهاي رنگي در گرجستان و اكراين و قرقيزستان طراحي كرد، اين بار در مورد وحشيگري هاي حكومت ازبكستان در انديجان تنها به تذكرات اخلاقي بسنده كرد.
يك گروه ۲۳ نفره از بازرگانان انديجان كه به تازگي از سوي دستگاه قضايي ازبكستان به ارتباط باگروه هاي اسلام گرا متهم شده اند، اعتراض هاي روزهاي اخير در اين شهر را هدايت مي كنند.
اين گروه به جنبش اسلامي «اكرميه» وابسته هستند كه هدف اعلام شده شان پيگيري اهداف اقتصادي و ترجيح آن به بنيادگرايي مذهبي ايدئولوژيك است. در ابتداي كار، اين گروه چندان در كانون توجه دولت نبود اما بعد از ايجاد يك شركت ساختماني و همچنين يك صندوق اعتباري براي كمك به مردم فقير منطقه و ايجاد شغل، پرونده سازي براي آنها آغاز شد. اين جنبش در سال ۱۹۹۲ توسط يك معلم رياضي به نام اكرم يولداشف و به عنوان شعبه اي از «حزب التحرير» تأسيس شد. حزب التحرير از قديمي ترين احزاب اسلام گراي آسياي ميانه است كه در دره فرغانه محبوبيت زيادي دارد. «اكرميه» هم به دليل شعارها و فعاليت هاي اقتصادي اش به محبوبيت رسيده است. مؤسس اين جنبش از سال ۱۹۹۹ در زندان به سر مي برد. همسر او در دادگاه هرگونه انگيزه سياسي در فعاليت هاي اين جنبش را رد كرد و اهداف و محور فعاليت هاي آن را فقط اقتصادي خواند.
از يك سال پيش و در پي موفقيت هايي كه در فعاليت هاي اقتصادي اين ۲۳ بازرگان هسته  اصلي جنبش اكرميه حاصل شد، آنها دستگير شدند.ناآرامي ها هم با تجمع آرام عده اي از هواداران اين افراد در مقابل دادگاه شهر در اعتراض به محاكمه اين ۲۳ بازرگان محلي شروع شد. تجمعات آرام روزهاي اول كه از چهار ماه پيش شروع شده بود، با حمله عده اي از معترضان مسلح به زندان و آزاد كردن اين ۲۳ نفر جدي و گسترده شد. از روز جمعه ۱۳ ماه مه اين ۲۳ نفر به تظاهركنندگاني كه تعداد آنها از چند صد نفر به ۵ هزار نفر رسيده بود، پيوستند و هدايت ناآرامي ها را به دست گرفتند. اكثر اين افراد مردم عادي و معترضان به فقر و اوضاع نابسامان اقتصادي بودند. رفته رفته نيروهاي مسلح ازبكستان كه از وقايع قرقيزستان و اوكراين و گرجستان درس گرفته بودند همه مسيرهاي منتهي به مركز شهر را مسدود كردند و فرودگاه و خيابان هاي اصلي پر شد از تانك هاي زرهي و نيروهاي مسلح. اما همزمان با آرايش نظامي ارتش، بر تعداد تظاهر كنندگان هم افزوده شد و شمارشان به ۱۰ هزار نفر رسيد. خبرنگاران خارجي از شهر تخليه شدند و دستور از مركز رسيد كه به روي تظاهر كنندگان آتش گشوده شود و شهر حالت جنگي به خود گرفت. برخي منابع خبري شمار كشته شدگان را بيش از ۵۰۰ نفر اعلام كردند.
اگر چه اسلام كريم اف صدور هر گونه دستور آتش براي سركوب تظاهرات كنندگان را تكذيب كرد اما هنوز ناظران وقايع منطقه و رسانه هاي جهان توصيه عسكر آقايف رئيس جمهور بركنار شده قرقيزستان را از ياد نبرده اند كه يك هفته بعد از ناآرامي هاي اين كشور و فرارش به روسيه در گفت وگو با يك روزنامه روسي گفت: توصيه من به رهبران ديگر آسياي ميانه اين است كه از توسل به زور نهراسند چون شرايط اين منطقه متفاوت است.
كاندوليزا رايس وزير خارجه آمريكا در واكنش به اين وقايع گفت: از گزارش هاي مربوط به سركوب نظامي شهروندان غيرمسلح در جريان تظاهراتي در شرق ازبكستان ناخشنود شده است. او خواستار اصلاحات سياسي در اين كشور بعد از خشونت هاي اخير شد.عبارت «اصلاحات سياسي» و نه تغيير رژيم تنها واكنش آمريكا به صدها كشته اي است كه هنوز خون هايشان از خيابان هاي شهر انديجان ازبكستان پاك نشده است. اما واكنش انگليس تندتر از آمريكا بود و جك استراو از دولت ازبكستان خواست به ديپلمات ها اجازه دسترسي به شهر انديجان را بدهد. وزارت خارجه ازبكستان هنوز پاسخي به اين درخواست نداده است. استراو كه از واكنش ملايم آمريكا به اين اقدام تاشكند ناخشنود به نظر مي رسيد در لندن به خبرنگاران گفت كه در سفر به واشنگتن در اين باره با مقامات آمريكايي گفت وگو مي كند.آنچه در ازبكستان روي داد آمريكا را در شرايط دشواري قرار داده است . اگر چه رسانه هاي غربي به سرعت وقايع ازبكستان را در ادامه نامگذاري هاي انقلاب هاي رنگي، انقلاب سبز ناميدند اما واقعيت آن است كه امكان اين انقلاب بدون چراغ سبز آمريكا بعيد است. چراغ آمريكا درباره ازبكستان هنوز سبز نشده است.آمريكا در سال هاي اخير علي رغم انتقادهاي گروه هاي حقوق بشر بين المللي و منطقه اي با اسلام كريم اف همچون يك هم پيمان منطقه اي در جنگ با ترور رفتار كرده و واكنش چندان شديدي به اقدامات دولت او در داخل نشان نداده است.
آمريكا پايگاه نظامي بزرگي در ازبكستان دارد كه از نظر پنتاگون محور طرح هاي آمريكا در منطقه است. دولت آمريكا در سال هاي اخير انتقاد ازبكستان و رفتارهاي حقوق بشري آن را فقط به انتقادهاي خصوصي و درگوشي محدود كرده است
آمريكا پايگاه نظامي بزرگي در ازبكستان دارد كه از نظر پنتاگون محور طرح هاي آمريكا در منطقه است. دولت آمريكا در سال هاي اخير انتقاد ازبكستان و رفتارهاي حقوق بشري آن را فقط به انتقادهاي خصوصي و درگوشي محدود كرده است.
هفت ماه پيش از ۱۱ سپتامبر ،۲۰۰۱ وزارت خارجه آمريكا گزارشي درباره وضعيت حقوق بشر در ازبكستان منتشر كرد. اين گزارش هولناك بود.در بخش هايي از اين گزارش به قلم مقامات وزارت خارجه آمريكا آمده بود، «پليس بارها زندانيان را شكنجه كرده و در اين راه از تكنيك هايي مثل كتك زدن با قنداق تفنگ و مسموم كردن با ماسك گاز استفاده مي شود.» در اين گزارش و چند گزارش ديگر از گروه هاي بين المللي حقوق بشر آمده است، شكنجه در زندان هاي ازبكستان شامل جوشاندن اعضاي بدن، استفاده از شوك الكتريكي بر نقاط حساس بدن و كشيدن ناخن هم مي شود. در يكي از گزارش ها گفته شده بود كه دو زنداني در اثر جوشاندن در آب جوش، جان خود را از دست داده اند.
در گزارش نهايي وزارت خارجه آمريكا در فوريه ۲۰۰۱ آمده بود، «ازبكستان حكومتي اقتدارگرا دارد كه در آن حقوق مدني بسيار محدود شده است.»
اما بلافاصله بعد از حملات ۱۱ سپتامبر دولت بوش ازبكستان را به عنوان شريكي در جنگ با «تروريسم جهاني» انتخاب كرد. اين كشور يك پايگاه نظامي براي جنگ با طالبان در مرزهاي افغانستان، در اختيار آمريكا قرار داد. بوش از اسلام كريم اف رئيس جمهور ازبكستان در كاخ سفيد استقبال كرد و آمريكا براي كنترل مرزها و ديگر تدابير امنيتي، ۵۰۰ ميليون دلار به ازبكستان داد. اكنون شواهد نشان مي دهد كه آمريكا مظنونان تروريستي را براي حبس و بازجويي به اين كشور مي فرستد، اين در حالي است كه رفتار ازبكستان با زندانيان خود اين كشور مورد انتقاد گروه هاي حقوق بشري و وزارت خارجه خود آمريكا قرار دارد.
در چارچوب برنامه موسوم به «تحويل» ، سازمان اطلاعات مركزي آمريكا مظنونان تروريستي را براي حبس و بازجويي به كشورهاي خارجي مي فرستد. اين برنامه آمريكا را با كشورهاي ديگري كه سوابق مخدوش حقوق بشري دارند مرتبط كرده است. اما رابطه تغيير يافته و ناگهاني با ازبكستان از موارد خاص است. پيش از ۱۱ سپتامبر ميان واشنگتن و تاشكند روابط بسيار اندكي در سطوح بلند پايه وجود داشت و آنچه هم بود همواره با انتقادات آمريكا همراه بود.نقش ازبكستان به عنوان زندانبان سخت گير آمريكا اكنون موضوع پنهاني نيست و مقامات اطلاعاتي آمريكا، اروپا و خاورميانه اين را مي دانند. سيا از اظهارنظر درباره طرح «تحويل» يا انتقال مظنونان تروريستي به ديگر كشورها خودداري كرده و مقامات مطلع اين سازمان تخمين مي زنند كه شمار مظنونان تروريستي فرستاده شده از آمريكا به تاشكند زياد است.
شواهد ديگري از وابستگي آمريكا به ازبكستان در اين برنامه وجود دارد. در ۲۱ سپتامبر ۲۰۰۳ دو هواپيماي آمريكايي در فرودگاه بين المللي تاشكند فرود آمدند. اگرچه هدف دقيق اين پروازها هنوز اعلام نشده است اما به گفته منابع مطلع، اين هواپيماها طي اين سالها مظنونان تروريستي را از آمريكا به كشورهايي در سراسر دنيا انتقال مي دهند تا مورد بازجويي قرار گيرند. اين هواپيماها به نقاطي مثل بغداد و جمهوري چك هم رفت و آمد داشته اند.آمار و اطلاعات نشان مي دهد از اوائل سال ۲۰۰۲ تا اواخر سال ،۲۰۰۳ دست كم هفت پرواز توسط اين هواپيماها به ازبكستان صورت گرفته است. البته اين اطلاعات هنوز كامل نيست.جزئيات برنامه انتقال زندانيان اخيراً و در نتيجه اطلاعات عده اي از زندانيان سابق كه از زندان هايي در مصر و افغانستان آزاد شده اند، فاش شد. اين زندانيان در مواردي اعلام كرده اند كه مورد ضرب و شتم و آزار و اذيت قرار گرفته اند.
سيا اين برنامه را در اواسط دهه ۱۹۸۰ و به عنوان راهي براي انتقال مظنونان جنايي تدوين كرد كه در خارج دستگير شده اند و بايد به كشورهاي خودشان منتقل شوند. بعد از ۱۱ سپتامبر، سيا از اين برنامه براي اعزام مظنونان زنداني و رهبران ارشد القاعده به كشورهاي ديگر استفاده كرد. مسئولان اطلاعاتي آمريكا تخمين مي زنند كه آمريكا ۱۰۰ تا ۱۵۰ مظنون را به مصر، اردن، سوريه، مراكش، عربستان، پاكستان و ازبكستان منتقل كرده است. يك مقام بلند پايه سيا كه به شرط ناشناس ماندن سخن مي گفت در اين باره به روزنامه نيويورك تايمز گفت: «درباره اينكه آمريكا زندانيان را به ازبكستان فرستاده يا جاي ديگر بحث نمي كند؛ اما مهم اين است كه واشنگتن در انجام شكنجه يا آزار و اذيت زندانيان نقشي نداشته است و براي شكنجه دادن كسي را به كشورهاي خارجي نمي فرستد، آمريكا اطلاعات موثقي درباره شكنجه به دست نياورده است.»
سخنگوي وزارت خارجه ازبكستان نيز از اظهارنظر در اين باره خودداري مي كند. اما اين اقدام آمريكا انتقادات شديد گروه هاي حقوق بشر را به دنبال داشته است. اين گروه ها در داخل و خارج ازبكستان آمريكا و اروپا را به ناديده گرفتن عمدي سوابق حقوق بشري كشورهايي مثل ازبكستان براي تحقق اهداف خود، متهم مي كنند.
«گريگ موري» سفير سابق انگليس در ازبكستان دراين باره به خبرنگاران گفته است، در جريان مأموريت خود در تاشكند دريافته كه سيا از ازبكستان به عنوان مكاني براي نگهداري مظنونان تروريستي خارجي استفاده مي كند. او مي گويد: «در سال ۲۰۰۳و،۲۰۰۴ هواپيماهاي سيا دوبار در هفته به تاشكند پرواز داشتند.»در ژوئيه سال ۲۰۰۴ «موري» يادداشت محرمانه اي به دفتر وزارت خارجه انگليس نوشت و در آن سيا را به نقض قوانين منع شكنجه سازمان ملل متهم كرد. او از همكاران خود در لندن خواست كه استفاده از اطلاعات به دست آمده از مظنونان تروريستي در ازبكستان را متوقف كنند زيرا اين اطلاعات از طريق شكنجه و ديگر راههاي غيرقانوني به دست آمده است.
«موري» در اين يادداشت محرمانه كه به مطبوعات انگليس درز كرد نوشته است: ما بايد همه همكاري هاي خود را با سرويس هاي امنيتي ازبكستان متوقف كنيم. «موري» كه پيش از اين هم به طور علني درباره انتقال زندانيان آمريكا به ازبكستان صحبت كرده بود، خشم مقامات مافوق خود در لندن را برانگيخت و آنها به او اعلام كردند اطلاعات به دست آمده در ازبكستان همچنان مي تواند و بايد مورد استفاده قرار گيرد، حتي اگر اين اطلاعات به وسيله شكنجه به دست آمده باشد، چون انگليس در اين بازجويي ها نقشي نداشته است. «موري» مي گويد كه از اين پاسخ لندن حيرت زده شده و دريافته است كه بعد از ۱۱ سپتامبر خيلي چيزها تغيير كرده است.
سال گذشته «موري» از وزارت خارجه انگليس استعفا كرد و اين در حالي بود كه وزارت خارجه تحقيق درباره اتهاماتي چون سوءمديريت در سفارت انگليس در تاشكند را عليه او آغاز كرده بود. تحقيق در باره اين اتهامات بدون انجام هيچ اقدامي عليه او به پايان رسيد و بسته شد.همكاري استراتژيك ميان واشنگتن و تاشكند پيش از هر چيز بر پايه استفاده آمريكا از پايگاه نظامي در ازبكستان استوار شده است كه در مارس ۲۰۰۲ و در نشست ميان بوش و كريم اف در كاخ سفيد در باره آن توافق شد. محمد صالح رهبر حزب مخالف دموكراتيك ازبكستان كه اكنون در آلمان در تبعيد به سر مي برد مي گويد، رابطه آمريكا و ازبكستان باعث تقويت جايگاه و قدرت كريم اف شده است. صالح مي گويد: اين وضعيت فرصت بزرگي براي كريم اف بود. اما بوش بايد وضعيت حقوق بشر و دموكراسي در ازبكستان را هم در نظر بگيرد، اگر مي خواهد همكاري در زمينه موضوعات ضدتروريستي با كشورها صورت دهد نبايد چشمش را به روي ديگر موضوعات ببندد.
ماه گذشته در يك كنفرانس خبري از بوش پرسيده شد، ازبكستان در بازجويي از يك مظنون چه كاري مي تواند انجام دهد كه آمريكا نمي تواند؟ بوش در پاسخ گفت: ما تضمين هايي دريافت كرده ايم كه وقتي زنداني را به كشورش باز مي گردانيم شكنجه نشود.
با اين حال وزارت خارجه آمريكا و گروه هاي حقوق بشر همچنان به انتشار گزارش هايي درباره نقض حقوق بشر در زندان هاي ازبكستان ادامه مي دهند.در گزارش اخير وزارت خارجه آمريكا درباره وضعيت حقوق بشر در ازبكستان كه در ماه فوريه منتشر شده آمده است. شكنجه در زندان ها، بازداشتگاه هاي موقت و پليس محلي، رايج است.در اين گزارش همچنين به گزارش سال ۲۰۰۳ سازمان ملل در باره شكنجه اشاره شده كه گفته شده شكنجه يا بدرفتاري در ازبكستان رفتاري سازمان يافته است.
عضو بين الملل و ديگر گروه هاي حقوق بشري با ارايه اسناد و مداركي به مواردي خاص در اين مورد اشاره كرده اند. در تابستان سال ،۲۰۰۲ عضو بين الملل گزارش داد،«فاطمه مخاديروا» مغازه دار ۶۲ ساله تاشكندي بعد از محكوم كردن دولت به خاطر مرگ پسرش در زندان تاشكند، به شش سال كار اجباري محكوم شده است.در اين گزارش آمده است كه پسر اين زن بعد از ضرب و شتم در زندان جوشانده و كشته شده است. فعالان حقوق بشر براي آزادي خانم مخاديروا به دولت ازبكستان فشار آوردند و در اثر اين فشارها او پيش از ديدار دونالد رامسفلد در ازبكستان در فوريه سال گذشته، آزاد شد.سازمان نظارت برحقوق بشر روابط ازبكستان و آمريكا را مشكل ساز و دردسر آفرين خوانده و گفته است، آمريكا نبايد كريم اف را شريك و هم پيمان خود بخواند، بلكه بايد به دولت او پيام دهد كه در صورت عدم رعايت حقوق بشر هم پيمان آمريكا خوانده نمي شود.بعد از انفجارهاي پياپي سال گذشته در تاشكند كه به كشته شدن ۴۷ نفر منجر شد دولت به سركوب گسترده مراكز و پايگاه هاي مذهبي دست زد كه اين كار با محكوميت شديد بين المللي روبه رو شد. ۴۷ تن از كشته شدگان آن انفجارها از افسران پليس بودند. سه ماه بعد از آن واقعه و علي رغم درخواست هاي وزير خارجه ازبكستان، وزارت خارجه آمريكا اعلام كرد كه كمك ۱۸ ميليون دلاري اقتصادي و نظامي واشنگتن به ازبكستان را به خاطر ناكامي اين كشور در بهبود وضعيت حقوق بشر خود قطع مي كند.
اما يك ماه بعد از آن يعني در اوت سال ۲۰۰۴ ژنرال ريچارد مايرز رئيس ستاد مشترك ارتش آمريكا در ديدار از تاشكند با كريم اف ديدار و گفت وگو كرد و اعلام نمود كه پنتاگون ۲۱ ميليون دلار ديگر براي كمك به ازبكستان در مبارزه براي ريشه كني سلاح هاي كشتار جمعي اختصاص مي دهد.در سال ۲۰۰۴ واشنگتن ۶/۵۰ ميليون دلار كمك مالي در اختيار ازبكستان قرارداد كه ۷/۱۰ ميليون دلار آن به نيروهاي امنيتي و انتظامي اختصاص دارد. در سال ۲۰۰۲ ميزان كمك هاي مالي آمريكا به ازبكستان به ۲۰۰ ميليون دلار مي رسيد.بيم از گسترش نفوذ طالبان در منطقه بعد از فروپاشي پايگاه آنها در افغانستان، موجب شده كه فعاليت اسلامگراها در ازبكستان به شدت زير نظر گرفته شود. همه سازمان هاي اسلامي در اين كشور و حتي مساجد بايد ابتدا به ثبت برسند. هر رفتار مشكوكي از سوي كساني كه ظاهر اسلامي دارند به زندان ختم مي شود. همه رفت و آمدها تحت كنترل نيروهاي اطلاعاتي است. كريم اف پايگاه قدرت نيرومندي در ازبكستان دارد. تنها نقطه ضعف او دختر بزرگش گلنار كريم اف است كه در عمل بسياري از كارهاي اجرايي را در كشور در دست دارد. او صاحب چندين كارخانه، شركت موبايل آژانس مسافرتي و باشگاه شبانه است. فعاليت هاي او باعث شده كه كريم اف به فساد مالي و اتهاماتي شبيه عسكر آقايف رهبر سرنگون شده قرقيزستان روبه رو شود.ازبكستان پر جمعيت ترين كشور آسياي مركزي با ۲۶ ميليون نفر جمعيت است. اما آمارهاي بانك جهاني نشان مي دهد كه استانداردهاي زندگي و رشد اقتصادي در ازبكستان در پايين ترين حد در منطقه قرار دارد.
كريم اف قديمي ترين سياستمدار حاكم در ميان جمهوري هاي شوروي سابق است. گفته مي شود كه او از هفته گذشته و در آغاز ناآرامي ها به انديجان رفته و خود مستقيماً رهبري و هدايت عمليات سركوب را به دست گرفته است.هيچ يك از رسانه هاي ازبكستان اخبار مربوط به درگيري ها را پوشش ندادند و علاوه بر تخليه خبرنگاران خارجي از انديجان، در روزهاي اخير آنتن          هاي تلويزيون هاي خارجي در سراسر اين كشور جمع شده است.آنچه كريم اف در ازبكستان انجام داد مي تواند به الگويي براي مقابله با وقايع اينچنيني در منطقه تبديل شود و شايد بساط انقلاب هاي رنگين فعلاً برچيده شود.
گردآوري و ترجمه: نيلوفر قديري